Queeste. Tijdschrift over middeleeuwse letterkunde in de Nederlanden. Jaargang 1996

[p. 162]

De berijmde inhoudsopgave van Scolastica
Ada Postma^*

Inleiding

In 1271 voltooide Jacob van Maerlant zijn Rijmbijbel of Scolastica. Hoewel de naam Rijmbijbel het meest ingeburgerd is, zal ik in het vervolg steeds Scolastica gebruiken. Jaap van Moolenbroek en Maaike Mulder hebben in hun inleiding tot de bundel Scolastica willic ontbinden. Over de Rijmbijbel van Jacob van Maerlant op goede gronden gepleit voor het gebruik van deze naam in plaats van de tot dan toe meer ingeburgerde benaming Rijmbijbel.¹ Maerlant zelf gebruikte uitsluitend Scolastica, vooral bij de vele verwijzingen naar het werk in de Spiegel historiael.² Ook tijdgenoten en dichters uit de eeuwen daarna die naar het werk verwezen, gebruikten ofwel Scolastica of eenvoudigweg ‘bijbel’. Pas in de 18e eeuw verschijnt de naam Rijmbijbel voor het eerst, onder andere bij Isaac le Long.³ Het werk is niet een berijming van de bijbel, zoals deze titel suggereert, maar een berijmde vertaling van de Historia scholastica van Petrus Comestor, een geleerd werk uit de tweede helft van de 12e eeuw over de bijbelse geschiedenis, waarin voor een deel de profane geschiedenis van die tijd geïncorporeerd is. Om deze redenen kies ik in het vervolg voor de naam Scolastica.

Scolastica is overgeleverd in vijftien min of meer volledige middeleeuwse handschriften en vele fragmenten. Het is geen slaafse vertaling van het werk van Petrus Comestor: Maerlant heeft naast de Historia scholastica ook andere bronnen gebruikt en hier en daar eigen accenten gelegd.⁴ Het werk dat ik aanduid als Scolastica bestaat uit twee delen: het eerste deel, dat met ca. 27.100 verzen het omvangrijkste is, is de vertaling van een groot deel van de Historia scholastica. Dit deel eindigt met de hemelvaart van Jezus. Het tweede deel, dat meestal de Wrake van

* Ik bedank Fons van Buuren en Erwin Mantingh voor hun commentaar bij een eerdere versie van dit artikel.

1 J. van Moolenbroek en M. Mulder (red.), Scolastica willic ontbinden. Over de Rijmbijbel van Jacob van Maerlant. Hilversum 1991, p. 7-9 [Middeleeuwse studies en bronnen xxv].

2 Zie voor een opgave van deze verwijzingen J. van Moolenbroek, ‘Maerlants Scolastica: een waagstuk?’. In: Moolenbroek en Mulder (zie n. 1), p. 25 noot 39.

3 Hij gebruikt de naam Rym-Bybel in zijn Boek-zaal der Nederduytsche Bybels. Amsterdam 1732, p. 155-222. Zijn opmerking ‘een seeker Werk doorgaans de Rym-Bybel genoemt’ (p. 157-158) kan erop wijzen dat de naam Rijmbijbel al voor Le Long in gebruik was.

4 Vgl. M. Gysseling, Corpus van Middelnederlandse teksten (tot en met het jaar 1300). Reeks II: Literaire handschriften, deel 3, Rijmbijbel, Tekst. Leiden, 1983, p. ix; Koen Goudriaan, ‘Maerlants bronnen in de Scolastica: Comestor en de anderen.’ In: Moolenbroek en Mulder (zie n. 1), p. 35-51; Petra Berendrecht, Proeven van bekwaamheid. Jacob van Maerlant en de omgang met zijn Latijnse bronnen. Amsterdam, 1996, hoofdstuk iii en iv.

[p. 163]

Jherusalem genoemd wordt⁵, is de vertaling van De Bello Judaico van Flavius Josephus uit de eerste eeuw. Het gehele werk omvat bijna 35.000 versregels en is twee maal uitgegeven: door David in 1858-1859 en door Gysseling in 1983.⁶

In dit artikel zal ik mij vooral bezighouden met de handschriften die een inhoudsopgave bezitten, met name een berijmde inhoudsopgave. Omdat er over deze berijmde inhoudsopgave nog nauwelijks iets bekend is, kan dit artikel slechts inventariserend en oriënterend van aard zijn. Centraal staat de vraag hoe de inhoudsopgave samengesteld is, door wie hij gedicht werd en met welk doel. Ook de verhouding tot de tekst van Scolastica komt aan bod. Het artikel wordt afgesloten met conclusies en aanbevelingen voor verder onderzoek.

5 In hs. Den Haag, kb, bruikleen knaw, xviii, wordt dit werk Destructie van Jherusalem genoemd.

6 Rymbybel van Jacob van Maerlant, met voorrede, varianten van hss., aentekeningen en glossarium. J. David ed. (3 dln.). Brussel 1858-1859: uitgave van hs. Berlijn, Staatsbibliothek zu Berlin - Preussischer Kulturbesitz, Germ. fol. 622 (hs. A); Ed. Gysseling (zie noot 5): uitgave van hs. Brussel, Koninklijke Bibliotheek Albert I, 15001 (hs. C).

Structurering van Scolastica

Voor ik de inhoudsopgaven aan de orde stel, wil ik ingaan op de structurering van de Scolastica-tekst door Jacob van Maerlant.⁷ Maerlant heeft de tekst gestructureerd met gebruikmaking van verschillende middelen. De tekst van het Oude Testament is ingedeeld in boeken. Er worden steeds twee of meer versregels gebruikt om het voorgaande boek af te sluiten en in de eerste regel(s) van het nieuwe boek wordt de naam van dit boek genoemd en wordt soms kort iets over de inhoud gezegd. Het Nieuwe Testament en de Wrake van Jherusalem worden elk als één boek beschouwd. In de meeste handschriften begint een boek met een extra grote initiaal en/of een ander versierend element. De boeken zijn ingedeeld in hoofdstukken. Het begin van een nieuw hoofdstuk heeft bepaalde tekstuele kenmerken, waardoor het als nieuw hoofdstuk herkenbaar is. Zo begint het vaak met een tijdsbepaling: Doe sprac onse here na des (vs. 3876) of In dien tiden dus horic talen (vs. 12996) of met het noemen van de persoon om wie het hoofdstuk draait: ABner die sauls drussaet was (vs. 9835), Alse benadab wiste die mare (vs. 13438).⁸ Aan het begin van een nieuw hoofdstuk staat meestal een kleine initiaal van 2 à 3 regels hoog. Soms staat er een rood kapittelopschrift boven elk hoofdstuk, al of niet gevolgd door een nummer. Binnen een hoofdstuk kan de tekst door middel van paragraaftekens verder onderverdeeld zijn. De tekstuele signalen zijn in elk geval afkomstig van Maerlant. Gezien de grote verschillen per handschrift, lijkt de kopiïst verantwoordelijk te zijn voor het voorkomen van de andere structureringsmiddelen.

7 In hoeverre de structurering van Maerlant al of niet afhankelijk is van het handschrift van de Historia scholastica van Comestor dat hij gebruikte, laat ik hier buiten beschouwing. Daarvoor is er nog te weinig bekend over de overlevering van de HS.

8 In mijn proefschrift hoop ik nader in te gaan op de structurering van de tekst en de tekstuele kenmerken bij de indeling in hoofdstukken.

[p. 164]

Inhoudsopgaven

Oorspronkelijk ging er aan de tekst van Scolastica geen inhoudsopgave vooraf⁹, maar sinds de eerste helft van de veertiende eeuw bleek er behoefte te bestaan aan een overzicht van de inhoud. Volgens Biemans heeft Maerlant voor de Spiegel historiael zelf een inhoudsopgave gemaakt. Biemans veronderstelt dat Maerlant na de Eerste Partie heeft ingezien dat de structurering die hij aangebracht had (een berijmd inhoudsoverzicht en het noemen van de naam van de te behandelen persoon of van de vorst in wiens tijd hij leefde aan het begin van een nieuw hoofdstuk), onvoldoende was om snel iets in de tekst te kunnen opzoeken. Hij zou daarom zijn tekststructurering aangepast hebben: de kapittels kregen een opschrift en een nummer en deze opschriften en nummers werden in lijsten verzameld. Dat zou de oorzaak zijn van de veel kortere berijmde inhoudsopgaven per boek vanaf de Derde Partie (gemiddeld nog geen tien verzen, tegenover meer dan vijftig verzen in de Eerste Partie). Deze gang van zaken veronderstelt dat Maerlant de berijmde inhoudsopgaven in de Spiegel historiael zelf geschreven heeft.¹⁰ Dat hij een dergelijk inhoudsoverzicht wel voor de Spiegel maakte en niet voor Scolastica hangt misschien samen met het feit dat de Spiegel veel omvangrijker is dan Scolastica en dat het dus moeilijker is om een bepaalde passage of gebeurtenis terug te vinden. Het is ook mogelijk dat inhoudsopgaven in de jaren tussen het schrijven van Scolastica en de Spiegel historiael meer in de mode kwamen. In elk geval komt sinds de eerste helft van de 14e eeuw in vijf Scolastica-handschriften een overzicht van de inhoud voor: hs. Den Haag, kb, 129a11 (e), hs. Den Haag, kb, bruikleen knaw, xviii (f), hs. Groningen, ub, 405 (g), hs. Den Haag, kb, 75e20 (hk) en hs. Leiden, ub, bpl 14c (h).¹¹

De inhoudsopgaven van de eerste vier handschriften vertonen sterke overeenkomst met de inhoudsopgaven per boek in de Spiegel historiael. Ze bestaan steeds uit twee elementen: per bijbelboek een berijmde inhoudsopgave, met daarachter een kapittellijst waarin de hoofdstuktitels opgesomd worden in de volgorde waarin zij in de tekst voorkomen. Elke hoofdstuktitel wordt gevolgd door een nummer om het zoeken in de tekst te vergemakkelijken. De inhoudsopgave wordt in de handschriften aangeduid als tafel: Hier begint die tafele vanden bible / die meester jacob van maerlant dichte / die [...] scrifturen (hs. hk, f. 1ra). De berijmde inhoudsopgave is in de vier handschriften grotendeels identiek, de kapittellijsten verschillen over het algemeen sterk. Van de tekst van de berijmde inhoudsopgave bestaat geen uitgave, aangezien deze niet voorkomt in de twee handschriften waarvan een editie bestaat (a en c). Isaac le Long heeft wel van twee handschriften de kapittellijsten uitgege-

9 Zie ook de paragraaf over de dichter van de berijmde inhoudsopgave.

10 J.A.A.M. Biemans, Onsen Speghele Ystoriale in Vlaemsche. Codicologisch onderzoek naar de overlevering van de Spiegel historiael van Jacob van Maerlant, Philip Utenbroeke en Lodewijk van Velthem. Uitgegeven in eigen beheer, 1995 [Proefschrift Utrecht]. Vgl. p. 120-129.

11 Zie voor een overzicht van alle bewaard gebleven handschriften en de gebruikte siglen Moolenbroek en Mulder (zie n. 1), p. 145.

[p. 165]

ven, namelijk van de handschriften f en g.¹²

De berijmde inhoudsopgave van de vier handschriften begint met een grote initiaal, meestal van ongeveer dezelfde grootte als de initialen aan het begin van een nieuw bijbelboek. De initiaal in hs. g is afwijkend: het is een gouden initiaal van 17 regels hoog met daarin een gouden leeuw op een blauwe achtergrond.¹³ De initialen aan het begin van een nieuw boek zijn drie tot vijf regels hoog. In alle vier de handschriften is duidelijk aangegeven waar de berijmde inhoudsopgave van een boek eindigt en de kapittellijst begint. In de handschriften e en f is de berijmde inhoudsopgave in zwart en de kapittellijst in rood geschreven. Voor elk kapittelopschrift staat in hs. e bovendien nog een rood paragraafteken. In de handschriften g en hk wordt d.m.v. een rubriek aangegeven waar de berijmde inhoudsopgave begint en waar de kapittellijst. Zo vindt men in hs. hk op f. 1vb Hier begint den anderen bouc en op f. 2ra Dit souct in den anderen bouck en in hs. g op f. 15rb dit zijn die capitele.

De inhoudsopgave in hs. h wijkt sterk af van die in de overige vier handschriften en bestaat uitsluitend uit een opsomming van de boeken en van enkele hoofdstuktitels en telt slechts twee bladzijden. De tekst stond oorspronkelijk op de recto- en versozijde van een blad, maar dit blad is, nadat het was losgeraakt, in de achttiende eeuw vastgeplakt op de binnenzijde van het voorplat. De achterzijde is nu niet meer zichtbaar en is door Le Long overgeschreven op het eerste lege schutblad. De plaatsing van de rubrieken in het handschrift zelf is tamelijk willekeurig. Lang niet elke kapittelinitiaal wordt voorafgegaan door een opschrift in rood en de hoofdstukken die wel een opschrift dragen, zijn niet allemaal in de kapittellijst weergegeven.

12 Le Long (zie n. 3), p. 172-195 (hs. f) en p. 198-208 (hs. g).

13 Meer gegevens over deze initiaal en een afbeelding van f. 15R van hs. g zijn te vinden in J.M.M. Hermans, Het Gronings Zutphense Maerlant handschrift. Groningen, 1977.

De dichter van de berijmde inhoudsopgave

Het oudste handschrift waarin de berijmde inhoudsopgave voorkomt is hs. g dat dateert van ca. 1339-1345.¹⁴ De kopiist van hs. g kan niet zelf de dichter zijn van de berijmde inhoudsopgave, want er ontbreken in dit handschrift enkele regels aan de berijmde inhoudsopgave.

De dichter van de berijmde inhoudsopgave houdt er een vaste werkwijze op na. Wanneer hij een bijbelboek of een gedeelte eruit ongeveer denkt te kennen, dicht hij zelf een paar verzen ter samenvatting. Wanneer hij de tekst niet of onvoldoende kent, citeert hij enkele verzen uit Scolastica. Hiervoor gebruikt hij vrijwel steeds de verzen aan het begin van een nieuw hoofdstuk. Iets meer dan de helft van de verzen is letterlijk of met lichte aanpassingen terug te vinden in Scolastica.

Voor ik een aantal plaatsen aan de orde zal stellen, volgt hier eerst de tekst van

14 Biemans (zie n. 1), p. 148 en 416.

[p. 166]

de berijmde inhoudsopgave bij de boeken Genesis en Exodus. Een aantal van de te bespreken plaatsen komt uit dit gedeelte.¹⁵

Hier beghint die ierste boec
Der bibelen, die doet ondersoec
Wat liber Genesis inheeft,
Als ons die fraye bibele gheeft.
Hoe ghemaect was hemel ende eerde
Ende huer cierheit metter weerde;
Hoe zonne ende mane waren ghemaect
Ende hoe Lucifer was ontraect
Met altemale sire compagie,
Dat si worden alle duvelie
Ende vielen in der hellen gront,
Daer sij bliven langhe stont.
Hoe Adaem ierst was ghemaect
Ende ver Yeve, die was ontraect,
Dat sij broken Gods ghebot.
Daeromme so stacse God
Uten eertschen paradyse,
‹Dat si niene aten der spise›
Die es an dat lignum vite
Ende sij dan leven emmerme.
Hoe Cayn sloech zinen broeder Abel,
Daer ane hine dede niet wel.
Hoe Noe die arke maecte,
Die scone was ende wel gheraecte.
Hoe die diluvie daerna quam,
‹Die alle den lieden tleven nam.
Hoe daerna weder die werelt quam›
Van Sem, Japhet ende Cam.
Hoe Abraham sinen sone gaf
Ter offerande ende quite was daer af.
Van Jacob ende van Esau
Zuldi hier af horen nu
Ende van den twelf gheslachten mede,
Dien pharao vele pinen dede.
Hoe Joseph was ‹vercocht›
Ende Ysrahel in Egipten brocht
Tote Joseph, sinen lieven kinde,
Dien hi sere met herten minde.
Hoe Jacob oec die leder sach
Bi Lusa, daer hi in slape lach.
Hoe Israhel in sijn herte dochte
Teligghen in die haghedochte
Daer Ysaac lach ende Adam
Ende Sarra ende Abraham.
Daertoe ander dinc oec mede
Soeldire in vinden ende waerheide,
Die elken mensche wel mach greyen
Die hem met Gode wille meyen
Ende comen wil ten euschen vrede
Daer boven in der inglen stede.
Dese boec, verstaet mi des,
Strect al tote Moyses,
Die die van Israhel verloeste
Ende uut horen vernoye troeste
Van den quaden pharao,
Diese hadde ghevanghen so.
Dese boec heeft tot sinen dele
Een ende vijftien capitele.

[kapittellijst Genesis]

Dese ander boec heet Exodus
Van der bibelen ende spreect aldus:
Hoe pharao wilde scaden
Die van Israhel, ende verladen
Dat si te niete soude gaen.
Dit wilde God al wederstaen
Ende vertroestese, alst waer es,
Met Aaron ende met Moyses.
Van den swaren plaghen mede,
Die God doer die van Israhel dede;
Ende pharao waende doen also.
Dies zo moest hi sijn onvro.
Hoe Moyses leide doer die woestine
Die van Israhel met groter pine.
Hoe si der columpnen van vire

15 De tekst is kritisch uitgegeven, met als basis de tekst van hs. g. De i en j en de u en v zijn weergegeven door resp. i en u, behalve wanneer in het moderne gebruik de klank een medeklinker representeert. De tekst is voorzien van een moderne interpunctie en ook het hoofdlettergebruik is modern. De abbreviaturen zijn opgelost zonder cursivering. De regelnummering is door mij toegevoegd. Fouten in hs. g zijn verbeterd aan de hand van de tekst uit een van de andere handschriften of, wanneer het overgenomen regels betreft, soms aan de hand van de Scolastica-tekst. Verzen of woorden tussen ‹ › zijn niet geciteerd uit hs. g, maar uit hs. e. Wanneer het citaat uit hs. f of hk komt, vermeld ik dit tussen vierkante haken achter het vers.

[p. 167]

 

Volgheden van swerken menighertire.

75

Hoe si daden Gods ghebode;

 

Hoe dat si verbolghen Gode;

 

Hoe Moyses twewarf xl daghe

 

Met Gode was al sonder zaghe,

 

Dat hi en dranc noch en at.

80

Hoe hi die wet ontfinc na dat

 

In twe tafelen marberinen.

 

Hoe hi daerna, met groter pinen

 

‹Die si hem daden ende wee,

 

Die ii tafelen werp ontwee;

85

Hoese hem weder gaf God.

 

Hoe hi daer na, sonder spot,›

 

Die van Israhel, sonder wee

 

Leide doer die Rode Zee

 

Ende dat water sciet in twier siden.

90

Pharao volghede hem te dien tiden

 

Ende waende also doen, sonder wanc,

 

Mer altemael sijn volc verdranc.

 

Hoe hem God gaf hemelsch broet,

 

Dat was manna, tot hore noet.

95

Oec soeldi horen hier van Gode,

 

Dat sijn die x oude ghebode.

 

Van der tabernacule mede

 

Ende van hore dierheit hier ter stede

 

Ende van andren dinghen zaen

100

Soeldi hier horen overgaen.

 

Dese boec heeft tesinen dele

 

Drie ende twentich capitele.

 

 

 

[kapittellijst Exodus]

In enkele passages zijn de gebeurtenissen niet chronologisch weergegeven.
- Vs. 31-44: na het verhaal over Jacob en Ezau volgt direct dat de farao van Egypte het volk Israel onderdrukte. Pas daarna wordt beschreven dat Jozef werd verkocht. Aansluitend vertrekt Jacob naar zijn zoon Jozef in Egypte; onderweg ziet hij de ‘Jacobsladder’. Een correcte volgorde in dit gedeelte is vs. 31-32, 39-40, 35-38, 41-44, 33-34. Het is mogelijk dat een kopiïst deze passage verknoeid heeft, want de verzen kunnen ook in chronologische volgorde gelezen worden zonder dat er aanpassingen in de tekst nodig zijn.
- Vs. 71-92: Mozes ontvangt eerst twee maal de stenen tafelen met de tien geboden, pas daarna vindt de doortocht door de Rode Zee plaats. Ook hier zouden de volgordefouten nog door corruptie van de tekst ontstaan kunnen zijn, want de tekst is met enkele kleine aanpassingen vrij gemakkelijk te herstellen.
- Dat geldt niet voor vs. 319-344:

Van Sampsone hier terstede
Vijntmen oec bescreven mede.
Hoe hi driehondert vosse vinc
Vijndewij bescreven in waerre dinc
Ende die liet hi lopen int coren
Ende dede ‹verbernen› als wijt horen,
Want sij vier hadden in den stert.
Zijn wijf deden oec metter vert
‹Ende› met horen quaden liste
Zijn haer afsceren dat hijt niene wiste
Ende verloes al sine cracht;
Dit heeft Dalida ghewracht.
Hoe hi die Philisteen verdarf
‹Up den berch› ter ander warf
Ende noch wonder meer van hen
Vintmen, des ic zeker ben.
Want daersij in huer synagogen
Hore feesten zouden togen,
Viel dat huus op hem allen
Ende ‹vele› meer dus horic callen
Blever doet al daer ‹hi staerf›,
Dan hire in al sijn lijf bedarf.
Ende hoe ‹hi› den liebart dat leven nam;
Dit ende ander dinc, ‹als ic vernam›,
Vindewij in desen boec bescreven
Ende hoe hi einde oec zijn leven.

In dit gedeelte is goed te zien dat de volgordefouten waarschijnlijk van de dich-

[p. 168]

ter afkomstig zijn en dat de tekst niet later in de war is geraakt. Vs. 341 behoort tot het begin van het verhaal en dit vers kan niet verplaatst worden, omdat het rijmt op vs. 342, dat aan het einde van het verhaal moet blijven staan. Vs. 331-332 horen thuis na vs. 325, maar ook dit kan niet gerealiseerd worden omdat men dan een rijmpaar uit elkaar haalt.

De berijmde inhoudsopgave is waarschijnlijk geschreven door een kopiïst die geen grootmeester was in de dichtkunst. De tekst wemelt van de stoplappen en bevat corrupte passages die waarschijnlijk niet het gevolg zijn van kopiïstenfouten. De berijmde inhoudsopgave is naar mijn mening niet geschreven door Jacob van Maerlant zelf. Er zitten enkele fouten in die erop wijzen dat de dichter slecht bekend was met de inhoud van het Oude Testament. Ook zijn veel passages letterlijk aan Maerlants tekst ontleend, iets wat Maerlant bij de berijmde inhoudsoverzichten aan het begin van elk boek van de Spiegel historiael niet gedaan heeft.

De boeken tot en met Richteren kende de dichter van de berijmde inhoudsopgave van Scolastica blijkbaar het beste, gezien het hogere percentage eigen tekst. Vooral vanaf het boek Koningen heeft het citeren de overhand: in dit gedeelte is ruim 73% van de versregels te herleiden tot de tekst van Maerlant. Als de dichter de verzen zelf maakt, slaat hij soms de plank mis. De volgorde van de beschreven gebeurtenissen is op meerdere plaatsen niet correct, terwijl in de kapittellijsten de titels wel in de juiste volgorde voorkomen. Het gaat hier dus waarschijnlijk om een fout van de dichter, niet om een fout in het handschrift dat hij gebruikte.

Het Nieuwe Testament heeft geen kapittellijsten en een afwijkende berijmde inhoudsopgave (zie ook de paragraaf hierover). Gezien de nadruk die Maerlant in de tekst van het Oude Testament legt op de gebeurtenissen in het Nieuwe Testament¹⁶, is het onwaarschijnlijk dat hij in de berijmde inhoudsopgave hieraan grotendeels zou voorbijgaan.

16 Zie Goudriaan in Moolenbroek en Mulder (zie n. 4), p. 35-51.

Verschillen tussen de vier handschriften

Het oudste handschrift (g) bevat niet de oorspronkelijke tekst van de berijmde inhoudsopgave (zie de vorige paragraaf). Ook kan geen van de handschriften gediend hebben als legger voor een van de andere, want in elk handschrift ontbreken één of meer verzen die wel in de andere handschriften voorkomen.¹⁷ In hs. f zijn bovendien vs. 8-13 op de verkeerde plek terechtgekomen.¹⁸ Daardoor was een aanpassing nodig in vs. 14: Adam ende ver Yeve die waren ontraect. In hs. g worden regelmatig namen verhaspeld, bv. Colo i.p.v. Tola (vs. 313) en Helteghem i.p.v. Bethleem (vs. 361). Ook zijn er in elk handschrift wel fouten aan te wijzen,

17 In e ontbreken r. 7 en 379-382, in f r. 186 en 379-382, in g r. 26-27, 83-86 en 670 en in enkele verzen ontbreken woorden die niet gemist kunnen worden (bv. ‘van’ in r. 317, ‘wart’ in r. 368). In hs. hk ontbreken r. 282, 451 en 483-486.

18 De volgorde is nu: 1-7, 14-40, 13, 8-12, 41 e.v.

[p. 169]

vooral in hk. Zo leest hk in vs. 60 heet i.p.v. spreect en in vs. 76 verborgen i.p.v. verbolgen. In vs. 479 (Hoe quamen die Israheelsce oude) leest hk ...die helsche boude.

Als er al sprake is van verwantschap tussen de berijmde inhoudsopgaven van de handschriften dan lijkt deze verwantschap zich voor te doen tussen hs. e en f enerzijds en tussen g en hk anderzijds. Enkele voorbeelden illustreren dit.

- Vs. 151-153

e	Moysesse hiet onse here god / Ende hi hevet na sijn gebod / ii zelverine businen gemaect
f	Moyses hiet onse here god / Ende hi dede na sijn ghebod / Daer ii sulverine basunen maken
g	Moyses ende onze here god / Waren gheboden na sijn gebod / ii zilverine basunen gemaect
hk	Moyses ende onze here god / Waren gheboden na sijn gebod / ii silverine basunen gemaect

De versie van e/f komt inhoudelijk overeen met de tekst van Scolastica (in het vervolg afgekort als Sc), vs. 5507-5508: ONse here hiet moyses enten sinen / Maken .ij. seluerine businen.

- Vs. 363-366: g/hk e/f

Ende dese twe verstaet mi wel	Hoe dor dese twee verstaet wel
Beleedden die van Israhel	Verstormt wert al Ysrahel
Een stuc en weet hoe langhe het was	Hoe si voeren te Gabaon waert
Alsict in die scrifture las	Met grammen moede ter vaert

De tekst van hs. e/f komt het dichtst in de buurt van de gebeurtenissen die in Sc beschreven zijn (vs. 8319-8388).

- Vs. 441-442

e	Ende hoe hi Golyase verslouch / Daer menich juede omme louch
f	Hoe david Golyaze versloech / Daer menich jode omme loech
g	Ende hoe hi metter slingher sloech / Goliase daer menich om loech
hk	Ende hoe en metten slinger slouch / Int hoeft daer menige omme louch

- Vs. 745-746

e/f	Van Abacuc den goeden man / Hoe hi Daniele tenene gaf dan
g	Oec zuldi hier horen dan / Van Abakuc den goeden man
hk	Van Abakuc den goeden man / Daer daniel teten bi gewan

Het lijkt erop of in hs. g aanvankelijk vs. 746 ontbrak, zodat de kopiist er een regel bijrijmde.

Met name de lezingen van e en f verschillen op veel plaatsen nauwelijks.

Meestal komt de lezing in de handschriften overeen; de verschillen beperken zich tot spelling of woordvolgorde. Soms echter zijn de verschillen tussen de handschriften vrij groot (zie ook vs. 363-366 hierboven).

- Vs. 18

e	Dat si niene aten der spise
f	Om dat si aten verboden spise
g	Datsij nutten die spise
hk	Dat sy niet en eten der spise

- Vs. 68

e	Die God in Egypten dede
f	Die God die van Egypten dede

[p. 170]

g	Die God doer die van Israhel dede
hk	Die God doe tvolc van Israhel dede

- Vs. 555-557

e	Hoe daerna besat Benadap / Van Surien met siere herscap / Samarien die hovet stede
f	Hoe daer na besat Benedap / Van Surien mit sijnre heerscap / Belach Surien die hooftstede
g	Hoe daerna besat Benadap / Van Surien dat heerscap / Ende belach Samarien die hoeftstede
hk	Hoe daerna besat Benadap / Van Surien met siere herscap / Ende belach Samarien die hovet stede

In Sc (vs. 13368-70) luidt deze tekst: Dar na besat benadap / Van surien met sijn herscap / Samarien die hofstede.

Soms zijn de verschillen heel klein, al hebben ook deze kleine verschillen wel tot foutieve lezingen geleid. Vgl. bij voorbeeld vs. 195:

e	Moyses ende ende sine doot
f/g	Moyses ende sine doot
hk	Moyses oude ende zine doet

De tekst van hk is het duidelijkste, maar ook de tekst van hs. e is inhoudelijk correct. Deze tekst staat waarschijnlijk aan de basis van de fout in de handschriften f en g.

- Kleine verschillen zoals in vs. 424 komen regelmatig voor:

e	Salic u hier in doen verstaen
f	Suldi hier nu moghen verstaen
g	Zuldi in desen boec verstaen
hk	Salic u nu doen verstaen

In veel gevallen is er geen inhoudelijk verschil, alleen verschil in woordgebruik, terwijl de betekenis vrijwel dezelfde blijft. Zo hebben de handschriften e en f in vs. 56 in bedwang(h)e tegenover ghevanghen en heeft hs. hk in vs. 25 lovie voor diluvie.

De verschillen tussen de handschriften lijken erop te wijzen dat hs. e het dichtst bij het origineel staat, omdat in dit handschrift de overeenkomst met de tekst van Scolastica het grootst is. Hs. f komt er ook dichtbij, terwijl in de tekst van de handschriften g en hk de grootste afwijkingen voorkomen. Een duidelijk verschil tussen de vier handschriften is het aantal hoofdstukken in de kapittellijsten. Dit komt nader aan de orde in de paragraaf over de kapittellijsten.

De berijmde inhoudsopgave en Scolastica

Zoals uit het voorafgaande bleek, is de berijmde inhoudsopgave samengesteld met gebruikmaking van versregels uit de tekst van Scolastica. Soms is deze tekst nodig om vast te stellen welke lezing waarschijnlijk oorspronkelijk is. De volgende passages maken dat duidelijk.

- Vs. 283-286

Hoe Barach ende Delbora
Zonghen ende loveden Gode daerna,

[p. 171]

 

Die so dicken ende so wel

 

Bescudde die van Israhel.

Vs. 285 is geciteerd naar hs. e/f/hk. Hs. g heeft in plaats van dit vers: Hoert hoe Barach also wel. De tekst van Sc (vs. 7397-7400) komt woordelijk overeen met de drie eerstgenoemde handschriften, alleen Hoe in vs. 283 is toegevoegd.

- Vs. 203

e	Hoe hi og den coninc verslouch
f	Ende hoe hi oec den coninc versloech
g	Hoe oec die coninc versloech
hk	Hoe og den coninc oec verslouch

Sc vs. 6335 komt overeen met de lezing van e.

Om te laten zien hoezeer de dichter vooral in het tweede gedeelte van de inhoudsopgave gebruikmaakte van de tekst van Maerlant, worden hier twee vrij uitvoerige tekstgedeelten geciteerd, met daarnaast de overeenkomstige verzen uit Scolastica.

- Vs. 549-566

	Doe ten tiden, weet men wel,	IN dien tiden dat leesmen wel	12732
550	Was een man in Israhel	Was een man in ysrahel	12733
	Hiet Naboth ‹ende hadde 1 wijngaert,	Hiet naboth: hadde eenen wijngard	12734
	Die Achab zere hadde begaert›.	Die achab langhe adde begard	12735
	Hoe in dien tiden, als wi talen,	Jn dien tiden dus horic talen	12996
	God Heliseum wilde halen.	Wilde god elyas vp halen	12997
555	Hoe daerna besat Benadap	Dar na besat benadap	13368
	Van Surien ‹met siere herscap	Van surien met sijn herscap	13369
	Samarien die hovet stede›.	Samarien die hofstede	13370
	Daer was zo groet hongher mede,	So grod was daer die hongher mede	13371
	Datmen coft eens esels hoeft	So dat men cochte een ezels hoft	13372
560	Om lxxx d. des gheloeft.	.lxxx. peneghe dies gheloft	13373
	Hoe Ezechias, hoert van hem,	Hezechias hord van hem	14186
	Waert coninc te Jerusalem.	Ward coninc van iherusalem	14187
	Hoe na den coninc Ezechias	NA den goeden ezechias	14422
	‹Daer› Manasses coninc was.	Was manasses als recht was	14423
		Sijn sone coninc weet vor waer	14424
565	Hoe Amon coninc waert vorwaer	AMon ward coninc weet vor waer	14516
	Ende regneerde mer ii jaer.	Ende regnerde als .ij. iaer	14517

- Vs. 765-794: de tekst is geheel en vrijwel aansluitend overgenomen uit Scolastica, alleen het laatste vers en enkele verzen die aan het geciteerde deel voorafgaan zijn door de dichter zelf gemaakt. Het betreft het verhaal van een disputacie tussen drie heren, die gewonnen wordt door Zorobabel. Het gaat daarbij om de vraag wie meer macht heeft: de wijn, de vrouw of de koning.¹⁹ Waarom de dichter ervoor koos dit gedeelte in zijn geheel op te nemen in de berijmde inhoudsopgave, is niet duidelijk. Aan de rechterzijde staat de tekst uit Scolastica (vs. 17784-17803 en 17810-17818).

19 Zie voor dit verhaal P.L. van Veldhuijsen, ‘“Wat is het sterkste, de wijn, de vrouw, de koning of de waarheid?” Een quodlibetale kwestie van Thomas van Aquino.’ In: Millennium 2 (1988), p. 144-149.

[p. 172]

765	Des morghens quamen si iii voren,	Des marghins quamen die drie voren	17784
	Daert alle die heren mochten horen,	Dart al die heren mochten horen
	Dat die ene seide openbare,	Dat die coninc sterker ware
	Dat die coninc starker ware,	Seide die eerste al openbare
	Want die mensche es bi naturen	Want die mensce es bi naturen
770	Here boven alle creaturen	Here van allen creaturen
	Ende die coninc is zijn here.	Ende die coninc es smenscen here
	Die ander prijsde den wijn mere:	Dander prijsden den wijn mere
	Dat die coninc den mensche dwinct,	Want die mensce den coninc duinghet
	Dat doet die ‹sin diet al volbrinct›	Het doe die sijn dat hiet vulbringhet
775	Ende die craft die die wijn heeft in,	Ende die cracht die de wijn heuet in
	Die dwinghet des menschen zin.	Die duinghet des menscen sin
	Zorobabel seit in zinen besceide	Zorobabel seghet in sine ghescede
	Dat dwijf starker is dan dander beide	So es twijf sterker dan dander bede
	Ende dwinghet hem, dat machmen kinnen.	So draghet den coninc men maecht kinnen
780	Heren die den wijngart winnen,	Ende hem die den wijngard winnen
	Voedt ende draghet dat wijf	Dese voet ende draghet twijf
	‹Ende den coninc ghevet soe tlijf›	Ende gheuet hem voetsel ende lijf
	Ende oec zoe zietmen zonder sneven	Ende oec siet men sonder beuen
	Den man voer dat wijf zetten tleven.	Den man vord wijf setten leuen	17803
785	Ende boven al dese, ghelovets mi,	Bouen al desen ghelouets mi	17810
	Segghic dat wijsheit starker zi.	Seggic dat wareit sterker si
	‹Soe es ewelijc, soene verkeert niet›,	Soe es ewelic soe ne verkert niet
	Gods waerheit eest diet al besiet;	Gods wareit eist diet al besiet
	Zi maket al ende bericht	So maket al ende soe berecht
790	Al die waerheit, nu ende echt	Al de werelt nv ende echt
	Ende daer en mach niet ‹wederstaen›.	Ende dar mach niet ieghen staen
	Alle ‹volgheden› sijs zonder waen,	Al volghedensis sonder waen
	Dat Zorobabel seide waer;	Dat zorobabel seide waer	17818
	Dus ‹bleef hijs› teboven daer.	-

Het gedeelte tussen ‹ › in vs. 774 is geciteerd naar de editie-David (vs. 17810), omdat het vers corrupt is in de berijmde inhoudsopgave van alle handschriften en eveneens in de editie-Gysseling (hs. c, vs. 17793).

c	Het doe die sijn dat hiet vulbringhet
e	Dat doet dats die mensche gehinct
f	Dat doet die menssche dies ghehinget
hk	Dat doet die mensche diet al volbrinct
g	Dat doet die wijn diet al verbrinct

De tekst van hs. g zit het dichtste bij de tekst van Scolastica uit de editie-David.

Het Oude en Nieuwe Testament en de Wrake van Jherusalem

Er is in de inhoudsopgave een groot verschil tussen de behandeling van het Oude Testament enerzijds en het Nieuwe Testament en de Wrake van Jherusalem ander-

[p. 173]

zijds. Voor de laatste twee wordt geen gebruik gemaakt van de tekst van Scolastica en de inhoud wordt zeer globaal beschreven. De berijmde inhoudsopgave van het nt en de Wrake komt in alle vier de handschriften voor, ook in hs. hk, dat uitsluitend de Scolastica-tekst van het Oude Testament bevat. In dit deel van de berijmde inhoudsopgave ligt veel nadruk op de verwoesting van Jeruzalem, die gezien wordt als de welverdiende straf voor de joden vanwege het ter dood brengen van Christus. Dit gedeelte is meer bestraffend-moralistisch van toon, zoals onder andere blijkt uit vs. 935-950.

935	Ende noitman hoerde zonder waen
	Volc also tequiste gaen
	Ende versuffen ende riesen	ef:	Ende dwinen ende riesen
	Ende wiken ende dere verliesen,		Ende suffen ende haer ere verliesen
	Als die quaden Joeden daden,
940	Die horen God hadden verraden	ef:	Die haren god also versmaden
	Ende ghecruust ende ghevaen,		Ende cruusten sonder waen
	Als ghi vormaels hebt verstaen.
	Zo groet verlies, zo grote scande,
	‹So vele smerten, so vele viande,	g:	Zo vele smeten zo vele hande
945	So grote scade, so zwaren toren,		Ende hadde noit volc dat was gheboren
	Ne hadde noit volc dat was gheboren;›		Als wi van desen luden horen
	Ende dat des lands zo vele verloes
	Ende volcs so vele altoes,
	Als dat Joedsche volc oec dede,
950	En vinde wi niet bescreven mede.

De verzen 944-946 in hs. g zijn waarschijnlijk corrupt, daarom zijn ze in de tekst vervangen door de overeenkomstige verzen uit hs. e.

Omdat de tekst van het nt en de Wrake niet ingedeeld is in boeken, is er in drie van de vier handschriften geen kapittellijst te vinden. Bovendien, zo wordt gezegd, is de tekst van het nt al zo bekend, dat een kapittellijst overbodig is. Deze motivering vindt men aan het begin van de berijmde inhoudsopgave van het nt:

	Van den Nuwen Testamente
	‹Ende van der wraken perlemente›	g:	Ende der wraken lamente
	Die laet ic zonder tafelen staen,
	Want ghi vijntse zonder waen
895	Elc bi hem in ‹enen bouc›.	g:	Elc bi hem in menich boec
	Des so eest dat mi en roec
	Dat ik die tafelen laet varen,
	Want zi hier onnutte waren;
	Want int Nuwe Testament
900	Vijntmen aldure wel bekent
	Wat in die ewangelien staet
	Ende onse ghelove ingaet.

In hs. f wijkt de tekst aan het begin van het Nieuwe Testament volkomen af. Dit hangt samen met het feit dat f wel kapittellijsten opneemt van het Nieuwe Testament en Wrake van Jherusalem. De tekst luidt dan ook:

[p. 174]

 

Vanden Nyewen Testamente

 

Ende vander wraken perlamente

 

Seldy merken ende verstaen,

 

Want ghi vint hier sonder waen

895

Elc by hem in enen boec.

 

Dies is dat ic roec,

 

Dat ic die tafelen niet en laet varen,

 

Om dat si hier nutte waren,

 

Om dat si dat Nyewe Testament

900

Aldore maken wel bekent.

De berijmde inhoudsopgave wordt afgesloten met een bede van de dichter voor zichzelf (vs. 1013-1023):

Ay God van allen creaturen,
Bescerme mi van des duvels hone
Ende brenghe mi ten langhen lone,
Want ic langhe hebbe ghedoelt
Ende in des duvels stric verscoelt.
Daer ute so brenghe mi God,
Ende ons allen, na sijn ghebod,
Ende brenghe ons ter zaligher doet,
Dat es in Abrahams scoet.
En spreke niet meer te desen dinghen;
God moet ons te sire bliscap bringhen.

De laatste twee verzen komen niet voor in de handschriften e en f. f heeft in plaats van deze verzen: Dit Nyewe Testament heeft te sinen dele / ii hondert ende lvi der capitele. Hs. hk heeft nog twee regels na vs. 1023: Hier ent die tafele sonder waen / Vander Bible als wijt verstaen.

De kapittellijsten

De indeling in hoofdstukken per bijbelboek is sterk gebonden aan het handschrift. Over het algemeen begint bij elke initiaal een nieuw hoofdstuk. Het ene handschrift maakt echter veel vaker gebruik van initialen dan het andere. Daardoor verschilt het aantal hoofdstukken per handschrift sterk. Het aantal hoofdstuktitels in de kapittellijst komt over het algemeen overeen met het aantal dat genoemd wordt in de berijmde inhoudsopgave en met het aantal dat ook werkelijk in het handschrift gevonden wordt. De verschillen in aantallen hoofdstukken tussen de handschriften zijn af te lezen uit de volgende tabel.

[p. 175]

Bijbelboek	E	F	G	hk
Genesis	73	47	51	50
Exodus	33	49	23	23
Leviticus	5	5	11	4
Numerus	16	14	11	11
Deutronomius	1	1	1	1
Josue	11	12	10	10
Judicum (Richteren)	20	25	17	17
[Micha]	1	2	1	1
Der Coninghe Boec (4 boeken)	103	131	83	82
Thobias	18	18	11	11
Godolias enz.	76	72	51	52
Nieuwe Testament	127
Wrake van Jherusalem	128

Het boek Koningen omvat 1 en 2 Samuel en 1 en 2 Koningen. Kronieken is deels verwerkt in de tekst van 1 en 2 Koningen. Godolias is niet de naam van een bijbelboek. Ik duid er alles mee aan na Thobias en vóór het Nieuwe Testament. De namen voor dit gedeelte verschillen sterk in de handschriften: soms heet het ‘trike van Persen van Meden’, ‘Griexe rike’ of ‘Mathatyas boeken’,²⁰ ‘boec van Judith’, ‘Assueras boec’, ‘der ridder boec’ of ‘Liber Macchabeorum’ (hs. g) enz. Dit deel van het ot omvat in elk geval de boeken Daniel, Esdras (Ezra), Judith, Hester en Machabeeën.

Opvallend is dat het aantal hoofdstukken per bijbelboek in de handschriften g en hk (met uitzondering van Leviticus) vrijwel steeds overeenkomt. Evenals de eerder gesignaleerde tekstuele overeenkomsten zou dit kunnen wijzen op verwantschap tussen de inhoudsopgaven van beide handschriften.

Gezien de grote verschillen tussen de handschriften e/f en g/hk in aantal hoofdstukken per boek, ligt het voor de hand dat ook de hoofdstuktitels sterk uiteenlopen. Ook komen de opschriften niet altijd woordelijk overeen met de titels in de kapittellijst. De volgende voorbeelden zijn met vele te vermeerderen.

Hs. e

In de tekst komen enkele hoofdstuktitels voor die niet opgenomen zijn in de kapittellijst. Achter deze titels wordt geen kapittelnummer vermeld. Voorbeelden:

-	voor vs. 491: Van den iii fonteynen
-	voor vs. 653: Hoe God tote Adame quam in den paradise
-	voor vs. 2423: Een exempel van onser vrouwen

Afwijkingen tussen de kapittellijst (k) en de tekst (t):

Genesis xxx	Hoe Noe na der diluvien .i. outaer maecte (k)
	Hoe Noe enen outaer maecte (t)

20 Al deze benamingen in hs. Berlijn, Bibliothek zu Berlin-Preussisches Kulturbesitz, germ. fol. 622.

[p. 176]

Exodus xviii	Hoe die van Ysrahel gingen over die Rode Zee (k)
	Hoe pharao verdranc ende al sijn volc mede (t)

Hs. f

Genesis	Hoe Jacob die leder sach lxvi (k)
	Hoe Jacob die leder sach steckende anden hemel lxvi (t)
Exodus	Hoe Moyses bi Gode was sonder eten xci (k)
	Hoe Moyses bi Gode was xl daghe sonder eten xci (t)

De kapittelopschriften in de kapittellijst zijn in hs. f vaak korter dan in de tekst. Waarschijnlijk schreef de kopiist eerst de berijmde inhoudsopgave af en liet hij precies zoveel regels open als er hoofdstuktitels waren. Daardoor moest elke titel op één regel passen.

Hs. g

Dit handschrift heeft wel een kapittellijst, maar in de tekst van het ot komen geen hoofdstuktitels voor. De lijst is overgenomen uit een ander handschrift, maar is niet functioneel. In het nt vindt men wel opschriften, maar dit zijn geen echte hoofdstuktitels, maar aanduidingen van de evangelist die aan het woord is of van de dag van de kerkelijke kalender waarop dit gedeelte gelezen moest worden. Deze opschriften zijn niet opgenomen in een kapittellijst.

Hs. hk

De hoofdstuktitels in de tekst komen in de meeste gevallen overeen met die in de kapittellijst. Vrijwel nergens zijn de verschillen zo groot als voor vs. 6571:

Hoe Moyses hiet datti tvolc bestierde iii (k)

Hoe God hiet datti tvolc besciede (lees besnede) iii (t)

Een enkele maal komt een opschrift uit de tekst niet voor in de kapittellijst of omgekeerd.

Wanneer de hoofdstuktitel in de drie handschriften op dezelfde plaats staat, kunnen er toch grote verschillen optreden. Voorbeeld:

voor vs. 2133	e Van Semiramis die eerst brouken vant
	f Van Abraham ende ander dinc
	hk Dit meent hoe God voor den mensche starf

Al deze observaties komen overeen met de opmerking van Verdenius over de handschriften en drukken van de Heimelijkheid der Heimelijkheden: ‘Niet alleen in aantal, ook in volgorde en benaming der capita wijken de vele drukken en hss. van elkaar af, terwijl verder aantal, volgorde en namen der hoofdstukken in het werk zelf meermalen niet beantwoorden aan de opgave in den index.’²¹

21 A.A. Verdenius (ed.), Jacob van Maerlant, Heimelijkheid der Heimelijkheden. Amsterdam 1917 (diss. Universiteit van Amsterdam), p. 58.

[p. 177]

Conclusies

Van de dertien volledige Scolastica-handschriften en de twee handschriften met uitsluitend het Oude Testament, hebben er vier een berijmde inhoudsopgave. Deze is niet gedicht door Jacob van Maerlant. De dichter maakte voor de samenstelling van de tekst gebruik van Scolastica, met name van de verzen aan het begin van een nieuw hoofdstuk. Dat was mogelijk omdat Maerlant bij de structurering van zijn werk tekstuele middelen gebruikte om de indeling in boeken en hoofdstukken duidelijk te maken. Het toevoegen van een berijmde inhoudsopgave en kapittellijsten toont aan dat deze structurering, in combinatie met het gebruik van initialen, in de 14e eeuw niet meer voldeed. Ook koptitels boven aan elke bladzijde, zoals in hs. f, wijzen erop dat men het opzoeken wilde vergemakkelijken.²² Daarnaast kan ook het in de mode raken van inhoudsopgaven een rol gespeeld hebben. Mogelijk heeft de dichter van de berijmde inhoudsopgave zich laten inspireren door de berijmde inhoudsopgaven en kapittellijsten in (de Eerste Partie van) de Spiegel historiael. Ook aan de Historie van Troyen gaat een berijmde inhoudsopgave vooraf, maar er is van dit werk geen handschrift bewaard met kapittelopschriften of -nummers. Misschien was het toevoegen van een berijmde inhoudsopgave de eerste stap naar het meer toegankelijk maken van een handschrift voor een (voor)lezer die iets in de tekst wilde opzoeken. Toen later ook kapittellijsten en andere structureringsmiddelen in zwang kwamen, was een uitgebreide berijmde inhoudsopgave niet meer nodig. Een kort overzicht, zoals na de Eerste Partie van de Spiegel historiael, volstond.

De handschriften van de Spiegel historiael en ook de hier besproken handschriften van Scolastica tonen aan dat het onwaarschijnlijk is dat bij de productie van deze handschriften een onderscheid werd gemaakt tussen aparte ‘voorleeshandschriften’ en ‘leeshandschriften’, zoals Pleij aanneemt. Ook Green en Klein zijn van mening dat berijmde teksten in de volkstaal zowel voorgelezen als individueel gelezen zullen zijn en dat handschriften voor meerdere doeleinden geschreven en gebruikt werden.²³

Om deze veronderstellingen te kunnen verifiëren, zal nader onderzoek verricht moeten worden. Hoe is de stand van zaken met betrekking tot andere Middelnederlandse berijmde teksten in 14e- en 15e-eeuwse handschriften? Bij dit onderzoek zullen allerlei genres betrokken moeten worden om na te gaan of er een verband bestaat tussen de soort tekst en de structurering. Zolang deze gegevens nog ontbreken, blijft onderzoek van de afzonderlijke handschriften noodzakelijk.²⁴

22 Hierop wijst ook het plaatsen van nota-tekens en andere marginale toevoegingen in sommige andere handschriften.

23 Vgl. Biemans (zie n. 10), p. 142-145; H. Pleij, ‘Met een boekje in een hoekje? Over literatuur en lezen in de Middeleeuwen.’ In: Het woord aan de lezer. Zeven literatuur-historische verkenningen. Red. W. van den Berg en J. Stouten. Groningen, 1987, p. 16-48; D.H. Green, ‘Orality and Reading: The state of Research in Medieval Studies.’ In: Speculum 65 (1990), p. 267-280; J.W. Klein, ‘(Middelnederlandse) handschriften: produktieomstandigheden, soorten, functies.’ In: Queeste 2 (1995), p. 1-30.

24 In mijn proefschrift hoop ik dit onderzoek voor de Scolastica-handschriften te doen.

[p. 178]

Résumé

La Scolastica de Jacob van Maerlant, un poète médiéval du treizième siècle, est une traduction en vers medio-néerlandais de la Historia Scholastica de Petrus Comestor (Pierre le Mangeur). La Scolastica a été achevée en 1271, quelque cent ans après l'oeuvre de Comestor. Il nous reste quinze manuscrits complets de la bible rimée et beaucoup de fragments.

Maerlant a structuré son texte en utilisant des signaux langagiers au début ou à la fin d'un chapitre. Par exemple on peut reconnaître les premiers vers d'un chapitre dans le texte même par l'emploi d'un complément de temps ou du nom du personnage principal. A la fin d'un chapitre Maerlant peut dire: ‘Maintenant je cesse de parler de x et je continue avec y’.

Dans quatre manuscrits de la Scolastica on trouve un index rimé, suivi d'une table des titres des chapitres. La table des matières rimée n'a pas été écrite par Jacob van Maerlant. L'auteur (le copiste) de l'index rimé a profité du texte de la Scolastica pour la composition de ses vers. Il a surtout emprunté des vers qui se trouvent au début d'un chapitre. Lorsqu'il écrit les vers lui-même, il fait des erreurs contre la chronologie des événements; en outre son texte contient beaucoup de chevilles.

La mise en page de la Scolastica, la table des matières rimée et la table des rubriques rendent probable que les quatre manuscrits n'étaient pas seulement destinés à la lecture publique à haute voix, mais aussi à la lecture privée, ou à chercher quelque chose dans le manuscrit.

Adres van de auteur:
Van der Dussenstraat 4b
nl-3039 tb Rotterdam