Raster. Nieuwe reeks. Jaargang 1996 (nrs. 73-76)

Hermann Ungar
Mellon, de ‘toneelspeler’

Als mij als scholier gevraagd was, wie volgens mij de ongewoonste van de klas was, zou ik misschien de begaafdste genoemd hebben, misschien de ontembaarste, een cynicus of een rebel tegen de heilige schoolregels. Nu weet ik dat het talent snel begrijpt hoe gemakkelijk het welke zaak dan ook kan dienen, en het is vaak een typisch kenmerk voor talent hoe het erin slaagt zich aan het gewone aan te passen, en de aanpassing moreel te verantwoorden. De overwinnaars in het leven zijn in de regel, vanuit een hoger standpunt bezien, de overwonnenen. De dood van de succeslozen glanst soms door de stralen van de overwinning. Nu weet ik wie de ongewoonste van de klas is geweest. Een ‘gevallene’, iemand die zijn leven van zich afschudde toen het beslissende concessies van hem vroeg.

Twee van mijn medescholieren hebben vrijwillig een einde aan hun leven gemaakt, beiden kort nadat we de school verlaten hadden. Geen van beiden vanwege een ongelukkige liefde, vanwege slechte rapportcijfers, ziekte, schulden, beiden vanuit het besef dat de dood in bepaalde omstandigheden de voorkeur geniet boven het leven. Degene over

[p. 106]

wie ik wil vertellen, was B.K., de toneelspeler, zoon van een arme, kinderrijke weduwe, die moeizaam met een klein winkeltje zichzelf en haar kinderen in leven wist te houden. Ondervoed, lichtblond haar, lang, uitstekende neus, waarop aan een zwart koordje een knijper zat. Een oudenmannengezicht met veel plooien, een smalle, ingedrukte borst. De armen, lang en dun, slingerden in bewegingen zonder ritme. B.K. had als jongetje bij een sprookjesvoorstelling een dwerg of grijsaard aard gespeeld. Een krant had bij gelegenheid van de voorstelling enkele regels aan hem gewijd. Hij droeg het knipsel van de eerste tot de achtste klas goed opgeborgen in zijn zak. In het schoolverslag van het jaar dat onze klas ontslagen werd, stond achter zijn naam als toekomstig beroep het beroep dat hij al die jaren geen uur ontrouw was geworden: het beroep van toneelspeler.

Een toeval, de grap van een leraar, een verkeerd beantwoorde vraag kan de aanleiding voor de bijnaam zijn geweest die wij B.K. gaven. We noemden hem Mellon, een woord dat wij van het Griekse werkwoord ‘mellein’ afleidden. Nu zou ik denken dat dit merkwaardige woord in een diepe mystieke samenhang stond met het lot en leven van de arme B.K. Hoezeer de betekenissen van dit woord, die ik in het woordenboek vind, het leven van de kleine toneelspeler veelbetekenend begeleiden! Hebben de jongens die hun medeleerling de bijnaam gaven ook maar enig vermoeden van dit lot gehad?

Ik lees in het woordenboek bij het woord ‘mello’:

a) in staat zijn, vermogen, kunnen.

Zo begon het. Hij was in staat als jongen een grijsaard uit te beelden, hij vermocht dat, zijn naam stond in de krant, hij smaakte een dag lang de ijdelheden van de roem, waaraan hij nog tien jaar later de herinnering in zijn zak ronddroeg. Hij twijfelde er niet aan dat hij kon. In mijn kamer speelde hij voor mij, zestien jaar oud, in mijn pelerine gehuld als in een gebedsmantel, met wiegende bewegingen van het bovenlichaam en hulpeloze armgebaren Shylock, met roodomrande ogen die schitterden, de bleke wangen van opwinding doorbloed. Op school las hij de grote klassieke rollen. Zoals hij daar voor ons stond, gloeiend, Egmont, Max, tovenaarsleerling, dapper man, Agamemnon, Achilles, zonder enig benul van de indruk die de wiebelende knijper, de slingerende armen, het schamele lijf in contrast met de pathetische woorden die uit zijn mond kwamen, op ons maakten. Niemand dorst openlijk te lachen. We wisten hoe Mellon was, als hij beledigd werd: een razende, die beet en krabde, in wiens gespierde armen opeens hardheid en moeilijk te bedwingen taaiheid was.

b) op het punt staan, voornemens zijn, beogen,

c) willen.

[p. 107]

Hij was zich bewust wat dat allemaal was: een op het punt staan eerst, voornemens zijn, beogen. Hij was het ‘nog niet’. Alles was: willen. En hij vergat de school niet, zoals anderen in zijn plaats haar vergeten zouden hebben. Want boven hem stond het teken van zijn woord in al zijn gestrengheid: ‘to mellon, de toekomst, het komende’. Hij zat op de voorste bank, aandachtig en voorbereid. Wat was dan dat alles? Een op het punt staan eerst, alleen daaruit geen moeilijkheden laten ontstaan, deze berg diende, zo snel mogelijk, overwonnen te worden.

Wat hem voorgezet was volgens de wil van zijn weldoeners, moest hij achter de rug hebben, de school, wat moest moest, volgens de betekenis d) van zijn lot. Want ook nog ‘moest’ hij, ter wille van de ‘toekomst, het komende’, op ander terrein dan het zijne leven en bestaan.

Toen hij van school ging, getekend door zijn wil, stond Gods raadsbesluit tegen hem op in de gedaante van weldadige ooms en beschermers van weduwen. Hij moest de snelle weg naar het handelsbestaan doorlopen, want wat hij wilde, was in de ogen van de beschermers van weduwen en wezen voor hem verkeerd en verderfelijk. Hij werd ziek. Want nu moest hij niet meer. Nu was er geen willen, geen op het punt staan, geen voornemens zijn, geen beogen meer, to mellon, er was geen toekomst meer: ‘nog niet’, was nu: voorbij. Nu: ‘aarzelde’ hij, nu ‘draalde’ zijn ziel, en zijn hart ‘kende twijfel’. ‘Mello apechesthai Dii, ik ben misschien of wellicht Zeus onwelgevallig, ik heb het vermoedelijk waarschijnlijk bij Zeus verbruid.’ Was dat niet zo een voorbeeld voor het gebruik van het woord mello? Nog eenmaal wilde hij, omdat hij niets meer wilde. Zijn lichaam was als het lichaam van een kind, toen zijn ziel de zege behaalde op de toekomst die hem bedreigde, en zijn mond, waarvan hij gemeend had dat zij voor grote mooie woorden geschapen was, zich streng gesloten hield voor alle voedsel.

Zo kwam de arme toneelspeler Mellon uit vrije wil van honger om, negentien jaar oud.

* Uit: Colberts Reise (verhalen, 1930); ook opgenomen in: Das Gesamtwerk, 1989.