Queeste. Tijdschrift over middeleeuwse letterkunde in de Nederlanden. Jaargang 1996

[p. 191]

Een nieuw fragment van Jacob van Maerlant's Eerste Martijn (Koblenz, Landeshauptarchiv, Best. 701: Nr. 262, fol. 173)
E.A. Overgaauw

1 Het handschrift

De kans dat er ooit nog een volledig handschrift van Van den vos Reynaerde, van de Karel ende Elegast of van de Beatrijs gevonden wordt, is klein.¹ Veel waarschijnlijker is het, dat in de talloze niet of slechts oppervlakkig gecatalogiseerde Middeleeuwse handschriften nog fragmenten van Middelnederlandse literaire werken verborgen zitten. Met enige regelmaat komen dergelijke fragmenten aan het licht, zoals bijvoorbeeld de Gentse reepjes van de Karel ende Elegast en de Antwerpse fragmenten van Arturs doet.² In beide gevallen droegen de nieuwe vondsten aanzienlijk bij tot onze kennis van de betreffende werken. Van Maerlant's Strophische gedichten kenden de uitgevers J. Verdam en P. Leendertz in 1918 naast de Antwerpse druk van 1496 zes volledige codices en twee fragmenten.³ In 1975 beschreven en publiceerden Th. Mertens en A. Gruijs een kort tevoren in de Bibliotheca Bodmeriana te Cologny (bij Genève) ontdekt fragment van het slot van de Eerste Martijn en het begin van de Tweede Martijn.⁴ Elf jaar later presenteerde H. Pleij een fragment van de Eerste Martijn in de Bibliothèque Municipale te Lyon.⁵ Bij de catalogisering van de Middeleeuwse handschriften in het Landeshauptarchiv te Koblenz kwam onlangs een blad met 65 verzen van de Eerste Martijn tevoorschijn, die in deze bijdrage gepubliceerd worden.

Het handschrift waarin deze verzen voorkomen heeft de signatuur Best. 701: Nr 262. Het is, net als ongeveer 70 andere Middeleeuwse codices in het Landeshauptarchiv te Koblenz, afkomstig uit de bibliotheek van het Karmelieterklooster te Boppard. Dit klooster werd, net als de overige kloosters in de Moezelstreek, aan het einde van de 18e eeuw door de Franse bezetters opgeheven. Na enige om-

1 Met dank aan Dr. A. Th. Bouwman (Universiteitsbibliotheek Leiden) voor de geleverde bibliografische gegevens.

2 J.W.E. Klein, ‘De Gentse fragmenten van de “Karel ende Elegast”’, Tijdschrift voor Nederlandse taal- en letterkunde 105, 1989, pp. 85-131; G. Croenen, J.D. Janssens, ‘Een nieuw licht op de Lancelotcompilatie? De betekenis van het pas gevonden fragmentje van “Arturs Doet”’, Queeste 1, 1994, pp. 3-10, 108-125.

3 Jacob van Maerlant's Strophische gedichten, nieuwe bewerking der uitgave van Franck en Verdam door J. Verdam en P. Leendertz, Leiden 1918. Zie over de Strophische gedichten ook K. Heeroma, ‘Die Dichtsituation des “Wapene Martijn”’, Neerlandica manuscripta. Essays presented to G.I. Lieftinck, dl. 3, Amsterdam 1976 (Litterae textuales), pp. 60-70; F.P. van Oostrom, Maerlants wereld, Amsterdam 1996, pp. 65-66, 75-77 en 386-386.

4 A. Gruijs, Th. Mertens, ‘A new fragment of Jacob van Merlant's Eerste en Tweede Martijn (in Cod. Bodmer 101, Bibliotheca Bodmeriana, Geneva)’, Quaerendo 5, 1975, pp. 346-352.

5 H. Pleij, ‘Jacob van Maerlant in Lyon’, Literatuur 3, 1986, p. 126.

[p. 192]

zwervingen kwamen de handschriften met de gedrukte boeken in de bibliotheek van het Koninklijk Gymnasium te Koblenz terecht en van daar uit als depositum in het Staatsarchiv, het huidige Landeshauptarchiv in dezelfde stad.⁶

Handschrift 262 is een verzamelhandschrift dat uit drie, naar herkomst en datering zeer verschillende delen bestaat, die waarschijnlijk in of kort voor 1453 in één band samengebonden werden. (Het jaar 1453 is de datering van het register op het volledige handschrift, dat bij het inbinden van de drie delen vóórin werd toegevoegd.) Het formaat van de bladen is 21 × 14,5 cm. De band, blindbestempeld varkensleer over houten platten, is origineel en werd vermoedelijk in de binderij van het Karmelieterklooster in Boppard vervaardigd.⁷

Deel i (fol. 1-161, papier) werd rond 1425-1440 geschreven, waarschijnlijk in het Karmelieterklooster te Keulen.⁸ Het bevat voornamelijk Latijnse preken van onbekende auteurs, vermoedelijk Keulse Karmelieten. Deze preken zijn van een hoog intellectueel gehalte, niet bestemd voor leken, maar voor het onderricht en de belering van geestelijken. Na het gebruikelijke Bijbelcitaat (het thema van de preek) volgt meestal een bespreking van een passage uit de werken van Aristoteles of Boethius. Deel iii (fol. 175-183, perkament) werd, naar het schrift en de stijl van de Fleuronnée-initialen te oordelen, in de tweede helft van de 13e eeuw geschreven, misschien in Frankrijk, misschien in West-Duitsland. Het bevat preken van de Franse dominicaan Wilhelmus Peraldus (Guillaume Peyraut).

Het Maerlantfragment bevindt zich aan het einde van deel ii (fol. 162-174, papier). Dit deel bestaat uit een enkel katern van zeven bifolia, waarin één blad tussen fol. 172 en 173 ontbreekt. Dit blad vormde een bifolium met fol. 164; gelet op het resterende smalle reepje papier werd het zorgvuldig uitgesneden. Aan de hand van de watermerken is dit deel dateerbaar in de periode 1380-1385.⁹ De boven- en rechtermarges van alle folia zijn onzorgvuldig bijgesneden, waarschijnlijk met het doel deze bladen op hetzelfde formaat als die van de delen i en iii te reduceren.

Het grootste stuk van deel ii (fol. 162^r-172^r) is gevuld met 76 korte exempelen, een selectie uit het Alphabetum narrationum, een zeer omvangrijke verzameling exempelen, bijeengebracht door de Luikse dominicaan Arnoldus (of Arnulphus) Leodiensis. Dit werk, geschreven aan het einde van de 13e of aan het begin van de 14e eeuw, was zeer populair; meer dan 90 handschriften zijn bekend, daarvan enkele uit de Nederlanden.¹⁰ De laatste folia van deel ii waren oorspronkelijk leeg

6 Zie voor de geschiedenis van de Koblenzer handschriften Chr. Meckelnborg, Die mittelalterlichen Handschriften im Landeshauptarchiv Koblenz, dl. 1, Wiesbaden 1997 (in druk).

7 Een volledige beschrijving van de codex zal verschijnen in mijn Die mittelalterlichen Handschriften im Landeshauptarchiv Koblenz, dl. 2 (in voorbereiding).

8 Deze datering is gebaseerd op de datering van de geïdentificeerde watermerken. Daar enkele van deze watermerken eveneens voorkomen in handschriften, die met zekerheid geschreven werden in het Karmelieterklooster te Keulen, is het waarschijnlijk, dat dit deel van handschrift 262 in hetzelfde klooster werd vervaardigd.

9 Het watermerk is een Ossekop, identiek met de watermerken van het type 1 495 (gedateerd 1382-1385) in G. Piccard, Die Ochsenkopf-Wasserzeichen, dl. 2, Stuttgart 1966, p. 276. Hetzelfde watermerk is afgebeeld in V. Mošin. Traljić, Filigranes des xiiie et xive ss., dl. 2, Zagreb 1957, p. 136, Nr. 1258-1259, hier met de datering 1382-1383.

10 Zie Th. Kaeppeli, Scriptores Ordinis Praedicatorum Medii Aevi, dl. 1, Rome 1970, pp. 131-133.

[p. 193]

gebleven, maar vermoedelijk nog in de 14e eeuw hebben enkele kopiïsten korte teksten toegevoegd. Het eenvoudige cursieve schrift van deze kopiïsten is met dat van de kopiïst van het Alphabetum narrationum zeer verwant. De toegevoegde teksten zijn derhalve kort na de hoofdtekst geschreven, misschien zelfs op dezelfde plaats. Paleografisch gezien is een datering vóór 1400 zeer waarschijnlijk.

Op fol. 172^v staan zes lectiones uit een Officium sanctae Barbarae; de tekst is onvolledig en werd ongetwijfeld voortgezet op het nu ontbrekende blad na fol. 172. Op fol. I73^r volgt het fragment van de Eerste Martijn. Méér verzen stonden misschien op het ontbrekende blad. Zeker is dat niet, daar het begin van de tekst samenvalt met het begin van een strofe. Als er al verzen stonden op het ontbrekende blad, dan vermoedelijk één of meer volledige strofen. Anders dan de voorafgaande en volgende bladen is fol. 173^r in twee kolommen verdeeld. Iets boven het midden van de rechterkolom, na het eerste woord van de tweede regel van een strofe, hield de kopiïst op met schrijven.

Een andere kopiïst, vermoedelijk dezelfde van het Alphabetum narrationum, schreef op fol. 173^v-174^r een korte Middelnederlandse verhandeling over zes Missen, door welke de ziel van een gestorvene uit het vagevuur gered kan worden. Direct aansluitend, op fol. 174^r, volgen zes Latijnse Orationes voor deze Missen. Op fol. 174^v volgt tweemaal het niet geïdentificeerde vers Hec est sponsa Domini (elk met een muzieknotatie), dat mogelijk betrekking heeft op het Officium van de heilige Barbara op fol. 172^v. Op hetzelfde blad 174^v vinden wij tenslotte een Middelnederlandse vertaling van het aan Thomas van Aquino toegeschreven gebed Concede mihi, misericors Deus, quae tibi sunt placita...¹¹

Wij mogen vermoeden, dat het katern met het Alphabetum narrationum ergens in het Nederlandse taalgebied geschreven is en dat de Middelnederlandse teksten, inclusief het Maerlant-fragment, korte tijd later werden toegevoegd. In de loop van de eerste helft van de 15e eeuw kwam dit katern langs onbekende wegen in de bibliotheek van het Karmelieterklooster te Boppard terecht, waar het rond 1450 met twee reeksen van Latijnse preken in één band werd samengebonden.

11 Zie Thomas de Aquino, Opuscula omnia, ed. P. Mandonnet, dl. 4, Paris 1927, pp. 538-539. Over de Middelnederlandse vertaling van de aan Thomas toegschreven gebeden zie Kl. Berg, Der Tugenden Buch, München 1964, pp. 69-72 en St. G. Axters, Bibliotheca Dominicana Neerlandica Manuscripta 1224-1500, Leuven 1970, p. 264.

2 De tekst

Het fragment wordt hier diplomatisch weergegeven. Onze rechternummering van de verzen is die van de editie van Verdam en Leendertz.¹² De weinige opgeloste afkortingen zijn cursief gedrukt. Het onderscheid tussen lange en ronde s is genegeerd, de vormen van i en j, u en v corresponderen met die van het handschrift. Leestekens komen in het fragment niet voor. Elke strofe begint in het handschrift met een iets grotere beginletter, in de uitgave met een vetgedrukte hoofdletter.

12 Jacob van Maerlant's Strophische gedichten (zie n. 2), pp. 36-39.

[p. 194]

173r,a	Berecht mi jacob oftu wout	768
	weder sekerst is int behout
	rijcheit of armoede	770
	eest leec clerc ionc of out
5	het dinct mi al wesen gader gout
	al staet na den goede
	aermoede prisic menichfout
	want si is zeker ende stout	775
	voor rouers sonder hoede
10	doch minnen si voor water smout
	si scuwen honger ende cout
	eist also ic mi vermoede
	so dolen dese vroede	780
	Maertin ic mete di vul diin vat
	vp den stoel der moyses sat
15	sitten die gheleerde
	dat si di raden doe al dat
	si wisen di den rechten pat	785
	so wel hem diere hem an keerde
	mer in weldoen siin si lat
20	si heten vasten mer si siin sat
	volghe niet sulke heerde
	si en minnen niet voor den scat	790
	haer hant is altoos sonder gat
	noyt was volc vp de eerde
25	dat meer scats begheerde
	Die meeste menichte es dus gedaen
	nochtan vintmer sonder waen	795
	al siin si selsiene
	die den eerdschen goede ontgaen
30	ende armoede ane vaen
	bi helighen engiene
	si laten hem blouwen ende slaen	800
	tormenteren ende vlaen
	om de helle tontvliene
35	hier in waert sekerst vulstaen
	die hem in dit doopsel dwaen
	siin seker gode te siene	805
	ende hem niet te messciene
	Die gods sone toocht ons dat
40	die euen gheweldich sit ende sat
	den vader in den rike
	hi beete in dese arme stat	810
	der hi cume zoghes wert sat	813
	herde omoedelike	812
173r,b	jnder reynre magheden vat	811
	ende doghede menighen^13 gods hat	814
	van sinen onghelike	815
	die armoede dats .i. pat
5	die dor den hemel maect .i. gat
	ende so niet en beswike
	die haer met trouwen wike
	Waenstu maertin weeldich vet	820
	siin ghecleet nv wel nv bet
10	varen int langhe leuen
	ende ihesus hinc mit bloet besmet
	ende sine rechter zide ghesplet
	ant hout was verheuen	825
	of dat hooft van onser wet
15	met scarpen dornen was beset
	alst noch is bescreuen
	eist dattu wesen wilt gods let
	magerlike drinc ende et	830
	leere weelde begheuen
20	of du moets zware sneuen
	Niet en seggic dat rijcheit sent
	dus

13 Paleografisch gezien kan hier ook an enighen gelezen worden, inhoudelijk is deze lezing echter zinloos.

[p. 195]

Handschrift Koblenz, Landeshauptarchiv, Best. 701: Nr. 262, fol. 173^r (ware grootte).

[p. 196]

Ten opzichte van de kritische editie van Verdam en Leendertz bevat het Koblenzer fragment geen spectaculaire varianten. Daar waar het fragment van de gedrukte tekst afwijkt, volgt het meestal de lezing van de handschriften F, D of O, maar het is niet mogelijk een directe afhankelijkheid van één van deze handschriften vast te stellen. Evenmin kan de versie van het fragment als legger van één van de overige handschriften gediend hebben.

Opvallend is alleen de omstelling van de verzen 811-813, een variant die niet in een van de overige handschriften voorkomt. De interpretatie van de betreffende strofe is problematisch, niet alleen voor ons, maar, gelet op de varianten in de editie, ook voor de Middeleeuwse kopiïsten. Het àl te korte, maar in alle handschriften voorkomende vers 812 (herde omoedelike) geeft aan, dat er al vroeg in de handschriftelijke overlevering iets mis gegaan is. Bovendien hadden de kopiïsten moeilijkheden met het ongebruikelijke godshat (smaad, vervloeking) in vers 814. De omgestelde verzen respecteren het rijmschema en geven een mogelijke, maar naar onze smaak niet betere lezing.

De in het Koblenzer handschrift overgeleverde verzen uit de Eerste Martijn vormen niet de schamele resten van een oorspronkelijk volledig handschrift met werken van Jacob van Maerlant. Op een oorspronkelijk leeg gebleven blad aan het einde van een katern met volstrekt anderssoortige teksten heeft een onbekende kopiïst 65 verzen van de Eerste Martijn afgeschreven, verzen die hem om een voor ons niet meer te achterhalen reden aangesproken hebben. In de al genoemde inhoudsopgave aan het begin van het handschrift worden deze verzen niet genoemd, evenmin als de overige Middelnederlandse teksten die op de oorspronkelijk leeg gebleven folia toegevoegd werden.

Zusammenfassung

Die Handschrift Koblenz, Landeshauptarchiv, Best. 701: Nr. 262 enthält auf Bl. 173^r 65 Verszeilen aus dem Eerste Martijn des Jacob van Maerlant. Die Handschrift befand sich im 15. Jahrhundert in der Bibliothek des Karmeliterklosters in Boppard. Das Fragment ist kein Teil eines vollständigen Maerlant-Codex, sondern wurde von einem Schreiber auf ein ursprünglich leer gebliebenes Blatt nach dem Ende einer Auswahl aus dem Alphabetum narrationum des Arnoldus Leodiensis op hinzugefügt.

Adres van de auteur:
Eislebener Strasse 17
d-10789 Berlin