Queeste. Tijdschrift over middeleeuwse letterkunde in de Nederlanden. Jaargang 1996

(1996)– [tijdschrift] Queeste– rechtenstatus

Maerlants zintuig-kampioenen
R. Jansen-Sieben

Als evenbeeld van God mag de mens dan wel het meest perfecte wezen op aarde zijnGa naar voetnoot1, toch wordt hij voor ieder van de vijf zintuigen overtroffen door een of ander dier: de lynx ziet beter, de gier ruikt eerder, de aap heeft een fijnere smaak, de spin een subtielere tastzin, en de ever een scherper gehoor. Tenminste als we Maerlant mogen geloven:

 
Vijfterhande creaturen
 
Die verwinnen bi naturen
 
Ons menschen in onsen vijf sinnen:
 
Linx siet claere, als iet kinne;
 
Die gier riect voerder ene sake;
 
Tscimminkel es van scarper smake;
 
Die spinne gaet int ghevoelen voeren;
 
Die ever is subtijlre int hoeren.Ga naar voetnoot2

Thomas van Cantimpré, Maerlants voorbeeld, ziet het in eerste instantie ruimer: niet slechts vijf, maar ‘vele’ dieren zijn sensorieel superieur aan de mens; naast de lynx heeft ook de arend een scherper gezichtsvermogen, en auditieve kampioen is niet alleen de ever, maar ook de mol:

Homo in quinque sensibus superatur a multis: aquile et linces clarius cernunt, vultures sagacius odorantur, simia subtilius gustat, aranea citius tangit; liquidius audiunt talpe vel aper silvaticus.Ga naar voetnoot3
[De mens wordt in zijn vijf zintuigen overtroffen door veel dieren: arend en lynx zien scherper, de gier ruikt beter, de aap heeft een fijnere smaak; de spin voelt subtieler; mol of ever horen vlotter.]

Hierop laat Thomas een vers volgen: Nos aper auditu, linx visu, simia gustu, Vultur odoratu precedit, aranea tactu [De ever overtreft ons gehoor, de lynx het gezichtsvermogen, de aap de smaak, de gier de reukzin en de spin de tastzin]. Dit inspireerde Maerlant blijkbaar beter, want hij heeft het bij deze vijf dieren gelaten; de arend en de mol bleven buiten beschouwing.

Was dit een onvrijwillige beperking, een gemaksvoorkeur voor het kortere vers, of een weloverwogen keuze, steunend op kennis van zaken? Of had hij een Vorlage uit de groep van Thomas-iii, waarin de proza-passage niet voorkomt?Ga naar voetnoot4 En hoe kwam Thomas-I (en -ii) aan deze twee versies? Wat waren zijn bronnen?

Het thema van de zintuig-kampioenen blijkt in nog enkele andere middeleeuwse teksten voor te komen. Arnoldus Saxo, een vrij onbekende figuur, schreef ca. 1225 een encyclopedie,Ga naar voetnoot5 waarin hij de lynx noemt als gezicht-kampioen, en, op één kluitje, de hond, de arend, de gier en het dier zori (=?) het fijnste reukorgaan toeschrijft.Ga naar voetnoot6 Als bron vermeldt hij een Liber de sensu et sensato Algazel. Hiermee kan niemand anders bedoeld zijn dan Abū Hāmid Muhammad al-Ghazālī (1058-1111), groot Arabisch filosoof en Aristoteles-kenner, maar beslist geen bioloog.Ga naar voetnoot7 Er is van hem dan ook geen boek bekend met de vermelde titel of een daarmee overeenstemmende inhoud. (Doordat hij een enorme invloed in het Westen had, werden hem een groot aantal werken ten onrechte toegeschreven.) Onder de Parva naturalia van Aristoteles is er echter een werkje met deze titel,Ga naar voetnoot8 maar daarin is helaas geen sprake van zintuig-dieren.

In de proza-Bestiaire d'amour van Richard de Fournival (eerste helft 13de eeuw) lezen we:

Car de cascun sens est une beste qui totes les autres sormonte, si come li lins de veoir, (c'est uns petit vers blans, qui voit parmi les parois), la taupe d'oir, et li voutoirs de flairier (car il sent bien au flair une charoigne de unGa naar voetnoot9 jornées loing), singes de gouter, et yraigne de touchier.Ga naar voetnoot10

Ook de proza-versie uitgegeven door Segre heeft in de plaats van een lynx dit intrigerend klein wit wormpje dat door de muur heenkijkt: li Hens - c'est uns petis vers blans ki voit parmi les parois.Ga naar voetnoot11

De berijmde Bestiaire d'amour (eveneens 13de eeuw) geeft een zeer uitgebreide versie, waarvan de basisgegevens duidelijk ontleend zijn aan de proza-Bestiaire. De

auteur vond het blijkbaar niet nodig voor lin de verklaring van zijn model (een wit wormpje) over te nemen. Hij zag daar dus toch wel de gangbare (en in deze context alleszins logische) betekenis van ‘lynx’ in:Ga naar voetnoot12

 
Toutes bestes qui sont vivans
 
Usent de. v. natureus sens:
 
De veoyr, d'oÿr, de flairier
 
Et de gouster et d'atouchier,
 
[...]
 
Car nule vivant criature
 
N'ot si cler comme la taupe oit.
 
[...]
 
Nu nule autre si cler ne voit
 
Comme lin; c'est chose seüe
 
Que les murs passe o sa veüe.
 
Singes est soutilment goustant,
 
Vait toutes bestes seurmontant;
 
L'iraigne est souef a toucher,
 
Et li votors en bien flairier,
 
K'au flair sent bien une charoigne
 
Que par .iii. journees pourloigne.Ga naar voetnoot13

Deze beschrijving van de vijf zintuig-kampioenen is volgens Thordstein bijna letterlijk ontleend aan de bestiaris van Pierre le Picard, wat niet klopt: Pierre de Beauvais (alias Pierre le Picard) heeft (net zoals Plinius) slechts drie dieren en laat de toeschrijving van twee zintuigen in het midden.Ga naar voetnoot14

De Middelnederlandse vertaling van de Bestiaire d'amour neemt eveneens het thema op, zij het dan met een aantal merkwaardige varianten:

Want it is en van den vif diren di dandere verhoget van den vif sinnen. Want van ilken sinne sin dire di al dandere verhogen, also als di lintwurm - dat is en klen wurm en wit inde di siit dur dri muren of dur dri wande, inde tisen so heuet nature wel verbetert hur gebrekenisse in sine - inde in den mol in horen inde ten vugele di heitit gir in rukene - want hi rukt wel en doit part ouer dri daguart - inde in der simmen mit smakene inde in den vorsche mit tastene.Ga naar voetnoot15

De lynx is hier een lintworm geworden - die door drie muren heen kan kijken! - en de spin is veranderd in een kikvors.

De 13de-eeuwse proza-Natuurkunde (hs. Utrecht, ub, 1328), het oudste weten-

schappelijke Nederlandse proza,Ga naar voetnoot16 heeft ook een lintworm, daarentegen een beer in plaats van de mol:

Men vijnt vijfferande dieren die die vijf sinnen beter ende scerper hebben dan die sin des menschen sijn. Niet dat elc dier vanden viven alle die vijf sinne beter heeft dan die mensche, mer elc dier vanden viven heeft een vanden vijf sinnen beter dan die mensche. Dat ierste dier is die lijndworme, die bet ende nauwer siet dan die mensche. Dat ander dier is die beer, die bet hoert dan die mensche. Dat derde dier is die ape of die cym, die bet smaect dan die mensche. Dat vierde is die ghier, die bet ruket dan die mensche. Dat vijfte dier is die spinne, die bet ghevuelt dan die mensche. Ende dit seghet Aristoteles inden Boec vanden Sin. (f.63r)

Afgezien van het opmerkelijk pedagogische karakter van deze uiteenzetting, bevat deze tekst twee nieuwe elementen: de beer en een bronnenopgave. Helaas is er bij Aristoteles, in het boek ПЕРІ АІΣΘНΣЕΩΣ КАІ АІΣΘНТΩΝ (Van de zin en het zinnelijke)Ga naar voetnoot17 geen sprake van deze passage. In zijn ТΩΝ ПΕРІ ТА ΖΩІА ІΣТОРІΩΝ (Geschiedenis van de dieren) wordt alleen vermeld dat bij de mens de tastzin het fijnste zintuig is, met daarna de smaak. Voor de overige zintuigen wordt de mens door vele [!] dieren overtroffen.Ga naar voetnoot18

Plinius neemt dit gedeeltelijk over, maar voegt daar informatie aan toe die ons dichter bij de middeleeuwse versie brengt: Ex sensibus ante cetera homini tactus, dein gustatus; reliquis superatur a multis. [Tot zover volgt hij Aristoteles op de voet. Dan:] Aquilae darius cernunt, uultures sagacius odorantur, liquidius audiunt talpae [...].Ga naar voetnoot19 Gier en mol zijn op het appèl, maar de lynx was dus eigenlijk een arend...

De eerste en dus oudste (?) volledige opsomming van VIJF dieren voor vijf zintuigen vinden we bij Thomas van Cantimpré, gevolgd door Jacob van Maerlant. Hoger loopt, zoals zo vaak bij Thomas, het spoor helaas dood. Toch is het weinig waarschijnlijk dat Thomas deze informatie uit zijn duim zou hebben gezogen. Drie dieren kan hij aan Plinius ontleend hebben: de gier, de mol, en de lynx die hij de plaats van de arend laat innemen. Thomas, of zijn bron, kan dan met enig gevoel voor volledigheid het rijtje hebben willen afwerken, en er de spin en de aap aan hebben toegevoegd. Want totaal in overeenstemming met de Christelijke opvatting dat de zintuigen ‘avenues of temptation, subject to the lure of the devil’Ga naar voetnoot20 waren, lag het voor de hand ze in hun meest perfecte - en dus diabolische - vorm toe te schrijven aan lagere wezens, met name aan dieren.Ga naar voetnoot21

Min of meer chronologisch ziet het schema van de toeschrijvingen er als volgt uit:Ga naar voetnoot22

	tastzin	smaak	gezicht	gehoor	reuk
Ar.	mens	mens	vele dieren	idem	idem
Pl.	mens	mens	arend	mol	gier
PB.	-	-	worm (lieus)	mol	gier

TC.	spin	aap	arend / lynx	mol / ever	gier
JM.	spin	aap	lynx	ever	gier
RF.	spin	aap	worm (lin)	mol	gier
MB.	vors	aap	lintworm	mol	gier
PN.	spin	aap	lintworm	beer	gier
BR.	spin	aap	‘lin’ (=lynx?)	mol	gier
KM.	spin	aap	lynx	beer / ever	gier

1 De tastzin

MENS: Volgens Aristoteles is dit het meest verfijnde zintuig van de mens, door geen enkel ander zintuig of dier overtroffen.Ga naar voetnoot23 Dit wordt door Plinius overgenomen.Ga naar voetnoot24

SPIN: Bij Thomas, en dus ook Maerlant, is plotseling dit zintuig het meest ontwikkeld bij de spin. Thomas' bron is onbekend. Ook de verschillende Bestiarissen en de proza-Natuurkunde kennen de tastzin toe aan de spin.

De reden van dit transfert kan tweeërlei zijn. Alle auteurs wijzen met nadruk op de subtiliteit van het spinneweefsel. Isidorus van Sevilla doet er nogal nuchter over,Ga naar voetnoot25 De bestiis citeert Isidorus woordelijk,Ga naar voetnoot26 Bartholomeus Anglicus maakt er een lang en ingewikkeld verhaal van,Ga naar voetnoot27 en Thomas heeft het over een subtilissima retia.

Van deze twee woorden maakt Maerlant drie verzen: So subtijl es haer engien, / Datmen noit en mochte sten / So subtile saken spinnen (VII, 261-3). Bartholomeus geeft nog een andere mogelijke reden om aan de spin het kampioenschap van de tastzin toe te kennen: de uiterst fijne gevoeligheid (op afstand!) en de daarop volgende vliegensvlugge reactie als een insekt in het web gevangen raakt.Ga naar voetnoot28

KIKVORS: Vreemd lijkt op het eerste gezicht in de Middelnederlandse Bestiaire d'amour de toekenning van dit zintuig aan de vorsche. Het kan niet anders dan dat de vertaler zijn Franse ‘Vorlage’ verkeerd begrepen heeft. Er stond waarschijnlijk laraine (voor modern l'araignée = spin); dat werd gelezen als la raine = kikvors (cf. Latijn rana). Ook Thomas-iiiGa naar voetnoot29 kan tot misverstand aanleiding geven: A ranea cicius tangit [...] precellit a ranea tactu.

2 De smaak

MENS: Dit is het tweede zintuig waarvoor volgens Aristoteles, en in zijn gevolg Plinius, de mens onovertrefbaar is.Ga naar voetnoot30 De verklaring voor de excellentie van dit zintuig is volgens Aristoteles dat de smaak een soort van gevoel is, en dus van vitaal belang, terwijl dat niet het geval is met de drie overblijvende zintuigen. Het gevoel was voor hem, zoals we zagen, het hoogste zintuig; de ermee verwante smaak kwam dus op de tweede plaats.Ga naar voetnoot31

AAP: Vanaf Pierre de Beauvais hebben alle teksten de aap als smaak-kampioen. Maerlant bevestigt dit nog eens apart onder het lemma Symea: Bet smaken si dan enich dier dat levet.Ga naar voetnoot32

Als verklaring voor de keuze van de aap wordt wel eens zijn grote voorliefde voor appelen vermeldGa naar voetnoot33, wat dan tevens in verband wordt gebracht met de zondenval.Ga naar voetnoot34 Geen enkele middeleeuwse tekst echter steunt deze hypothese. Waarschijnlijk biedt ook hier weer Bartholomeus een interessant gegeven: Men machse mit alre spisen voeden al is si oeck onreyn ende si pleghet die lusen te soeken op eens menschen

hoeft ende die et si (XVIII, 90). Met andere woorden: ‘smaak’ dient hier niet opgevat te worden in de (toch wel recente?) betekenis van gastronomisch genot, maar als ‘eetlust’, om - in dit geval - niet te zeggen ‘vraatzucht’. Als Maerlant vindt dat zij bet smaken dan enig ander dier, dan bedoelt hij dat ze ‘méér eten’ dan andere dieren, want van een ‘fijnere smaak’ kan geen sprake zijn (zie Bartholomeus!). Konrad von Megenberg zegt het onomwonden: Solinus spricht, daz der aff pezzer erkennen hab mit der zungen denn kain ander tier. er ist unmaezig mit ezzen.Ga naar voetnoot35

Een andere mogelijke interpretatie zou kunnen zijn dat de aap een ‘fijne’ smaak heeft die hem toelaat meteen het onderscheid te maken tussen wat hem goed zal bekomen of niet. Althans, Der dieren palleys wijst in die richting: Ende si eeten gheern noten ende appel. mair isser een bitter scale aen dan werpet sy wech dat suet metten sueren.Ga naar voetnoot36

3 Het gezicht

Dit en de volgende zintuigen zijn bij Aristoteles superieur bij ‘vele dieren’.Ga naar voetnoot37

AREND: Plinius vindt dit toch wel wat vaag; het is immers alom bekend dat de arend een uitzonderlijk scherp gezichtsvermogen heeft; die overtreft dus beslist dat van de mens: Aquilae clarius cernunt.Ga naar voetnoot38

LYNX: Thomas is dezelfde mening toegedaan, maar kan blijkbaar niet kiezen tussen de arend en de lynx, en vermeldt ze allebei als representant. Had hij al niet in het Vogelboek over de arend geschreven: Visum oculorum adeo acutum et firmum habet, ut irreverberata acie solis radios intueri possit (5, 2, 3-4)? En over de lynx, in het boek over de Viervoeters: Linx [...] bestia est, que ita perspicaces habet oculos, quod solida corpora subtilitate visus penetrare dicitur (4, 58, 1-3)Ga naar voetnoot39? De keuze was moeilijk, dus dan maar allebei.

Maerlant, om welke reden dan ook (zie boven), vermeldt alleen de lynx, hoewel ook hij, in het Vogelboek, van de arend schrijft: So scaerp siet hi, dat hi ghedoghen / Mach, dat hi dat siene van sijn oghen / Int sonnenschijn ghevesten mach (iii, 95-7). Voor de lynx volgt hij elders trouw de tekst van Thomas: Linx, seghet Plinius, es een dier / Jacob van Vetri volghets hier, / Ende Lapidarius over waer, / Dat dit dier siet so claer, / Dat et doersiet ene masiere (ii, 2339-43). Hij zal van dit laatste wellicht meer onder de indruk zijn geweest dan van het vermogen van de arend om in de zon te staren.Ga naar voetnoot40

De mythe van de alles-doorborende blik van de lynx moet ontstaan zijn door de contaminatie van twee figuren uit de Griekse mythologie: Lunkeus, een van de Argonauten, die zulke scherpe ogen had dat hij dwars door de aarde heen kon zien, en Lunkos, een Skytische vorst, die door Demeter in een lynx werd veranderd.Ga naar voetnoot41

WORM: In de Franse Bestiaires d'Amour wordt deze lynx een soort worm, waarbij de Middelnederlandse vertaling en de Proza-Natuurkunde schijnbaar aansluiten: zij hebben het beide over een ‘lintworm’. Dit is echter niet onze moderne tenia, en er wordt vermoedelijk zelfs niet eens bedoeld dat het om een ‘worm’ gaat. Het eerste lid van deze tautologie is ‘linde’, d.i. slang; ‘worm’ betekende in het algemeen ‘insekt’, maar ook weer ‘draak’ of ‘slang’. Een ‘lintworm’ was o.m. een krokodil, dus een ‘draak-slang’. Nu was de lynx een vrij onbekend dier, waarvan de meest uiteenlopende voorstellingen in omloop waren. Veel bestiarissen beschrijven hem als een soort wolf gevlekt als een panter: Die lintworm es gherekent onder dat gheslachte der woluen ende is ghelijc een wolf mer heeft op sinen rugghe veel plecken als pardus doet.Ga naar voetnoot42 Ook worden aan de lynx soms slangen-attributen toegeschreven: Ghetonghet eist als een serpent, / Die het utesteket lanc, / Sijn hals maect menighen ommeganc.Ga naar voetnoot43 Daardoor is vermoedelijk het hele dier een reptiel gewordenGa naar voetnoot44: Linx es een serpent dat eenen dicken muer wel deursiet.Ga naar voetnoot45 Bevreemdend blijft echter het kleine, witte wormpje in de Franse teksten (dat doorheen de muren kan kijken!)Ga naar voetnoot46

4 Het gehoor

MOL: Plinius (x, 88, 191) is de eerste die de suprematie van dit zintuig toekent aan de mol: liquidius audiunt talpae: obrutae terra, tam denso atque surdo naturae elemento, praeterea uoce omni in sublime tendente, sermonem exaudiunt et, si de iis loquare, intellegere etiam dicuntur et profugere. [Mollen horen beter: onder de aarde, dit dichte en isolerende natuur-element, beluisteren zij, als zij een stem horen, het gesprek, en als dit over hen gaat, begrijpen zij dit - zo beweert men - en slaan ze op de vlucht]. Hij wordt hierin gevolgd door Pierre de Beauvais, Thomas van Cantimpré (die Plinius woordelijk citeert 4, 103, 33-4)Ga naar voetnoot47 en de verschillende Bestiaires d'Amour, met inbegrip van de Middelnederlandse.

Waarom hoort de mol het beste? Hieraan gaat een hele redenering vooraf, waarvan het essentiële samengevat wordt in de Bestiaire van Pierre de Beauvais:Ga naar voetnoot48 Physiologus zegt dat alles wat leeft vijf zintuigen heeft. Als een daarvan ontbreekt, dan compenseert de natuur dit door een ander zintuig bovenmate te ontwikkelen. De mol is stekeblind [wat niet met de werkelijkheid strookt], daarom heeft de natuur haar gehoor buitengewoon scherp gemaakt.

EVER: Toch is Thomas weer van mening dat er eigenlijk twee dieren zijn die beter horen dan de mens: Liquidius audiunt talpe vel aper silvaticus; in het vers staat alleen de ever vermeld.

Zoals we vaststelden voor de arend vs. lynx, waar Maerlant voor de laatste (d.i. die van het vers) koos, gaat ook hier weer zijn voorkeur uit naar de ever, de aper van het vers. Toch wist hij al in ii, 3683-88 dat

 
Die mol en heeft gheens siens noet.
 
Plinius die seght al bloet,
 
Dat niet so nauwe en hoert als die mol,
 
Daer hi es in sijn deemster hol;
 
Ende dats wonder gheopenbaert,
 
Want al luut slaet opwaert.

(De laatste kritische bedenking is een oorspronkelijke interventie van Maerlant.) Maar onder het lemma van de aper silvestris schrijft hij: Boven allen beesten die sien / Hoert hi beste voer alle die leven (ii, 338-9).

BEER: De Proza-Natuurkunde heeft het hier eigenaardig genoeg over de beer. In geen enkele klassieke of middeleeuwse tekst is er sprake van dit dier in verband met een uitzonderlijk gehoor. We moeten hier dus veronderstellen dat de auteur het over een mannelijk everzwijn heeft.Ga naar voetnoot49 Ook Bartholomeus Anglicus gebruikt dit

woord voor het wilde zwijn: Men seit dat die orine vanden beere is goet totten gebreke vanden oren (xviii, 6; let op het topologisch-associatieve karakter van dit recept).

5 De reuk

GIER: Nadat alleen Aristoteles in het vage bleef, wordt dit zintuig unaniem door alle teksten en auteurs voorgesteld als het meest ontwikkeld bij de gier.

Dat begint al bij Plinius: uultures sagacius odorantur [gieren ruiken beter], waarna Isidorus daar een (goede) reden aan toevoegt: Vultures autem [...] etiam ultra maria cadavera sentiunt [gieren [...] ruiken lijken over de zeeën heen] (xii, 7, 12). Pierre de Beauvais vertelt, in navolging van Isidorus, hoe de gier een leger pleegt te volgen en de lijken van op een afstand van drie dagvaarten kan ruiken (ii, 146 en iv, 80). Ook Thomas neemt dit over, en Maerlant verdietst het als volgt:

 
Wel riect hi na siere manieren
 
Ende negeen dier dat es waer
 
Onder die mane also claer
 
Daer orloge es ende strijd
 
Daerwert sijn si talre tijt
 
Alse die hem wille versaden
 
In stride metter liede scaden. (iii, 3556-62)

Het spreekt vanzelf dat niet de reukzin bij de gier sterk ontwikkeld is, maar wèl het gezicht: hij ontdekt zijn prooi niet via de geur, maar via zijn scherpe blik.Ga naar voetnoot50

Besluit

Veel valt er niet te besluiten. Maerlant heeft van de passus in Thomas i en ii alleen het vers-gedeelte overgenomen; wellicht had hij een ‘Vorlage’ uit de groep van Thomas-iii (daar zijn nog andere argumenten voor), althans voor De animalibus quadrupedibus. Maar hij is hoe dan ook samen met Thomas de (tot nog toe) oudst bekende bron voor de vijf zintuig-dieren. Voorts zien we hoe weinig er nodig is om een correcte informatie te doen ontsporen (de lintworm, de beer, de blinde mol, het reukorgaan van de gier). Het boven Thomas vaak doodlopende spoor van veel gegevens is weer eens een teleurstellende constatering.Ga naar voetnoot51 De bronnen die hij Experimentator en Liber Rerum noemt zijn nog steeds niet geïdentificeerd, laat staan teruggevonden.Ga naar voetnoot52 Er ontbreekt kennelijk ten minste één schakel tussen de klassieke auteurs (al dan niet opgenomen in Isidorus) en Thomas. Dit

onderzoekje op een nog vrij braakliggend terrein illustreert nochtans hoe wonderlijk het gesteld kan zijn met de middeleeuwse dierenwereld.

Wie schrijft er een Bestiaris van de Middelnederlandse literatuur?Ga naar voetnoot53

Résumé

Dans son introduction au livre des quadrupèdes, Maerlant signale que cinq animaux présentent une acuité suprême de l'un des cinq sens. Son modèle, Thomas de Cantimpré, donne de cette information deux versions. Dans la première, il cite sept animaux, dans la seconde - versifiée - seulement cinq. C'est cette dernière version qui a inspiré Maerlant. Il n'a pas été possible de retrouver une source (complète) plus ancienne. Aristote ne connaît que trois animaux-champions, l'homme étant insurpassable pour deux sens, le toucher et le goût. Cette légende semble se cantonner au xiiie siècle. Elle se retrouve dans plusieurs ouvrages littéraires, dont les Bestiaires d'amour, mais également dans une petite encyclopédie néerlandaise de ±1300. Le choix des animaux présente une grande variété.

Adres van de auteur:
Sperwerslaan 5
b-1150 Brussel

voetnoot1: ‘Magna enim quaedam res est homo, factus ad imaginem et similitudinem dei’: Augustinus, De doctrina christiana, in: Aurelii Augustini Opera, 4/1. Ed. Iosephus Martin et K.-D. Daur (Corpus Christianorum Series Latina 32). Turnhout, 1961, 16.

voetnoot2: Eelco Verwijs, Jacob van Maerlant's Der naturen bloeme (Bibliotheek van Middelnederlandsche Letterkunde). Leiden, 1878. Ongewijzigde herdruk 1980, ii, 209-216.

voetnoot3: Thomas Cantimpratensis Liber de natura rerum. Editio princeps secundum codices manuscriptos. Teil i: Text. [Ed. H. Boese]. Berlin/New York, 1973, 4.1. 190-194. In Thomas-iii is dit sterk ingekort: ‘Homo in quinque sensibus superatur a multis. A ranea [sic] cicius tangit etc. unde versus [...]’: Annemarie Brückner, Quellenstudien zu Konrad von Megenberg. Thomas Cantipratanus ‘De animalibus quadrupedibus’ als Vorlage im ‘Buch der Natur’. Diss. Frankfurt am Main, 1961, 68. Eveneens in Thomas iii-Arbeitstext, erarbeitet von der Projektgruppe B2 des sfb 226 Würzburg-Eichstätt, unter Leitung von Benedikt Konrad Vollmann, [s.d.], p. 28 (met dank aan Collega Vollmann van wie ik een exemplaar van deze ‘Arbeitstext’ mocht ontvangen).

voetnoot4: Zie noot 3.

voetnoot5: De finibus rerum naturalium. Die Encyclopädie des Arnoldus Saxo, ed. E. Stange. In: Königliches Gymnasium zu Erfurt. Beilage zum Jahresbericht 1904/05 en id. 1905/06. Voor de datering zie E. Stange, Arnoldus Saxo, der älteste Encyclopädist des dreizehnten Jahrhunderts. Halle, 1885, 7.

voetnoot6: ‘Maxime movetur secundum sensum visum lux animal. Nam visu suo solidas res penetrat. Et si advenit ei res transparens, cito excecatur ab eo. [...] Et quod moventur maxime ex odoribus inter omnia animalia canis, aquila, et vultur, et animal zori. Quando sentiunt odoratum vulturis, tunc pugnant cum eo’ [De lynx gaat het meest af op zijn gezichtsvermogen, want hij kan doorheen vaste lichamen lijken. Maar een doorschijnend voorwerp verblindt hem meteen. [...] Het meest van alle dieren afgaande op de reukzin zijn de hond, de arend, de gier, en het dier zori. Als zij de geur van de gier ruiken, vallen zij hem aan]: Stange 1905/06: 58.

voetnoot7: Encyclopédie de l'Islam. Nouvelle édition établie [...] par B. Lewis, Ch. Pellat et J. Schacht. Leiden, Brill, 1965, 11, 1062-1066.

voetnoot8: ‘De la sensation et des sensibles’, in: Aristote. Petits traités d'histoire naturelle. Texte établi et traduit par René Mugnier. (Budé) Paris, 1953.

voetnoot9: un: corrupt (of door de uitgever verkeerd gelezen?) voor .iii.

voetnoot10: C. Hippeau (ed.), Le Bestiaire d'amour par Richard de Fournival suivi de la Réponse de la Dame. Paris, 1809, 19.

voetnoot11: Cesare Segre, Li bestiaires d'amours di Maistre Richart de Fornival a li Response deu bestiaire. (Documenti di Filologia 2) Milano/Napoli, 1957, 36.

voetnoot12: Ten overvloede nog een bewijs dat het om een lynx gaat: in een drietal handschriften van de Bestiaire van Richard de Fournival staat bij deze passage een lynx afgebeeld: Segre 1957: clxii.

voetnoot13: Arvid Thordstein (ed.), Le bestiaire d'amour rimé. Poème inédit du xiiie siècle. Lund/Copenhague, 1941, 29-31, vv. 827-872.

voetnoot14: Charles Cahier et Arthur Martin, ‘Pierre de Beauvais, Bestiaire en prose’. In: Mélanges d'archéologie, d'histoire et de littérature. Paris, 1 (1847); 2 (1851) 85-100, 106-232; 3 (1853) 203-288; 4 (1856) 55-87. De hier bedoelde passage bevindt zich in deel iv, op p. 78-80.

voetnoot15: John Holmberg (ed.), Eine mittelniederfränkische Übertragung des Bestiaire d'Amour, sprachlich untersucht und mit altfranzösischem Paralleltext herausgegeben. (Uppsala Universitets Årsskrift) Uppsala, 1925, 191. Ook in Maurits Gysseling (ed.), Corpus van Middelnederlandse teksten (tot en met het jaar 1300). Reeks ii: Literaire handschriften. Leiden, 1987, 409.

voetnoot16: Editie in voorbereiding: R. Jansen-Sieben en O.H.S. Lie, onder de titel: ‘Het wereldbeeld van Broeder Thomas anno 1300’. Verschijnt in 1998.

voetnoot17: Zie noot 8.

voetnoot18: ‘D'autre part, le toucher est chez l'homme le sens le plus délicat et le goût tient le second rang. Pour les autres sens l'homme est inférieur à bien des animaux’: Aristote. Histoire des animaux. Tome i, livres i-iv. Texte établi et traduit par Pierre Louis. (Budé) Paris, 1964, i, 15, 494b.

voetnoot19: Pline l'Ancien, Histoire naturelle. L.X. Texte établi, traduit et commenté par E. de Saint Denis. (Budé) Paris, 1961, 191. De Franse vertaling luidt: ‘Parmi les sens, le toucher puis le goût excellent chez l'homme; pour les autres il est inférieur à beaucoup d'êtres. Les aigles voient plus clair, les vautours ont l'odorat plus subtil, les taupes ont l'ouïe plus fine [...]’.

voetnoot20: H.W. Janson, Apes and Ape Lore in the Middle Ages and the Renaissance. London, 1952, 240.

voetnoot21: Ook een Provençaalse en een Italiaanse Bestiaire d'Amour vermelden de vijf zintuig-kampioenen: zie Edward B. Ham, ‘The Cambrai Bestiary’. In: Modern Philology 36 (1939) 225-237.

voetnoot22: Ar=Aristoteles; Pl=Plinius; PB=Pierre de Beauvais; RF=Richard de Fournival; MB=Middelnederlandse Bestiaire d'Amour; TC=Thomas van Cantimpré; JM=Jacob van Maerlant; PN=Proza-Natuurkunde; BR=Bestiaire rimé; KM=Konrad von Megenberg.

voetnoot23: ‘D'autre part, le toucher est chez l'homme le sens le plus délicat’: Histoire des animaux I, 15, 494 b. En: ‘Le toucher atteint chez l'homme un très haut degré d'acuïté. Quant aux autres sens, en effet, l'homme est inférieur à beaucoup d'animaux, mais pour le toucher il les surpasse tous en acuïté. Aussi est-il le plus intelligent des animaux. [...]’: De l'Ame II, 9, 421. Zie ook Simon Byl, ‘Le toucher chez Aristote’. In: Représentations du toucher. Feuillets de 1'E.N.S. Fontenay-St Cloud, 1994, 9-19, die erop wijst dat de vijf zintuigen reeds onderscheiden werden in de 5de eeuw v. Chr. en vanaf dan een belangrijke plaats innamen in de medische literatuur. Aristoteles legt er in zijn oeuvre herhaaldelijk de nadruk op dat de tastzin het enige zintuig is dat absoluut onmisbaar is om te overleven.

voetnoot24: ‘Ex sensibus ante cetera homini tactus’ [Van alle zintuigen is de tastzin van de mens onovertroffen]: Plinius X, 191.

voetnoot25: Etymologiarum (PL 82) xii. 5.2: ‘Aranea [...] quae exiguo corpore longa fila deducit et telae semper intenta nunquam desinit laborare, perpetuum sustenens in sua arte suspendium’. [De spin [...] trekt uit haar kleine lichaam een lange draad en ze houdt nooit op met weven, eeuwig in haar kunstwerk hangende.]

voetnoot26: [Pseudo-]Hugo de S. Victore, De bestiis et aliis rebus (PL 177) iii, 54.

voetnoot27: Bartholomeus Engelsman, Vanden proprieteyten der dinghen. Haarlem, Jacob Bellaert, 1485, xviii, cap. x: ‘Aranea [...] heeft dat een been langher dan dat ander ende sommighe corter ende dat is om menigherhande werck dat si werken want mit sommighe voeten subtijlt si die draeden ende in sommighen maect si ene cnope ende mit sommighen cnoept si die draden te gader ende mit sommigen cruypt si die draden al langes [...]’.

voetnoot28: ‘ende die spin voelt nauwer dan enich dier dat anghelen heeft ende als si also midden inden webbe hangt vluchs gevoelt si een vlieghe ist dat si aen den webbe raect daer si vluchs toe vaert’: Bartholomeus, ib. ‘That the spider should have been appointed to represent touch is understandable enough, since its immediate response to any disturbance within its web was a matter of common knowledge’: Janson 1952: 240.

voetnoot29: Brückner 1961: 68-71; maar in Vollmann: ‘Aranea...’.

voetnoot30: ‘le goûter tient le second rang’: Aristoteles i, 15, 494b; ‘dein gustatus’: Plinius x, 191.

voetnoot31: ‘Le goût est lui aussi une sorte de toucher. Par contre, le son, la couleur, l'odeur ne nourissent ni ne font croître ou dépérir l'animal’: De l'Ame iii, 12, 434b 18-20.

voetnoot32: ii, 3457; Thomas 4, 96, 24-5: ‘Pre ceteris autem animalibus vigent gustu’.

voetnoot33: Een appel-etende aap is in de beeldende kunst inderdaad een topos: Janson 1952: 110.

voetnoot34: ‘The ape must have been chosen because of his well-known appetite for apples, a ‘sinful’ craving that linked him with the Fall of Man’: Janson 1952: 240 (zie ook p. 110); ‘The probable explanation for this choice is that the monkey was associated with the Fall of Man, and it is often pictured eating an apple’: Florence McCulloch, ‘Medieval Latin and French Bestiaries’. Chapel Hill, 1960, 88.

voetnoot35: Franz Pfeiffer, Das Buch der Natur von Konrad von Megenberg. Die erste Naturgeschichte in deutscher Sprache. Stuttgart, 1861, 158, 23-25. Bij Solinus is er echter geen spoor van deze bewering te vinden: C. Iulii Solini Collectanea Rervm Memorabilivm. Itervm recenvit Th. Mommsen. Berolini, 1895, 127-8.

voetnoot36: Der dieren palleys ende die vergaderinge vanden beesten der Aerden Vanden vogelen der lucht Van den visschen ende monstren der wateren. Antwerpen, Jan van Doesborch, 1520, O 2r.

voetnoot37: ‘Pour les autres sens l'homme est inférieur à bien des animaux’: Histoire des animaux i, 15.

voetnoot38: Historia naturalis Liber x, 88, 192. Reeds in de Kiranides wordt over het gezichtsvermogen van de arend gesproken: ‘L'aigle a tel nature qu'elle est tant noble et tant vertueuse car il n'est oysel qui ose regarder la vertu du soleil fors que lui’: Louis Delatte, Textes latins et vieux français relatifs aux Cyranides. Liège/Paris, 1942, 298. Ook Isidorus (Etym. xii. 7. 10): ‘Aquila [...] ab acumine oculorum vocata’ [De arend [...] wordt zo genoemd wegens zijn scherpe gezichtsvermogen], en [Pseudo-] Hugo de St. Victore, pl 177, i, 56: ‘Aquila ab acumine oculorum vocata. Tanti enim visus aut contuitus esse dicitur, ut eum super maria immobili penna feratur, ita ut humanis pateat obtutibus, de tanta sublimitate pisciculos natare videat, ac turbinis instar descendens raptam praedam pennis ad littus pertrahat’. [De arend heet zo naar zijn scherpe blik waarmee hij, onbeweeglijk hangende boven de zee (waar het menselijke gezichtsvermogen ontoereikend is), van zulk een grote hoogte kleine visjes zwemmen ziet, en wervelend omlaag schiet naar zijn prooi en die naar de kust draagt.]

voetnoot39: Plinius 22, 122: ‘lynces quae clarissime quadripedum cernunt’ [De lynx heeft de scherpste blik van alle viervoeters], enz.

voetnoot40: Megenberg is veel kritischer; hij voegt aan de passage van het muur-perforerende gezichtsvermogen van de lynx: ‘des gelaub ich niht’ (146, 41, 29)!

voetnoot41: W.H. Roscher, Ausführliches Lexikon der griechischen und römischen Mythologie. Leipzig, 1894-7, ii, 2206-2210. Otto Keller, Die antike Tierwelt. Leipzig, 1909, i, 84 vermeldt alleen Lunkeus.

voetnoot42: Der dieren palleys i, iv. Daarop volgt: ‘Ende hy is so scerp van ghesichte dat hy siet door een lichaem dat vast ende solidum es Ende hi heeft een tonghe ghelijc een serpente maer veel grooter want het steect sijn tonghe so verre wt dattet sinen hals daer mede omcinghelt ende omuanghet’.

voetnoot43: Der Naturen Bloeme i, 2356-8; Thomas 4, 58: ‘Linx linguam habet serpentium similem licet maiorem, quam in magnam longitudinem porrigit. Collum circumagit [...]’ [De lynx heeft een slangentong die groter lijkt als hij die uitsteekt]. Zie ook noot 42, en Hanns Bächtold-Stäubli, Handwörterbuch des deutschen Aberglaubens. Berlin/Leipzig, 1929-30, v, 1440-1 en noot 8.

voetnoot44: Holmberg 1925: 243.

voetnoot45: Boethii De consol. philos., cit. MW 4, 664. MW 4, 652, s.v. lindeworm, verwijst naar Kiliaen ‘lincksdier, linctworm, lynx’ en Teuth. ‘lyntworm, linx, linca’. Ook wnt 8, 2469.

voetnoot46: ‘The lynx [...] was a comparatively obscure animal whose physical appearance remained a matter of doubt’: Janson 1952: 255, n. 11.

voetnoot47: Zie ook Bartholomeus Anglicus xviii, 96: ‘Talpa. Plinius seit noch dat die mol nauwe hoert inden doven element der naturen als inder aerden ende hoert hi enen mensch spreken so loept hi wech’.

voetnoot48: ‘Dont Phisiologes nos dit que totes les coses qui vivent, si sentent de v sens [...]; et quant ce avient que li uns faut a alcune riens vivant, si restore nature son damage al mieus qu'èle puet por alcun des autres sens [enz.]’: Cahier et Martin 1854: 78.

voetnoot49: Niet in die betekenis in mnw i, 914 s.v. bere. In het Mhd. wordt bêr gebruikt voor het everzwijn, wat vaak tot verwarring leidde met beer=ursus (zie o.m. Bächtold-Stäubli ii, 517).

voetnoot50: Gustaf Wüster, Die Tiere in der altfranzösischen Literatur. Göttingen, 1916, 118.

voetnoot51: Ik denk aan de zeemonnik, de tiliacus, en zoveel andere dieren, ook (en misschien vooral) in de bellettrie.

voetnoot52: Lynn Thorndike, A History of Magic and Experimental Science. New York, 1923-34, ii, 378 is zelfs van oordeel dat ‘The original text of the Liber Rerum does not seem to have survived’.

voetnoot53: Waarbij beslist niet alleen de Artes-literatuur, maar wellicht vooral de bellettrie uitgekamd moet worden.

Vorige Volgende

Maerlants zintuig-kampioenen R. Jansen-Sieben