Queeste. Tijdschrift over middeleeuwse letterkunde in de Nederlanden. Jaargang 1996

[p. 197]

Het Gronings-Zutphense Maerlant-handschrift
Over de noodzakelijkheid der handschriftenkunde¹
Jos A.A.M. Biemans

Inleiding

Het Gronings-Zutphense Maerlant-handschrift is een van de belangrijkste bewaard gebleven Middelnederlandse handschriften.² Tot de inhoud behoren niet alleen Maerlants Rijmbijbel en een gedeelte uit diens Spiegel historiael, maar ook de meeste van zijn ‘Strofische gedichten’ (zoals Van den lande van over zee en de Martijns). Dat enkele van deze strofische gedichten alleen in dit handschrift voorkomen, draagt bij aan de grote betekenis van de codex.³ Bijzonder is ook, dat het handschrift tamelijk goed dateerbaar is (ca. 1339), wat bij veertiende-eeuwse Middelnederlandse handschriften zelden het geval is. Bovendien biedt het boek aanknopingspunten voor een lokalisering. Voorts bevat het handschrift rijk versierde initialen en enkele fraaie miniaturen: ook dat is voor Middelnederlandse handschriften uit de veertiende eeuw uitzonderlijk.

In 1959 publiceerde de Leidse conservator en handschriftenkundige G.I. Lieftinck de resultaten van zijn diepgaand onderzoek van dit terecht fameuze handschrift. Zijn standpunten zijn sindsdien in belangrijke mate gezaghebbend gebleken, vooral waar het gaat om de datering en lokalisering van het handschrift. De codex zou in een lekenatelier te 's-Hertogenbosch geschreven kunnen zijn. Dat het handschrift gemaakt is in het norbertijnenklooster Mariënweerd aan de Linge - zoals eerder met name door P. Leendertz Jr. was beargumenteerd - werd door Lieftinck niet aannemelijk geacht. Deze opvatting is opmerkelijk, omdat Lieftinck zelf had vastgesteld dat de persoon die als de belangrijkste kopiist van het Groningse handschrift geldt, ook de maker is geweest van het cartularium van Mariënweerd, dat thans in Brussel wordt bewaard.⁴

1 Van harte dank ik Prof. Dr J.P. Gumbert voor zijn bereidheid het handschrift samen met mij door te nemen en voor zijn kanttekeningen bij een eerdere versie van dit artikel. Mevrouw Ir. G. Ootjers dank ik zeer voor de computerrealisatie van het handenschema op p. 202.

2 Groningen, ub, Hs. 405. Van harte dank ik mijn collega mw. Drs Gerda C. Huisman, conservator Handschriften en Oude Drukken van de Bibliotheek der Rijksuniversiteit te Groningen, voor de buitengewone faciliteiten die zij mij bood bij de bestudering van het handschrift.

3 Voor de handschriftelijke overlevering zie Jacob van Maerlant's strophische gedichten. Nieuwe bewerking der uitgave van Franck en Verdam door J. Verdam en P. Leendertz Jr., Leiden 1918, p. xiii-xviii.

4 G.I. Lieftinck, Problemen met betrekking tot het Zutphens-Groningse Maerlant-Handschrift. Amsterdam 1959. Mededelingen der Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen, Afd. Letterkunde, Nieuwe reeks, deel 22, no. 2. P. Leendertz Jr., ‘Het Zutphensch-Groningsche handschrift’, in: tntl 14 (1895), p. 265-283 (voor de lokalisering, zie p. 271-272), 15 (1896), p. 81-99 en p. 270-276, 16 (1897), p. 25-43 en p. 129-141. Het cartularium van Mariënweerd draagt de signatuur Brussel, kb, Hs. 17.904-6. De tekst is uitgegeven door James de Fremery, Cartularium van Mariënweerd. 's-Gravenhage 1890.

[p. 198]

Twintig jaar na de publikatie van Lieftinck liet de Groningse boekhistoricus Jos. M.M. Hermans een studie over het handschrift verschijnen. Daarin komen zowel de bekende kwesties over de ouderdom en de plaats van ontstaan van de codex aan de orde, als vragen voor wie het boek bestemd was en hoe de verzameling teksten gekarakteriseerd moet worden.⁵ Inmiddels zijn nieuwe gegevens aan het licht gekomen, die aanleiding zijn om enkele standpunten opnieuw te overwegen. Omdat de beschikbare ruimte in dit Maerlant-nummer niet groot is, zal ik me in hoofdzaak beperken tot een onderzoek naar het proces van vervaardiging van het handschrift, toegespitst op de datering en de lokalisering van de codex.

5 Jos. M.M. Hermans, Het Gronings Zutphense Maerlant Handschrift. Codicologische Studies rond handschrift 405 van de Universiteitsbibliotheek te Groningen. Groningen 1979.

Oorspronkelijke kern en toevoegingen

Tot op heden is men ervan uitgegaan dat het grootste gedeelte van dit Maerlanthandschrift in één keer tot stand is gekomen. Hermans vermoedt achter de regelmatige katernenopbouw een duidelijke opzet, terwijl ook de aard van de teksten hem aan een vooropgezet plan doet denken.⁶ Lieftinck beschouwt de codex - afgezien van enkele bladen aan het begin en het eind - als het resultaat van één ontwerp.⁷ Naar zijn mening wordt de kern van het handschrift gevormd door het gedeelte van fol. 5 tot en met 207, met als belangrijkste inhoud de Rijmbijbel en ‘die miracle van onzer vrouwen’ uit de Spiegel historiael. Aansluitend, aldus Lieftinck, zijn aan dit hoofddeel nog enkele katernen toegevoegd, met o.m. de strofische gedichten (fol. 208-232). Ook al kan men bepaalde delen onderscheiden, het handschrift ziet er inderdaad als een eenheid uit. Verreweg het grootste deel is geschreven door een en dezelfde kopiist, de grote gouden veldinitialen die men verspreid door het boek tegenkomt, zijn van een en hetzelfde type en de openingen in bijna het gehele boek zijn door de al eerder genoemde, produktieve kopiist van een doorlopende nummering voorzien door middel van rode, Romeinse cijfers; alleen het voorwerk is niet op deze wijze gefolieerd.⁸

In het kader van mijn - thans afgesloten - onderzoek naar de handschriftelijke overlevering van de Spiegel historiael heb ik dit topstuk van de Groningse Universiteitsbibliotheek gedurende een periode van zo'n vijftien jaar meer dan eens mogen bestuderen, soms enkele dagen achtereen.⁹ Pas enige jaren geleden viel me iets op

6 Hermans (zie n. 5), p. 59 en p. 60.

7 G.I. Lieftinck (zie n.4) spreekt van de persoon ‘die het hs. ontwierp’ (p. 6) en neemt aan dat delen die hij aan verschillende handen toeschrijft tegelijkertijd zijn geschreven; ook de folia 233-235 moeten naar zijn mening oorspronkelijk tot het handschrift behoord hebben, het zijn schutbladen die pas later beschreven werden (p. 16-17).

8 Naast de oorspronkelijke foliëring in Romeinse cijfers kent het handschrift een moderne potloodfoliëring (lopend van 1-235), waarin het voorwerk wèl is meegenomen. Voor het vermelden van de folia in dit handschrift heb ik van de moderne foliëring gebruikgemaakt.

9 Jos A.A.M. Biemans, Onsen Speghele Ystoriale in Vlaemsche. Codicologisch onderzoek naar de overlevering van de Spiegel historiael van Jacob van Maerlant, Philip Utenbroeke en Lodewijk van Velthem. 3 dln. (in 2 bdn.), Proefschrift Universiteit Utrecht, 1995; een handelseditie is in voorbereiding.

[p. 199]

Afb. 1. Gouden veldinitiaal (fol. 211r^ob; detail, uitvergroot). Rechts van de letter zijn de uitsteeksels zichtbaar van de oorspronkelijke, rode initiaal. Het rood in handschriften is op zwart/wit-foto's vaak herkenbaar als grijs; zie ook het opschrift boven de initiaal.

dat nog door geen enkele onderzoeker vóór mij was opgemerkt: in het gedeelte van fol. 208 tot en met 232, de katernen die volgens Lieftinck op het ‘hoofddeel’ volgen, zijn de fraaie bladgouden veldinitialen aangebracht over simpele rode initialen heen. Dat is goed zichtbaar bij de initiaal op fol. 211r^o (afb. 1). Rechts van deze initiaal ziet men de ‘uitsteeksels’ van de oorspronkelijke rode V die samen met de daaropvolgende zwarte v de W vormt van het woordje Wapen. Elders is rond de grote initialen in dit gedeelte van de codex soms een rossige gloed waarneembaar. Behalve een dergelijk zweem van rood wijzen ook beschadigingen erop dat men getracht heeft de oorspronkelijke rode initialen - gedeeltelijk? - te verwijderen. Toen deze opwaardering van de grote initialen eenmaal was geconstateerd, volgde al snel een tweede vaststelling: ook de kleinere initialen in deze katernen waren oorspronkelijk alleen in rood uitgevoerd. Pas in tweede instantie heeft men deze beginletters om en om met blauwe verf overgeschilderd. Daarna zijn tenslotte de penwerkversieringen aangebracht, in blauw bij de rode initialen en in rood bij de blauwe initialen (afb. 2).

Belangrijker dan deze observatie is de vraag wat de betekenis is van de overschilderingen. Mijn interpretatie is dat het gedeelte dat Lieftinck als toegevoegd beschouwt, in feite het oudste deel is van de codex zoals die ons is overgeleverd. Toegevoegd zijn het gedeelte met de Rijmbijbel (fol. 15-192) en het veel kortere stuk met het excerpt uit de Spiegel historiael (fol. 193-207). Deze teksten zijn wat

[p. 200]

Afb. 2. Gedeelte van fol. 211v^ob, op ware grootte: hand-A. De tweeregelige D onderaan de kolom is een blauwe initiaal. Rechtsonder en aan de uiteinden van de twee naar links uitstekende lijnen van deze letter zijn nog gedeelten van de onderliggende rode D zichtbaar (hier als grijs gereproduceerd). Autopsie leert dat het rode penwerk evident over het blauw heen is aangebracht, dus als laatste.

de lay-out betreft royaler van opzet. Dit blijkt o.m. uit het regeltal per kolom. In het m.i. oudste deel tellen de kolommen consequent 51 regels. De eerste vijf katernen van de Rijmbijbel (fol. 15-54) zijn eveneens gelinieerd voor 51 regels, maar daarvan zijn er steeds maar 48 per kolom benut: de bovenste regel en de twee onderste regels bleven leeg, kennelijk om de marges groter te laten zijn. In de katernen daarna is bij de liniëring alleen nog met kolommen van 48 regels rekening gehouden (fol. 55-207). Dat aanvankelijk werd uitgegaan van de opmaak van het oudere stuk, is overigens een argument voor het vermoeden dat het Rijmbijbel-gedeelte niet als een zelfstandige codex was opgezet; vermoedelijk is het van meet af aan de bedoeling geweest het samen te voegen met het al bestaande deel. Een tweede verschil tussen het oude en het nieuwere deel betreft het kwaliteitsniveau: de Rijmbijbel en het Spiegel historiael-gedeelte zijn ook luxer van uitvoering door het grotere en

[p. 201]

meer gestileerde schrift en door de aanwezigheid van de gouden veldinitialen. Nadat besloten was de delen bij elkaar te brengen, heeft men kennelijk omwille van de uniformiteit het oudere, sober uitgevoerde stuk aan het luxere Rijmbijbel-gedeelte aangepast door er eveneens gouden veldinitialen in aan te brengen, door de kleinere initialen om en om blauw te maken en door zowel de rode als de blauwe letters van precies hetzelfde contrasterende penwerk te voorzien als in het Rijmbijbel-deel.

Overigens is het niet juist om de folia 208-232 als één gedeelte aan te duiden, beter is te spreken van enkele delen: daarop wijzen de uitkomsten van een onderzoek naar het aantal kopiisten dat aan de vervaardiging van het handschrift heeft bijgedragen. Indertijd heeft Lieftinck opgemerkt dat het onderscheiden van de handen ‘niet zo eenvoudig’ bleek te zijn; die uitspraak komt mij thans voor als een understatement. De lezer is gewaarschuwd.

Handenonderzoek

Over het aantal handen dat aan het handschrift (of de respectievelijke delen daarin) gewerkt heeft, lopen de meningen uiteen. De Groningse hoogleraar B.H. Lulofs (1787-1849), ooit eigenaar van de codex, was van oordeel dat de teksten door één kopiist geschreven waren, hoewel hij ook verschillen in schrift constateerde: ‘Het is met eene in den Rijmbijbel gelijke, maar in de kleinere gedichten soms wat anders schijnende en kleiner wordende hand, zonder scheidteekenen en met Gotische letteren op fransijn geschreven’.¹⁰ Leendertz op zijn beurt wees eveneens op verschillen ten aanzien van het schrift van enkele delen, maar benadrukte dat - afgezien van het gedeelte van fol. 208r^o-212r^o - ‘de verschillende handen zoo groote gelijkheid [hebben], dat men werkelijk aarzelen zou meer dan één afschrijver aan te nemen, indien niet bovendien de eene afschrijver veel verder gegaan was dan de andere in het overbrengen van zijn voorbeeld in zijn eigen dialect’. Hij beschouwde de codex daarom als het werk van verscheidene schrijvers.¹¹ De uitkomsten van modern onderzoek zijn in het schema op p. 202 samengevat.¹²

10 B.H. Lulofs, ‘Over het zoogenaamde Zutphensche Handschrift van den Rijmbijbel en van eenige andere kleinere Gedichten, met meer of minder regt aan Jacob van Maerlant toegeschreven’, in: Het Instituut, of verslagen en mededeelingen, uitgegeven door de vier klassen van het Koninklijk Nederlandsche Instituut van wetenschappen, letterkunde en schoone kunsten 1843, p. 114-131, het citaat op p. 115.

11 Leendertz (zie n. 4), 14 (1895), p. 269-270. Waarschijnlijker is dat de taal van de diverse leggers waarnaar gewerkt is, hier van invloed is geweest.

12 Met ‘De Vreese’ is beschrijving van het handschrift door Willem de Vreese bedoeld (Leiden, ub, Bibliotheca Neerlandica Manuscripta). In de bnm bevinden zich ook diverse notities van Lieftinck met betrekking tot het Maerlant-handschrift. Die gegevens laat ik in dit schema buiten beschouwing, ik beperk me hier tot wat hij in zijn bijdrage uit 1959 (zie n.4) heeft gepubliceerd. De aanduiding ‘Deschamps’ verwijst naar J. Deschamps, Middelnederlandse handschriften uit Europese en Amerikaanse bibliotheken. 2de herz. dr. Leiden 1972, nr. 26, p. 88-93. Voor de publikatie van Hermans (met name p. 16), zie noot 5. De opvatting van Gumbert is ontleend aan de Manuscrits datés conservès dans les Pays-Bas par G.I. Lieftinck, tome deuxième, Les manuscrits d'origine néerlandaise (xive-xvie siècles) et supplément au tome premier par J.P. Gumbert. Leiden [enz.] 1988, nr. 388, p. 86; Gumberts opgave ‘ff. 2-4’ moet zonder twijfel als volgt luiden: ff. 2-4v^o. Tenslotte volgt mijn eigen visie. Voor afbeeldingen van hele bladzijden in het handschrift zij vooral verwezen naar Hermans (zie n. 5).

[p. 202]

Schematisch overzicht van de handen in het Gronings-Zutphense Maerlant-handschrift

De bovenste regel bevat de voor dit schema relevante folia; het gedeelte aan de linkerzijde van de streepjes representeert het recto van een blad, het gedeelte rechts het verso: r^o/v^o. De onderste regel geeft een beeld van de codicologische eenheden; de nummers verwijzen naar de katernen van de respectievelijke eenheden. De verticale stippellijn in katern 27 geeft het midden van dit katern aan.

De katernen 1 (fol. 1-4) en 2 (fol. 5-14) zijn elk een afzonderlijke codicologische eenheid, hoewel zij inhoudelijk bij elkaar horen: de tabellen van de zons- en maansverduisteringen op fol. 4r^o+v^o passen goed in de context van de kalender en de astrologische teksten daaromheen, zoals ‘der manen tafel’ en een bespreking van de sterrenbeelden van de dierenriem (fol. 5r^o-14v^o).¹³ Ook de katernen 3-26 (fol. 15-207) vormen een codicologische eenheid, met als inhoud de Rijmbijbel en het Spiegel historiael-excerpt. Volgende delen zijn katern 27 (fol. 208-215, een ka-

13 Omdat ik de ‘moderne’ schutbladen vooraan en achteraan de codex niet meetel als katernen, verschilt mijn telling van de katernen van die in de publikatie van Hermans (zie n. 5).

[p. 203]

tern van vier dubbelbladen,

Afb. 3. Fol. 43v^oa, de onderste 12 regels (op ware grootte): hand-B. Zichtbaar zijn de krulletjes op eind-s en eind-r, de ronde-r met haarlijntje naar onderen, twee vormen van de g, en het gebruik van de u aan het begin van een woord (hier in ‘ureselike’).

gevolgd door een enkelblad, fol. 216), de katernen 28+29 (fol. 217-232) en tenslotte katern 30 (fol. 233-235).¹⁴

Niemand bestrijdt dat het gedeelte van fol. 5r^o-207v^o van een en dezelfde hand is; deze hand is wel aangeduid als de ‘hoofdband’, ik zal hier verder spreken van hand-B. Zijn schrift is, waar het gaat om het algemene aspect, even fors als fraai. Karakteristiek is echter evenzeer een gebrek aan vormvastheid bij enkele lettervormen, zoals bij de z, de g en de d. Naast een eenvoudige, smalle z schrijft hij een geposeerde, brede Z. Gaandeweg in de Rijmbijbel wordt het verschil tussen beide vormen steeds kleiner. Voor de g vloeien er ten minste drie vormen uit zijn pen: rond van onder, met een scherpe punt naar links aan de onderzijde en met een lus aan de onderzijde die met een recht danwel een gebogen lijntje wordt afgesloten. De d heeft ofwel een korte stok die schuin omhoog steekt, ofwel een langere stok die bijna of geheel horizontaal is geschreven (met name aan het begin van de regel, maar soms ook in het vers). Verder kenmerkt hand-B zich door het plaatsen van zeer dunne haarlijntjes aan diverse letters. Door de variatie in het gebruik van dergelijke haarlijntjes lijkt het erop dat B ook bij andere dan de reeds genoemde letters minder vormvast was; vergelijk bijvoorbeeld specimina van de h, de ronde-r en stokletters zoals de l en de b. Opmerkelijk zijn fijne, naar links draaiende krulletjes op de r en de s, die vaak voorkomen wanneer deze letters aan het einde van een woord staan (afb. 3). De Vreese, Lieftinck en Gumbert beschouwen ook het gedeelte van 212v^o-232v^o als van zijn hand; ik volg hen daarin. Behalve waar het gaat om de genoemde schriftkenmerken, bestaan er tussen al deze

14 Voor de volledigheid geef ik hier de katernenformule van het hele handschrift; de punt-komma's markeren de caesuren in het boek: 1^II (1-4); 2^V (5-14); 3-20^IV (15-158), 21^IV+1 (159-167), 22-26^IV (168-207); 27^IV+1 (208-216); 28-29^IV (217-232); 30,^{1+I of II-1} (233-235). Toelichting bij de onregelmatige katernen: in katern 21 is fol. 163 een toegevoegd enkelblad met de miniatuur van de belegering van Jeruzalem; aan katern 27 werd een blad toegevoegd voor het slot van Die clausule van der bible; katern 30 is ofwel een dubbelblad met ervóór een enkelblad, ofwel een binio waaraan het laatste blad ontbreekt. Overigens mag met worden uitgesloten dat zich in het hart van katern 17, tussen fol. 130 en 131, ooit een toegevoegd enkelblad bevond met een miniatuur tegenover het begin van het nieuwtestamentische deel van de Rijmbijbel; ook aan katern 25 kan ooit een blad met een miniatuur zijn toegevoegd geweest (zie noot 33 en vergelijk Noord-Nederlandsche miniaturen in handschriften der 14e, 15e en 16e eeuwen, verzameld en beschreven door A.W. Byvanck en G.J. Hoogewerff. 3 dln., 's-Gravenhage 1922-1925, Tekstdeel, p. 2).

[p. 204]

delen nog andere overeenkomsten. Zo vindt men aan het slot van teksten en onderdelen van teksten vaak één of meer zware punten geplaatst, zowel in zwart als - na een opschrift - in rood. Op deze en vergelijkbare plaatsen vindt men ook regelvullingen in de vorm van eenvoudige lijntjes met daarin een of meer zigzagbewegingen, alles in zwart of rood, danwel in beide kleuren. Zulke sierlijntjes komt men ook over de volle breedte van de kolommen tegen als afsluiting van een tekst. Kortom, deze delen vertonen volstrekt hetzelfde aspect. Alleen Deschamps en Hermans schrijven het gedeelte van fol. 212v^o-232v^o aan een andere hand toe.¹⁵

De tekst op de folia 208r^o-212r^o is naar ieders oordeel van een andere hand (verder aangeduid als hand-A) dan van fol. 5r^o-207v^o (B). Ik twijfel echter enigszins, hoewel er inderdaad evidente verschillen zijn met het schrift van hand-B. Het schrift is niet alleen kleiner en met een smallere pen geschreven, bepaalde letters tonen een duidelijk andere ductus en de krulletjes op de r en de s ontbreken geheel. De rode opschriften in dit stuk daarentegen zijn zonder enige twijfel van B: groter geschreven en met een rood krulletje op de eind-s in het opschrift op fol. 211v^o: Van ons heren wonden.¹⁶ Is dit deel inderdaad het werk van een andere hand (A) met hand-B als rubricator, of is het geheel door B uitgevoerd? Voor de beantwoording van de vraag moet eerst iets anders worden besproken.

Bekijken we het schrift van fol. 208r^o-232v^o voor elke codicologische eenheid afzonderlijk, dan kunnen we het volgende constateren. Het eerste van deze drie katernen werd aanvankelijk alleen gebruikt voor het schrijven van Ene disputacie van onzer vrouwen ende van den heilighen cruce en enkele korte teksten: Van den .v. bloemen (bedoeld is Van den vijf vrouden), Van den verkeerden martijn en Van ons heren wonden (fol. 208r^o-212r^o). Het schrift van de volgende tekst, ‘Van den zeuen ghetiden’ (fol. 212v^o-213r^o), is iets groter en zwaarder, deze bladzijden zijn onmiskenbaar geschreven door hand-B (om maar één ding te noemen: de opvallende krulletjes op de r en de s zijn veelvuldig aanwezig). Het karakteristieke forse aspect vertoont zijn schrift echter pas in Die clausule van der bible en in de twee korte teksten die - bij wijze van bladvulling - daarop volgen (fol. 213v^o-216v^o). Aan het begin van het volgende katern ontmoeten we opnieuw hand-B. Zijn schrift is aanvankelijk nog niet zo ‘vol’ als elders, het aspect is ongeveer vergelijkbaar met dat van fol. 212v^o-213r^o. Pas gaandeweg schrijft hij groter, overigens zonder dat zijn schrift de ‘zwaarte’ van dat in het Rijmbijbel-gedeelte verkrijgt. Ook De Vreese heeft gewezen op de afwisseling van het kleiner en weer groter schrijven in deze katernen.¹⁷ Samenvattend, nadat fol. 208-212r^o was beschreven, moet de rest van dit katern enige tijd leeg zijn gebleven, de andere teksten volgden pas later.

15 Zowel op de overgang van fol. 212r^o naar 212v^o als van fol. 213r^o naar 213v^o is sprake van een caesuur in het schrijfproces. Deschamps (zie n. 12) geeft alleen de eerste breuk aan (p. 89), Hermans (zie n. 5) alleen de tweede (p. 16). Overigens heeft Hermans zich afgevraagd of het toch niet om één hand zou kunnen gaan; ik kom daarop nog terug.

16 Vergelijk een opmerking van Lieftinck in de bnm dat de rubrieken en penwerkversiering van de initialen in het gedeelte van fol. 208r^o-212r^o ‘bij die in het hs. behoren (de rubrieken zijn zelfs van de of van een der copiïsten van het hoofddeel)’.

17 Met betrekking tot de folia 212v^o-219r^o merkte hij o.m. op: ‘Thans weer de eerste hand, maar aanvankelijk, [212v^o-213r^o], wat kleiner; daarna weer wat grooter, weer wat kleiner, afwisselend’.

[p. 205]

Ook in het katern van fol. 217-224 - waarin van meet af aan krulletjes te zien zijn op r en s - lijkt een caesuur in het schrijfproces zichtbaar, nl. van fol. 219r^o naar 219v^o, tussen de ‘Derde Martijn’ en de ‘Eerste Martijn’. Verder zijn dit katern en het daaropvolgende (fol. 225-232) mogelijk niet direct na elkaar totstandgekomen. Tussen het neerschrijven van de ‘Martijns’ en Van den lande van ouer zee (einde resp. begin op fol. 224r^o) zou misschien enige tijd verlopen kunnen zijn. In elk geval is het perkament van het katern van fol. 225-232 blijkens een klein verschil in de mise-en-page apart geprepareerd: vanaf fol. 225r^o is de bladspiegel niet meer zoals gebruikelijk 140 mm breed maar 136 à 137 mm. De conclusie op basis van deze gegevens is dat deze oudste katernen niet in één keer beschreven zijn, maar elk afzonderlijk en in fasen. Hoewel deze slotsom niet in Lieftincks publikatie over het handschrift is terug te vinden, moet hij ooit wel degelijk tot dezelfde visie zijn gekomen. Zijn notities in de bnm maken niet alleen duidelijk dat hij de folia 5r^o-207v^o en 212v^o-232v^o aan één hand toeschreef, ze weerspiegelen tevens zijn opvatting dat ‘die hand op verschillende tijdstippen aan het hs. geschreven moet hebben, hetgeen het verschil in kwaliteit en ritme in het schrift verklaart’ (de cursivering is van mij, j.b.).

Ik keer nu terug naar de vraag of het stuk van fol. 208-212r^o toch óók van hand-B kan zijn, beter geformuleerd: of de handen A en B tot één persoon te herleiden zijn. Wanneer men het schrift van een bepaald gedeelte in een codex wil vergelijken met dat in de rest van het boek, is het van belang te weten met welk ander deel men vergelijkt. Aan het begin van een handschrift kan iemands schrift er in meer of mindere mate anders uitzien dan aan het einde. Vergelijkt men het schrift van fol. 208-212r^o met dat van de voorafgaande en van de daaropvolgende bladen dan is het verschil groot. Wanneer we echter het schrift vergelijken met dat aan het begin van het volgende katern, dan zijn de verschillen al kleiner en wordt de overeenkomst groter. Zo vindt men op de folia 208-212r^o aan het begin van de regel vrijwel uitsluitend kleine d-tjes met een korte stok (zie afb. 1 en 2). Alleen sporadisch komt men een d tegen, waarvan de stok langer is en naar links krult in de marge ervoor. Ook op fol. 217 e.v. vinden we af en toe dergelijke d's. Het feit dat deze bijzondere d's slechts zo af en toe voorkomen in beide delen, dat is een overeenkomst in het schrift van deze delen. Verrassend is de d met bijna horizontale schacht in regel 16 van fol. 209v^ob. Is A wellicht net zo weinig vormvast als B bij bepaalde letters, de d inbegrepen? De z van A is de smalle z, de brede, gestileerde variant komt niet voor (maar dat mag niet verbazen: A schrijft met een smalle pen, alleen de opschriften zijn wat forser en zwieriger). A lijkt aanvankelijk een g te schrijven waarvan het onderste deel spits uitloopt naar links en met een uiterst dun lijntje wordt afgesloten. Gaandeweg doemen ook andere vormen van deze letter op. Opmerkelijk is voorts de wijze waarop hand-A in woorden waarin twee opeenvolgende g's voorkomen, de onderste delen van deze letters soms met elkaar verbindt, zoals bijvoorbeeld in [ic] segge.¹⁸ Vergelijkbare verbin-

18 Zie bijvoorbeeld fol. 209v^oa, r. 8 en 211v^oa, r. 25. Ik dank Prof. Dr J.P. Gumbert die mij op deze eigenaardigheid attent maakte. Ook in combinaties als pp en bb komen soortgelijke karakteristieke verbindingen herhaaldelijk voor; zie fol. 209v^oa, r. 4, 211v^oa, rr. 4 en 7, 211v^ob, r. 30, 211v^oa, r. 1 en 212r^oa, r. 44 voor pp en fol. 209r^oa 25 voor bb.

[p. 206]

dingen komen ook voor in delen die onbetwist door hand-B zijn geschreven.¹⁹ Tenslotte noem ik hier nog dat een aantal teksten eindigt met het woordje ‘amen’. Merkwaardig is dat voor de laatste letter van dit woord (opnieuw:) soms de oude of ouderwetse kapitaalvorm van de N is gebruikt. Dit komt zowel voor in het werk van kopiist A (afb. 1) als elders in de codex.²⁰

Naast het aanwijzen van overeenkomsten, kunnen we ook proberen verschillen te verklaren. Voor die krulletjes op de eind-s en eind-r is het schrift van fol. 208-212r^o gewoon niet gestileerd genoeg; pas wanneer met een bredere pen en meer geposeerd geschreven wordt, is er plaats voor zulke ‘versieringen’. De rubriekteksten in dit deel verdienden kennelijk al wèl in een groter en fraaier schrift te worden uitgevoerd en het zal dan ook geen toeval zijn dat in één der opschriften een krul aan een s opduikt (zie boven). Nog een ander trekje op grond waarvan ik niet wil uitsluiten dat hand-A en hand-B onderling enigszins afwijkende schriftvormen laten zien van één en dezelfde kopiist, betreft het fijne haaltje onderaan de voorzijde van de ronde-r. Gewoonlijk heeft deze r op deze folia niet een dergelijk haarlijntje, maar op fol. 210 r^oa in r. 35 en op fol. 212r^ob in r. 1 daar staan ze, precies zoals bijvoorbeeld op fol. 217 en volgende, alsook op fol. 212v^o enz. Aangenomen dat hier toch steeds dezelfde kopiist aan het werk was, kan men vermoeden dat fol. 217-219r^o (of verder) ouder is dan fol. 212v^o-216v^o. Andere van de voor B genoemde kenmerken, zoals in het later geschreven Rijmbijbel-gedeelte, zijn er nog niet of nauwelijks.

Lieftinck opperde de mogelijkheid dat het katern van fol. 208-216 en de katernen van fol. 217-232 ‘twee porties [zijn] die misschien tegelijk door twee verschillende personen begonnen zijn’.²¹ Hermans nam die suggestie over met de kanttekening dat de vraag of er van één of van méér schrijvers sprake is, niet kan worden opgelost. Niettemin had hij wel degelijk een mening daaromtrent, die hij behoedzaam formuleerde: ‘Wel lijkt het of het schrift van 208r tot 213r iets fijner is dan op 213v en volgende, zodat één copiist met iets verschillend schrift niet onmogelijk is’.²² De visie van Lieftinck dat de genoemde ‘porties’ min of meer gelijktijdig gestalte kregen, is volstrekt juist. Waar het gaat om het handschriftenvraagstuk deel ik de mening van Hermans.

Het vermoeden dat de kopiist van de bladen 208-212r^o ook de Rijmbijbel enz. heeft geschreven, wordt ook gevoed door overeenkomsten ten aanzien van de representantteksten voor de rode opschriften. Het schrift dat daarvoor op deze folia is gebruikt, is klein en kriebelig maar duidelijk en markant. Het vertoont grote verwantschap met de representantteksten elders in de codex en met enkele

19 Zie bijvoorbeeld fol. 212v^oa, rr. 2 en 15, alsmede fol. 217r^ob, r. 33 en 218v^oa, r. 20 voor gg (vanaf het begin van de Rijmbijbel komt deze verbinding ook daarin voor, zie fol. 23v^oa, r. 12 en 24r^oa, r. 43); fol. 213v^oa, r. 35 voor pp; fol. 212v^ob, r. 47 en 217r^oa, r. 14 voor bb.

20 Fol. 192r^oa, 211r^ob, 232v^ob alsook 234r^oa.

21 Lieftinck (zie n. 4), p. 16.

22 Hermans (zie n. 5), p. 71. Hermans trekt hier een grens tussen fol. 213r^o en v^o; ik prefereer de caesuur tussen fol. 212r^o en 212v^o.

[p. 207]

Afb. 4. Fol. 2r^oa, rr. 20-34 (op ware grootte): hand-B.

Afb. 5. Brussel, kb, HS. 17.904-6, fol. 15v^oa, rr. 25-42 (ware grootte).

[p. 208]

correcties die hand-B in zijn werk aanbracht.²³ Ook de manier waarop de representanttekstjes zijn neergeschreven in bijvoorbeeld de Rijmbijbel is identiek met de wijze waarop dat in het gedeelte van fol. 208-212r^o is gebeurd.

Resteert het voorwerk en het nawerk. De Vreese zegt niets over de mogelijkheid dat het begin en het einde van een of meer andere handen zijn. Deschamps en Hermans onderscheiden vooraan en achteraan andere handen, Gumbert ziet aan het begin van de codex eveneens ‘andere handen’ en laat zich in feite niet uit over het einde van de codex.²⁴ De teksten op fol. 2r^o-3r^o zijn volgens Lieftinck van de hoofdhand (=hand-B; zie afb. 4), de inhoudsopgave van fol. 3v^o is geschreven ‘door de rubricator, misschien dezelfde als de copiïst’, terwijl de tabellen op 4r^o en 4v^o door ‘een minder bekwame hand’ geschreven zullen zijn.²⁵ Opnieuw mag naar mijn mening echter niet worden uitgesloten dat al deze bladzijden door B zijn geschreven. Voor de folia 2r^o-3r^o behoeft dat nauwelijks beargumenteerd te worden, alle eerder besproken kenmerken van hand-B zijn aanwezig. Dít schrift vertoont zeer sterke gelijkenis met dat van het cartularium van Mariënweerd (afb. 5).²⁶ Ik laat de inhoudsopgave van fol. 3v^o even rusten en vervolg met de ‘bijschriften’ in de tabellen op folium 4. Deze zijn pas aangebracht nadat het schilder- en tekenwerk voltooid was: soms is zichtbaar dat de schacht van een stokletter over het geschilderde deel van een zon of maan heen is geschreven.²⁷ De ruimte voor de bijschriften is klein, de kopiist heeft - met name in de onderste twee rijen van deze bladzijden - moeite moeten doen om de tekstjes in die vakjes te krijgen. Zijn schrift is weliswaar van mindere kwaliteit dan vanaf fol. 5r^o het geval is, maar bepaalde trekjes zijn aanwijzingen dat ook deze tabellen waarschijnlijk het werk van hand-B zijn. Ik doel op de klein geschreven superscripte getalsuitgangen bij de rangtelwoorden (bijvoorbeeld: vij^den) en de vele dubbele punten aan het einde van de bijschriften, die te vergelijken zijn met de gewoonte van B om een tekst of onderdeel daarvan met een of meer punten af te sluiten (zie p. 204). Vermelding verdient ook dat Deschamps en Hermans de teksten op fol. 4 aan hand-B hebben toegeschreven (zie het schema op p. 202). De rode explicit- en incipit-formule op fol. 4r^o is zonder meer van zijn hand; zij bevat bovendien tot tweemaal toe een r met een krulletje.

Lieftinck beschouwt de teksten op de folia 233r^o-234r^o als geschreven door een andere hand dan hand-B (hand-A is in dezen niet of nauwelijks relevant). Inderdaad ziet het schrift er anders uit, zodat er reden is te spreken van hand-C

23 Zie bijvoorbeeld de interlineaire correctie op fol. 15r^o, zeer klein geschreven wegens de weinige ruimte die beschikbaar was, en bijvoorbeeld de correcties op fol. 33r^o en 44r^o: in margine en derhalve in al iets groter schrift. Voorts wijs ik op het kleingeschreven ‘amen’ aan het slot van de tekst op fol. 22r^o en op de eigenzinnige toevoeging van de kopiist aan het einde van de bladvulling over Afrika en de zeeën daaromheen: ‘gheloue die wille’ (fol. 216v^o).

24 Dat De Vreese en Gumbert slechts globale uitspraken doen over het aantal kopiisten en hun werk, is de reden dat ik in het schema van de handen bij hun opgave een onderbroken lijn heb gebruikt in plaats van een doorgaande lijn.

25 Lieftinck (n. 4), p. 16.

26 Vergelijk ook de laatste afbeelding bij Lieftinck (zie n. 4).

27 Voor een afbeelding van fol. 4v^o zij verwezen naar Hermans (zie n. 5), p. 8.

[p. 209]

Afb. 6. Fol. 233r^oa, rr. 1-29 (ware grootte): hand-C.

(zie afb. 6). Naast verschillen zijn er echter ook overeenkomsten met B. Vooral de rubricatie komt dicht in de buurt. Opvallend is daarnaast de superscripte toevoe-

[p. 210]

ging van een h na een g in de met rood geschreven toelichting op het gebed dat de laatste tekst is in het handschrift, in het woord lang^he, fol. 234r^oa).²⁸ Dergelijke na een g toegevoegde h-tjes vindt men op talloze plaatsen in het werk van B.²⁹ Verder moet worden aangetekend dat de N van ‘AmeN’ aan het slot van het gebed op fol. 234r^o de oude kapitaalvorm heeft, een verschijnsel dat men zowel bij B als A tegenkomt. Kortom, hoewel er reden blijft voor twijfel, moet er rekening mee gehouden worden dat hand-B ook deze folia heeft geschreven. Omdat ‘harde’ bewijzen bij dit soort onderzoek vaak moeilijk te leveren zijn, blijf ik hand-C onderscheiden van de andere handen.

Niet minder problematisch is de inhoudsopgave op fol. 3v^o. Duidelijk zal zijn dat dit overzicht van de inhoud pas kon worden neergeschreven nadat de volgorde van de teksten, respectievelijk de codicologische eenheden was bepaald.³⁰ Lastiger is vast te stellen door wie het lijstje geschreven is. Hoewel de onderste vier regels later zijn bijgeschreven, is het overzicht vrijwel zeker van één hand. Het schrift komt het dichtst in de buurt van dat van hand-C: opmerkelijk is dat zowel op fol. 3v^o als op de bladen 233r^o-234r^o de twee al eerder, in het werk van B gesignaleerde vormen van de z naast elkaar gebruikt worden.³¹ Bij nader inzien vertoont ook de g weer de bekende varianten, terwijl ook de d met horizontale stok een enkele maal voorkomt bij hand-C. Opnieuw is hier sprake van een schriftverwantschap tussen de handen B en C, en zo men wil met A...

Maken we de balans op van dit ingewikkelde handenonderzoek, dan luidt mijn conclusie dat er ten minste drie handen onderscheiden kunnen worden:

A:	fol. 208r^o-212r^o
B:	fol. 2r^o-3r^o, waarschijnlijk fol. 4r^o+v^o, fol. 5r^o-207v^o en fol. 212v^o-232v^o
C:	fol. 233r^o-234r^o en vermoedelijk fol. 3v^o.

Hoe verschillend het schriftbeeld van deze drie handen ook is, het blijft mogelijk dat het om het werk van één en dezelfde kopiist gaat. In elk geval verzorgde hand-B de rubricatie in de delen van 4r^o-232v^o en vermoedelijk ook in het slotgedeelte, fol. 233r^o-234r^o.

28 Overigens staat de toegevoegde h eigenlijk één positie eerder dan de bedoeling was, maar dat is hier niet relevant.

29 Ik sloeg het boek open op zomaar een plaats en vond de volgende voorbeelden: fol. 178v^oa, regel 8 van onder; 180r^ob, de regels 21 en 34; 181v^oa, onderaan; 182v^oa, de regels 23 en 34; 183r^oa, regel 3 (tweemaal), enz.

30 Wellicht werden eerst de inhoudsomschrijvingen geschreven en daarna pas de bladaanduidingen. In elk geval kon aan de omschrijving van de Rijmbijbel, ‘die bible’, na een punt en in tweede instantie, nog het woord ‘gecapituleert’ worden toegevoegd, waarna pas de foliëring werd aangegeven. De Romeinse foliëring loopt van i-ccxviij en betreft de openingen van fol. 15v^o+16r^o tot en met 233v^o+234r^o. Het voorwerk is niet meegefolieerd, de teksten zijn gemakkelijk te raadplegen en in de index is de plaats van de ‘nuwe kalendier’ netjes aangegeven.

31 Ik geef enkele voorbeelden: fol. 3v^o, rr. 9, 10 en 26; fol. 233r^oa, rr. 3 en 4 (zie afb. 6); fol. 16v^oa, r. 4 (beide vormen), vergelijk de regels 11 en 16 daaronder, alsmede fol. 25r^ob, rr. 21 en 22; ook op fol. 217r^oa, in regel 8, vindt men beide vormen.

[p. 211]

Produktie in fasen

Gesteld dat bovenstaande conclusie juist is, dan kunnen de verschillen in schriftbeeld goed verklaard worden door aan te nemen dat er steeds een langere of kortere tijd verliep tussen het schrijven van de delen. Eerder werd al geconstateerd dat de folia 208-232 ouder moeten zijn dan de rest van de codex en dat dit stuk in opeenvolgende fasen geleidelijk aan is ontstaan. Nog een ander verschijnsel wijst in die richting. Leendertz heeft nu al meer dan een eeuw geleden opgemerkt dat zich op sommige plaatsen in het handschrift enigszins vuile bladzijden bevinden.³² Met name aan het begin en einde van codicologische eenheden treffen we dergelijke bladzijden aan; vaak is op deze pagina's bovendien zichtbaar dat delen van de tekst door slijtage minder goed bewaard zijn gebleven: fol. 208r^o en 216v^o, 217r^o en 232v^o. Opmerkelijk is dat deze ‘vuile’ bladzijden zonder uitzondering voorkomen in wat ik als het oudste deel van het handschrift beschouw.³³ Het lijdt nauwelijks twijfel dat deze twee delen al enige tijd als min of meer zelfstandige katernen bestonden voordat zij uiteindelijk met de andere delen tot één geheel werden samengevoegd. Weliswaar wijst de lay-out van deze stukken erop dat het van meet af aan de bedoeling geweest moet zijn deze codicologische eenheden met soortgelijke stukken te verenigen, maar die delen zouden pas later vervaardigd worden.

Tegen de achtergrond van de gefaseerde genese van de codex zoals die thans bestaat, is het denkbaar dat de kopiist met opzet eerst enkele kleinere teksten afschreef: de strofische gedichten van Jacob van Maerlant. Duidelijk is geworden dat hij die niet in één keer kopieerde, maar met tussenpozen. Mogelijk kan het tijdsverloop - gedeeltelijk? - geweten worden aan problemen om handschriften met Maerlants gedichten te vinden die als legger konden dienst doen. Hoe dan ook, mijn indruk is dat hij eerst de nodige ervaring opdeed alvorens met het grotere werk te beginnen, de Rijmbijbel, gevolgd door het omvangrijke excerpt uit de Spiegel historiael.³⁴ Een dergelijke gang van zaken zou sporen met de ontwikke-

32 Leendertz (zie n. 4), 14 (1895), p. 270.

33 Er is een uitzondering: onderaan de eerste kolom van fol. 207v^o is de tekst eveneens enigszins afgesleten. Ik kan daarvoor geen afdoende verklaring geven. Nog enkele andere bladzijden in het handschrift zijn smoezelig geworden. Deze bladzijden zijn niet de eerste of de laatste bladzijde van een katern, voor het ‘vuil’ bestaat een andere verklaring. Zowel fol. 162v^o als 163r^o zijn vuil geworden omdat het handschrift ongetwijfeld herhaaldelijk en wellicht gedurende lange perioden op deze plaats heeft opengelegen om de miniatuur met de belegering van Jeruzalem ten toon te stellen. De miniatuur markeert het begin van het gedeelte van de Rijmbijbel dat ook wel bekend is als ‘Die wrake van Jeruzalem’. Vermeldenswaard is verder dat fol. 131r^o, eveneens een blad middenin een katern, ook vuil geworden is, terwijl de tegenoverliggende bladzijde in vergelijking daarmee nauwelijks vuil laat zien. Een rand op fol. 131r^o, zichtbaar langs de vouw, doet vermoeden dat daar een kim heeft gezeten van een los ingevoegd blad waarop mogelijk eveneens een miniatuur was aangebracht, geplaatst tegenover het begin van het nieuw-testamentische gedeelte van de Rijmbijbel. Resteert het smoezelige recto van fol. 193, met het begin van ‘die miracle van onzer vrouwen’. Waarschijnlijk ontbreekt nissen de folia 192 en 193 een blad met op het verso een miniatuur van Maria. In dat geval zal het handschrift ook daar talloze malen open hebben gelegen. Denkbaar is dat de folia 192 en 199 oorspronkelijk een dubbelblad vormden en dat deze bladen bij het uitsnijden van het toegevoegde blad met de miniatuur losraakten (vergelijk Lieftinck, zie n. 4, p. 4-5 en Hermans, zie n. 5, p. 12-13).

34 De folia 193r^o-207v^o zijn afgelijnd voor 48 regels per kolom en niet voor 51 regels zoals aan het begin van de Rijmbijbel. Dit maakt aannemelijk dat het Spiegel historiael-excerpt na de Rijmbijbel werd vervaardigd. De forse maten van het handschrift en de royale lay-out illustreren dat het van meet af aan de bedoeling moet zijn geweest een tamelijk dik boek samen te stellen. Het valt echter niet uit te maken of de samensteller op het moment dat de eerste teksten werden neergeschreven, al wist welke andere werken hij nog wilde opnemen.

[p. 212]

ling die zijn schrift te zien geeft: van klein en eenvoudig tot groot en gestileerd. Het fraaiste schrift vindt men op de folia 2r^o-3r^o, geposeerd en zeer sierlijk (maar met opmerkelijk eenvoudige initialen, alleen in rood en zonder enige decoratie). Ten aanzien van het schrift van de laatste folia en van de inhoudsopgave voorin - zo deze bladzijden al van dezelfde hand zijn als de rest van de codex - moeten we dan aannemen dat zij uit een later stadium stammen, een periode waarin de kopiist - om wat voor reden dan ook - schrift van een wat minder hoog niveau schreef. Dat brengt ons bij de datering van het handschrift.

Datering

De tabel voor de paasdata en de zondagsletters geeft informatie voor de periode 1339-1377, precies voor twee maancycli van elk 19 jaar. De gebruikelijke redenering is, dat gegevens voor reeds voorbije jaren niet zinvol zijn en dat de computistische tabellen en het boek waarin deze voorkomen, derhalve stammen uit het jaar waarmee de tabellen beginnen of uit de eerste jaren daarna.³⁵ Deze visie lijkt gesteund te worden door de perioden waarop de tabellen voor de zon- en maaneclipsen in het voorafgaande katern betrekking hebben: 1341-1386, respectievelijk 1340-1386. Anderzijds is ook voorstelbaar dat men de twee maancycli met opzet compleet heeft willen opnemen: gesteld dat het overzichtje feitelijk van 1341 dateert, dan heeft men de mogelijkheid om nog eens na te gaan wanneer het paasfeest viel in de achterliggende jaren. Afgezien daarvan blijft het altijd mogelijk dat deze en andere tabellen in hun geheel gekopieerd zijn naar andere handschriften en dan minder betrouwbaar zijn voor een precieze datering van de kopie.

Strikt genomen geldt de datering ‘ca. 1339’ voor de codicologische eenheid waarin de tabel met de paasdata voorkomt (fol. 5-14). De lay-out in dit katern wordt grotendeels bepaald door de aard en lengte van de diverse tabellen, waaronder de kalender. Alleen aan het slot van dit katern komt een ‘normale’, berijmde tekst voor: een verhandeling over de tekens van de dierenriem (fol. 13r^o-14v^o). Opmerkelijk is dat de kolommen op deze bladzijden van meet af aan zijn gelinieerd voor 48 regels en niet voor 51 regels. Dit zou kunnen betekenen dat dit katern pas na het schrijven van de Rijmbijbel tot stand is gekomen. De implicatie daarvan is dat de Rijmbijbel van vóór ca. 1339 moet dateren en dat het stuk van fol. 208-232 nog weer ouder is! Daarvoor zijn overigens zowel paleografische als orthografische argumenten te geven. Alle delen van het handschrift vertonen schriftkenmerken die, waar het gaat om Middelnederlandse codices, beschouwd kunnen worden als oud of vroeg, dat wil zeggen dat zij na de eerste decennia van

35 Voor het feit dat de kalender de periode 1300-1376 bestrijkt, exact vier maancycli, heeft Leendertz een verklaring gegeven: inkorting en aanpassing van de ingewikkelde tabellen bij de kalender zou te gecompliceerd geweest kunnen zijn (Leendertz, zie n. 4, 14 (1895), p. 269).

[p. 213]

de veertiende eeuw ongebruikelijk zijn geworden.³⁶ Frequent zijn de d waarvan de stok bijna of geheel naar links loopt, de tong-e, en de u-vorm van de consonant aan het begin van een woord (zie afb. 3).³⁷ Sporadisch vindt men nog een lange-s aan het einde van een woord.³⁸ Verder treft men aan het begin van een versregel af en toe een hals-a of een open kopjes-a aan als kapitaal, terwijl soms de oude kapitaalvorm van de N opduikt.³⁹ Een enkele maal vond ik de oude E (met rechte rug) en de U (waarvan de tweede verticale lijn doorloopt tot onder de regel).⁴⁰ Orthografische verschijnselen die als oud gelden, zijn eveneens aanwezig. Veelvuldig zijn lange vocalen in gesloten syllabe met behulp van één enkel teken genoteerd, dus zonder de toevoeging van een lengte-teken, met name in de combinatie -or. Voorbeelden zijn ‘vor’, ‘dor’, ‘horde’ enz. Daarnaast vindt men soms een u na een anlautende dentaal waar wij een w zouden schrijven, zoals in ‘suaer’ (=zwaar).⁴¹

Verbazingwekkend is een wat oudere ontstaansdatum voor delen van het handschrift niet, want deze voorstelling van zaken loopt parallel met de eerder geschetste, mogelijke ontwikkeling ten aanzien van het schrift van de kopiist en met de geconstateerde produktie in fasen. Voor de folia 2r^o-3r^o (overigens eveneens slechts voor 48 regels gelinieerd!) is gewezen op de verwantschap van het schrift met dat van het cartularium van Mariënweerd (p. 208). Dit cartularium moet tussen december 1345 en december 1346 zijn aangelegd en het is zeer goed mogelijk dat de genoemde folia uit dezelfde tijd stammen.⁴² De ontstaansgeschiedenis van het handschrift moet zich gedurende een veel groter aantal jaren hebben afgespeeld dan met de aanduiding ‘ca. 1339’ wordt uitgedrukt. Afgezien van het deel met de paasdata kan het handschrift eigenlijk niet als een manuscrit daté beschouwd worden, hoewel de codex in vergelijking met andere Middelnederlandse handschriften zeer goed ‘dateerbaar’ is. Op grond van het schrift hoeft er niet aan getwijfeld te worden dat in elk geval de grootste delen van de codex in het tweede kwart van de veertiende eeuw geschreven zijn.

36 Voor de wijze waarop ik te werk ga bij het dateren van handschriften verwijs ik naar Biemans (zie n. 9), hoofdstuk 6, met name de paragrafen ‘Paleografische aspecten’ en ‘Orthografische aspecten’.

37 Enkele voorbeelden: ‘urouwe’, ‘uoghelen’, ‘uaer’ (=vrees), ‘uernam’ enz.; naast de u-spelling komen deze woorden ook met een v voor, van enige regelmaat is geen sprake.

38 Bijvoorbeeld in ‘ons’: fol. 212v^oa, r. 33.

39 Voorbeelden van deze A vindt men met name in het werk van hand-A. Zie voor de N bijvoorbeeld fol. 13v^ob, r. 16, 111r^ob, r. 23 en 203r^ob, r. 6.

40 E: fol. 113r^ob, r. 1; het feit dat de letter in de bovenste regel van de kolom staat, is mogelijk van invloed geweest op de keuze(?) voor deze oude vorm: de bovenmarge bood voldoende ruimte. De oude U vindt men op fol. 144r^ob in r. 31 (vergelijk de andere vorm: fol. 132v^ob, r. 18).

41 Voorzover ik dat heb kunnen nagaan, komt deze oude grafie vooral - misschien: uitsluitend? - voor in het werk van hand-A.

42 B.J.P. van Bavel, Goederenverwerving en goederenbeheer van de abdij Mariënweerd (1129-1592). Hilversum 1993, p. 100.

[p. 214]

Lokalisering

Lieftinck had zich een helder beeld gevormd over de produktie van het handschrift. ‘Het boek is bestelwerk geweest en gemaakt in een atelier waar men meer statige handschriften vervaardigde.’⁴³ Het kwam hem ‘waarschijnlijk, in ieder geval zeer aannemelijk voor, dat het boek in 1339 of kort daarna te 's-Hertogenbosch is geschreven en verlucht door beroepsschrijvers en -verluchters, die ook gewerkt hebben voor de lieve Vrouwe-Broederschap in die stad’.⁴⁴ Lieftinck was in Den Bosch beland omdat in de kalender van het handschrift de sterfdag van enkele leden van de familie Van Zuylichem is aangetekend. Deze familie onderhield niet alleen nauwe banden met het klooster Mariënweerd, zoals Leendertz al had aangetoond, maar ook met de stad Den Bosch. Jacobus van Zuylichem, zijn naam is in de kalender vermeld bij de elfde november, was een clericus en behartigde (ten minste enkele malen) de belangen van het klooster. Tevens was hij lid van de genoemde Broederschap van Onze Lieve Vrouw. Uit de rekeningen van dit ‘geestelijk gilde ter verering van Maria’ kon Lieftinck opmaken dat de broederschap het kopiëren van teksten soms uitbesteedde aan professionele ‘scrivers’ in de stad.⁴⁵ In ‘een wereldlijk atelier’ van kopiisten en boekschilders moest het Maerlant-handschrift zijn gemaakt. Dat de familie, zoals gezegd, ook in relatie stond met Mariënweerd, was niet echt van belang: hun namen waren immers slechts ‘in cursief schrift in de kalender bijgeschreven’.⁴⁶ De kalender zelf is ‘zo gebrekkig en willekeurig samengesteld, dat herkomst uit een klooster uitgesloten moet worden geacht’.⁴⁷ Mariënweerd was in Lieftincks ogen ‘een typisch agrarisch klooster, dat onder zijn abt Gijsbert van Wadenoyen, een uitstekend land-econoom en waarschijnlijk tevens politicus van formaat, een tijdperk van grote bloei beleeft. Van enig intellectueel of geestelijk leven is echter geen spoor te vinden. [...] In Mariënweerd verwacht men geen calligraaf van allereerste klasse die zich in het scriptorium onledig houdt met het copiëren van luxe-boeken op bestelling, en nog minder een miniaturist, die naar contemporaine Franse voorbeelden werkt’ (cursivering van mij, j.b.).⁴⁸ Voor Lieftinck was de zaak duidelijk, het handschrift ‘is natuurlijk niet in Mariënweerd vervaardigd, maar in een cultureel centrum in de buurt, in een grote stad’.⁴⁹

De gefaseerde genese van de codex, zoals die in de voorafgaande paragrafen werd geschetst, maakt het mijns inziens onwaarschijnlijk dat het handschrift het resultaat is van één ontwerp. Het is een ‘groei-handschrift’ waaraan mogelijk door slechts één kopiist een aantal jaren is gewerkt. Wie die persoon was en waar hij werkte, dat weten we niet. Voor de gedachte aan een atelier van kopiisten en ver-

43 Lieftinck (zie n. 4), p. 17.

44 Lieftinck (zie n. 4), p. 24.

45 Lieftinck (zie n. 4), p. 20-23.

46 Lieftinck (zie n. 4), p. 4.

47 Lieftinck (zie n. 4), p. 4-5, het citaat op p. 5.

48 Lieftinck (zie n. 4), p. 15. Van Bavel (zie n. 42) daarentegen meent dat abt Hendrik van Nijmegen waarschijnlijk meer recht heeft op de kwalificatie ‘uitstekend land-econoom’ (p. 212).

49 Lieftinck (zie n. 4), p. 16.

[p. 215]

luchters bestaat overigens nauwelijks grond. Eerder moeten we denken aan kleine zelfstandigen, ‘thuiswerkers’, die alleen en soms in samenspel met een of meer collegae een opdracht uitvoerden. Verscheidene specialisten konden bij de produktie betrokken zijn: een kopiist, een verluchter (wellicht aparte personen voor het eenvoudige en voor het gecompliceerde werk, zoals miniaturen?) en tenslotte een binder.⁵⁰ Het Gronings-Zutphense Maerlant-handschrift kan in de stad door zulke vaklui gemaakt zijn, maar het is als geheel zeker geen bestelwerk geweest. Hooguit zou men kunnen opperen dat een opdrachtgever door de jaren heen (meestal) dezelfde schrijver het verzoek deed om weer een tekst af te schrijven.

Denkbaar is echter ook dat iemand voor zichzelf een verzameling van vooral Maerlant-teksten aanlegde. Wellicht een lid van de zeer gegoede familie Van Zuylichem? De al genoemde Jacobus van Zuylichem, woonachtig in Den Bosch, of Boudewijn van Zuylichem, sinds ca. 1315 kanunnik in Mariënweerd? Ik ontkom niet aan de indruk dat de obiits in de kalender geschreven zijn door de kopiist (in elk geval door hand-B).⁵¹ Daarmee zou een rechtstreekse relatie zijn gelegd tussen het maken van de codex en de familie Van Zuylichem. Over de aard van die relatie en over de identificatie van de betrokken personen kan men verder alleen speculeren. Zo is ook Lieftincks suggestie op basis van de rekeningen, dat het handschrift gemaakt zou zijn door schrijvers en verluchters die ook voor de Broederschap van de Illustre Lieve Vrouw gewerkt hebben, pure speculatie.⁵²

Vormen we ons een beeld van de omstandigheden in een kloostermilieu, dan is er geen enkel bezwaar tegen de voorstelling van zaken dat iemand bij tijd en wijle teksten bijeenbracht in katernen, met de bedoeling die later te bundelen, en dat hij op een gegeven moment heeft besloten ook de Rijmbijbel af te schrijven. Lieftincks bezwaren ten opzichte van Mariënweerd overtuigen mij niet. De obiits zijn niet zomaar bijgeschreven, het handschrift is voor en/of door een Van Zuylichem gemaakt. En hoezeer de activiteiten van Mariënweerd ook bepaald werden door landbouw-economische doelstellingen, er hoeft maar één kloosterling geweest te zijn, die beschikte over een goede schrijfhand en over de technische kennis van hoe een boek te maken, om de hypothese aan te durven dat zowel het Maerlanthandschrift als het cartularium in deze norbertijner abdij vervaardigd zijn.⁵³ Mocht deze hypothese juist zijn, dan was die kopiist niet onmiddellijk een ‘calligraaf van

50 J.W. Klein, ‘(Middelnederlandse) handschriften: produktieomstandigheden, soorten, functies’, in: Queeste 2 (1995), p. 4-16.

51 De Vreese meende echter dat zij geschreven zijn ‘in een andere, doch gelijktijdige hand’; zie W. de Vreese en Edw. Gailliard, ‘Dietsche kalenders, 17’, in: Jaarboek der Koninklijke Vlaamsche Academie voor taalen letterkunde 25 (1911), p. 14-20 en p. 65-128, het citaat op p. 17.

52 Vergelijk R.W.M. de Beer, ‘Boekverluchters en verluchte handschriften’, in: In Buscoducis. Kunst uit de Bourgondische tijd te 's-Hertogenbosch. De cultuur van de late middeleeuwen en renaissance. Bijdragen onder redactie van A.M. Koldeweij. Maarssen, 's-Gravenhage 1990, p. 489.

53 Indien het cartularium buiten het klooster is geschreven, moeten de originele akten en andere documenten danwel een ouder cartularium en de daarin nog niet opgenomen stukken tijdelijk naar elders zijn overgebracht, met alle daaraan verbonden risico's. Het is daarom geen toeval dat Lieftinck op de mogelijkheid wees, dat een Bossche kopiist het laatste deel van zijn leven in Mariënweerd zou kunnen hebben doorgebracht of dat de abt iemand uit Den Bosch heeft laten overkomen om het nieuwe cartularium te maken (Lieftinck, zie n. 4, p. 26-27).

[p. 216]

allereerste klasse’; dat werd hij pas naar mate hij meer en meer ervaring in het schrijven kreeg, zoals ook zijn aspiraties om een nòg fraaier boek te maken dan aanvankelijk het geval was, gaandeweg ontstaan moeten zijn.

Wat voor het schrijven geldt, gaat ook op voor de decoratie en illustratie van het handschrift. Het werk daaraan kan eveneens zowel binnen als buiten de abdij zijn uitgevoerd. Men kan hooguit vermoeden dat de fraaie bladgouden veldinitialen, de miniaturen en het randwerk in het gedeelte van fol. 5r^o-232v^o in één keer zijn aangebracht en dat dit werk aan een of meer vaklieden elders was uitbesteed.⁵⁴ Een aanwijzing daarvoor zou kunnen zijn dat in het oudste stuk aanvankelijk alleen rode initialen zonder penwerk voorkwamen en dat in dat deel later het een en ander is overgewerkt. De afwezigheid van een vakman-decorator in het klooster zou verklaren waarom de bladen 2r^o-3r^o (mogelijk van latere datum, ca. 1345-1346?) de kostbare gouden letters missen. Terloops wijs ik erop dat ook in het cartularium alleen simpele rode initialen voorkomen: een argument voor een lokalisering van het schrijfwerk in Mariënweerd? Aan het slot van de codex geldt hetzelfde voor de bladen 233r^o-234r^o (mogelijk van nog weer later). Heeft de kopiist het penwerk op de laatste folia wellicht zelf verzorgd?

Lieftinck vond in Mariënweerd, zoals gezegd, geen spoor van ‘enig intellectueel of geestelijk leven’. Zouden we er niet gewoon vanuit mogen gaan dat het intellectueel niveau van de kanunniken en eventuele andere kloosterlingen in Mariënweerd voldoende geweest is om Maerlants Rijmbijbel, het Spiegel historiael-excerpt, de strofische gedichten enz. te kunnen begrijpen en waarderen? De inhoud van het boek, de korte teksten in het oudste deel voorop, geven niet alleen blijk van belangstelling voor werk van Maerlant. Ze weerspiegelen ook interesse voor allerlei didactische en ethische vraagstukken met betrekking tot de schepping, de mensheid en een christelijke levenswijze, kwesties die Maerlant in deze soms ingenieus vormgegeven gedichten behandelt. Zo'n verzameling teksten, neergeschreven in een vakkundig vervaardigd en kostbaar boek, lijkt mij uitstekend op haar plaats in een gemeenschap die zich in de eerste helft van de veertiende eeuw zowel in materieel als in geestelijk opzicht voorspoedig ontwikkelde en waarvan in elk geval de toenmalige abten uitblonken door hun ‘buitengewoon deugdzame en godvruchtige levenswijze’.⁵⁵ Aangenomen dat het Maerlant-handschrift op de een of andere manier gefunctioneerd heeft in de abdij, getuigt juist dat dan niet tevens van ‘geestelijk leven’?

54 Het schilderen van zowel de miniatuur op fol. 23r^o als de grote miniatuur op het ingevoegde enkelblad 163 alsook van de decoratie om en in de veldinitialen moet in één en dezelfde werkplaats zijn gebeurd. Voor een leek als ik zijn in elk geval overeenkomsten zichtbaar tussen de omlijsting en de achtergrond-invulling van de miniaturen en tussen het schilderwerk in de lijst om de grote miniatuur en het schilderwerk om en in de gouden initialen. Vergelijk ook Byvanck en Hoogewerff (zie n. 14), p. 2. Overigens zij opgemerkt, dat Byvanck en Hoogewerff het handschrift, met inbegrip van de miniaturen, beschouwden als een produkt van Mariënweerd (p. xiv), een opvatting die Bijvanck in 1937 herhaalde; zie A.W. Byvanck, La miniature dans les Pays-Bas septentrionaux. Paris 1937, p. 18-19.

55 Van Bavel (zie n. 42), p. 49.

[p. 217]

Slotbeschouwing

Zijn de meeste van Lieftincks bezwaren contra Mariënweerd als plaats van vervaardiging van het Maerlant-handschrift hiermee - naar ik hoop - ongegrond gebleken (op de kalender kom ik aanstonds terug), dwingende argumenten, laat staan harde bewijzen, pro deze abdij heb ik niet. Ook de omgeving waarin het boek gefunctioneerd heeft, valt niet of nauwelijks te bepalen. De teksten kunnen zowel binnen als buiten het klooster gelezen, voorgelezen of anderszins gebruikt zijn en ook het handschrift kan niet zomaar exclusief in een werelds danwel een monachaal milieu worden gesitueerd. Latijnse tekstjes, zoals de Latijnse aanduidingen van de ‘acht zaligheden’ (fol. 138v^o-139r^o)⁵⁶, het opschrift boven het begin van het Johannesevangelie (een bladvulling op fol. 162r^o, eveneens geschreven door kopiist-B) en de aanwezigheid van een Latijns recept tegen blaas- of nierstenen (een vergelijkbare bladvulling, op fol. 216r^o), mogen niet worden uitgelegd als een bewijs voor het kloostermilieu. Buiten de kloosters kenden sommigen ook Latijn, terwijl ik geen reden zie waarom men zich binnen de kloostermuren niet van boeken in de volkstaal bediend zou hebben. Elders heb ik getracht aannemelijk te maken dat naast de illitterati ook de litterati in de kloosters Middelnederlandse teksten gelezen kunnen hebben.⁵⁷

Via een omwegje keer ik nog even terug naar de kalender voorin het handschrift. Relevant in dit verband zijn de aanwijzingen, die de kopiist schreef boven gedeelten van de tekst in het nieuw-testamentische deel van de Rijmbijbel. Aangegeven is op welke zondag of feestdag in het kerkelijk jaar deze passages (voor-)gelezen konden worden; een voorbeeld: ‘des anders vridaghes na groet uastelauont’ (fol. 152v^o). De kalender maakte het mogelijk om te bepalen op welke data de opgegeven dagen vielen. Dàt is de voornaamste functie van deze kalender, die m.i. niet ‘gebrekkig en willekeurig is samengesteld’.⁵⁸ Belangrijker binnen het bestek van dit onderzoek is echter de vraag of deze leesinstructies, danwel de aanwezigheid en invulling van de kalender in dit handschrift houvast bieden wanneer we proberen het gebruikersmilieu op het spoor te komen. Het antwoord is helaas negatief.

56 In de opsomming van deze zaligheden wordt steeds eerst de Latijnse formulering gegeven: ‘beati pauperes spiritu’, ‘beati mites’ enz. Blijkens het variantenapparaat in de editie van de Rijmbijbel door J. David komen deze aanwijzingen in geen der andere daarvoor benutte Rijmbijbel-handschriften voor; Rymbybel van Jacob van Maerlant. Met voorrede, varianten van hss., aenteekeningen en glossarium [...] uitgegeven door J. David. 3 dln., Brussel 1858-1861, dl. 2, p. 466-468. Mw. drs A. Postma berichtte mij desgevraagd deze aanduidingen in andere handschriften evenmin te zijn tegengekomen.

57 Biemans (zie n. 9), hoofdstuk 1, de paragraaf ‘Het publiek van de Spiegel historiael: een verkenning’ en hoofdstuk 7, de paragraaf ‘Publiek en receptie’.

58 De aanwezigheid van deze kalender in dit handschrift voorkwam dat men een ander boek met een kalender in de buurt moest hebben om de juiste data te bepalen. In andere Rijmbijbel-handschriften komen bij mijn weten noch zulke aanwijzingen noch een kalender voor. Daarnaast is de kalender - zoals gezegd - gebruikt om er de sterfdag van enkele familieleden en andere personen in aan te tekenen. Terecht is door De Vreese (zie n. 51, p. 16-17) en Lieftinck (zie n. 4, p. 4-5) geconcludeerd dat de kalender in feite een kalender voor het bisdom Utrecht is. De paar afwijkingen en het betrekkelijk kleine aantal heiligen enz. dat vermeld wordt, kunnen m.i. verklaard worden uit de bijzondere functie van deze kalender. Om dezelfde reden is een vergelijking met een ‘norbertijner kalender’ niet zinvol.

[p. 218]

Leendertz, die het handschrift in Mariënweerd situeerde, was verrast door de juistheid en duidelijkheid van vooral de toelichtingen bij de kalender en de andere computistische instrumenten. Hij beschouwde met name die toelichtingen als het werk van de kopiist, ‘blijkbaar een geleerde monnik’.⁵⁹ Waar of niet waar, over de gebruikers van een en ander is daarmee niets gezegd. Niet alleen geestelijken maar ook leken moeten met dergelijke ingewikkelde tabellen hebben kunnen werken.⁶⁰

Tenslotte nog éénmaal de inhoud van het handschrift. Leendertz wees op het feit dat uit de Spiegel historiael alleen de Maria-mirakelen zijn opgenomen en dat deze mèt o.m. de Disputacie van onzer vrouwen direct volgen op de Rijmbijbel. Het handschrift moest vervaardigd zijn in en behoord hebben aan ‘een aan Maria gewijd klooster’, in dit geval: Mariënweerd.⁶¹ Lieftinck stelde dat dit argument ‘evengoed, ja sterker misschien nog wel voor de L.V. Broederschap in Den Bosch’ gold. Het hoge ‘Maria-gehalte’ van deze verzameling teksten valt inderdaad niet te loochenen. Behalve de reeds genoemde werken kunnen ook Van den vijf vrouden (bloemen), Die clausule van der bible, Dit is onzer vrouwen claghe en Van ons heren kijnscheide als Maria-teksten beschouwd worden. Voor de laatste twee tekstjes geldt dit a fortiori: het zijn Maria-passages die opzettelijk uit hun oorspronkelijke context, met name uit Vanden levene ons Heren, zijn losgemaakt.⁶² De constatering dat hier sprake is van een bijzondere aandacht voor Maria, helpt ons echter niet verder omdat de Maria-cultus in de veertiende eeuw overal in onze streken sterk verbreid was.

Enigszins raadselachtig is het feit dat de ‘Tweede Martijn’ in dit handschrift niet voorkomt. In andere handschriften vindt men gewoonlijk de drie ‘Martijns’ samen opgenomen. Daarom is het niet erg waarschijnlijk dat de kopiist de ‘Tweede Martijn’ niet kon bemachtigen. Aannemelijker lijkt, dat deze tekst bewust achterwege is gelaten, bijvoorbeeld omdat daarin een toch vooral amoureuze kwestie wordt behandeld. Maar zelfs wanneer dat inderdaad de verklaring is voor de afwezigheid van de ‘Tweede Martijn’, dan nog biedt dat geen steun bij het onderzoek naar het milieu waarvoor dit handschrift gemaakt is en waarbinnen het gebruikt is, het klooster of de wereld daarbuiten. Kortom, anders dan Lieftinck zie ik geen afdoende reden om een keuze te maken, zoals tussen Mariënweerd en Den Bosch.

Het laatste woord over dit intrigerende handschrift is bij lange na nog niet gezegd. Zo zou een nieuw onderzoek naar de dialectverschijnselen in de diverse teksten een bijdrage kunnen leveren aan het handenonderzoek en aan de lokalisering van het handschrift, althans aan de bepaling van de streek waaruit de kopiist afkomstig was.⁶³ De vraag of er niet toch een relatie bestaan heeft tussen het handschrift en

59 Leendertz (zie n. 4), 16 (1897), p. 30.

60 Vergelijk de computistische tabellen en de kalenders in expliciet voor leken bestemde Middelnederlandse getijdenboeken en ‘lekenbrevieren’.

61 Leendertz (zie n. 4), 14 (1895), p. 272.

62 Zie Vanden levene ons Heren. Ingeleid en toegelicht door W.H. Beuken. 2 dln., Zwolle 1968, dl. ii, p. 29-31.

63 Zie A. van Loey, ‘Een en ander met betrekking tot de taal van het Zutphens-Groningse handschrift’, in: Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde (Nieuwe reeks) (1959), p. 421-434. Voor de problematiek van het lokaliseren van handschriften zij verwezen naar Biemans (zie n. 9), hoofdstuk 6, ‘Lokaliseren’.

[p. 219]

hertog Reinoud ii van Gelre en de vraag of de merkwaardige, mogelijk later ingepenseelde leeuw in de initiaal op fol. 15r^o daar iets mee te maken heeft, moeten hier blijven rusten. Ik heb me in hoofdzaak beperkt tot kwesties van paleografische en codicologische aard, vooral waar het ging om de datering en lokalisering van het handschrift. Ik hoop daarmee een nieuw fundament gelegd te hebben voor verdere studie. Onderzoek waarbij handschriften een belangrijke rol spelen, dient immers te beginnen bij de handschriften zelf. Lieftinck had volstrekt gelijk toen hij aan het slot van zijn betoog het ‘goede recht en zelfs de noodzakelijkheid van een archeologische wetenschap der handschriftenkunde’ benadrukte.⁶⁴

64 Lieftinck (zie n. 4), p. 33.

Summary

The contents of Ms. Groningen, U.L., 405 consist for the greater part of works by Jacob van Maerlant. For a long time, this important and beautiful codex has been considered to be a book, that was dated and localised more or less precisely, which is extremely rare in the case of fourteenth-century Middle Dutch manuscripts. Despite of certain evidence concerning relations between the manuscript and Mariënweerd (a monastery of Premonstratensian regular canons in the Betuwe), G.I. Lieftinck stated that the book was ordered to be written and illustrated in a municipal workshop at 's-Hertogenbosch in 1339. In his view the manuscript was not made by the monks of Mariënweerd. New codicological research, however, reveals that the codex must have been produced gradually during perhaps more than a decade and that it is in fact impossible to decide whether the book was made in the monastery or in a workshop elsewhere.

Adres van de auteur:
Fagelstraat 25
nl-2334 av Leiden