Queeste. Tijdschrift over middeleeuwse letterkunde in de Nederlanden. Jaargang 1996

Bibliografisch ganzenbordend naar de bronnen van middeleeuwse teksten
M.K.A. van den Berg

Naar aanleiding van: Jacques Berlioz e.a., Identifier sources et citations. [Turnhout], Brepols, 1994. L'Atelier du Médiéviste 1. (337 blz.) ISBN 2-503-50311-X. 1108 BF.

De nieuwsbrief van de Onderzoekschool Mediëvistiek van augustus 1994 noemt drie niveaus op het gebied van mediëvistisch onderzoek die in een landelijk en breed multidisciplinair kader in de jaren tot 1998 verder zullen moeten worden ontwikkeld. Naast ‘Cultuur en maatschappelijke structuur’ en ‘Cultuuroverdracht en communicatie’ gaat het om ‘Ontsluiting van bronnen’. Dit laatste is de meest concrete onderzoekslijn en een eerste voorwaarde voor de voortgang van onderzoek op het gebied van de middeleeuwen. Het ontsluiten van bronnen is, met uitzondering van enkele grotere editieprojecten, zoals het Utrechtse Lancelotproject en het Nijmeegse Devotio Moderna-onderzoek, vooral een individuele activiteit, waarbij een bron of een aantal bronnen voor wetenschappelijke bestudering of andere vormen van kennisneming toegankelijk gemaakt wordt. Dit gebeurt onder andere door het maken van een teksteditie, door het vervaardigen van een vertaling of het schrijven van een commentaar. De manieren van ontsluiting kunnen afgestemd zijn op een bepaalde doelgroep: wetenschapper of leek, literatuurhistoricus of taalkundige. ‘Ontsluiting van bronnen’ houdt een reeks van wetenschappelijke activiteiten in. Deze zijn voor een deel afhankelijk van de verschillende soorten bronnen waarmee de onderzoeker geconfronteerd wordt. Zowel de textuele als de materiële zijn zeer uiteenlopend van aard: variërend van oorkonden tot literaire werken enerzijds en van gebruiksvoorwerpen tot bouwwerken anderzijds.

Het eerste aandachtspunt van de Onderzoekschool wat de ontsluiting van bronnen betreft, geldt de techniek van het uitgeven van geschreven bronnen, niet alleen van literaire maar ook van historiografische en administratieve aard. Ook al kan Nederland bogen op een lange traditie wat het uitgeven van middeleeuwse literaire bronnen en oorkonden betreft, en al is het aantal tekstediteurs niet gering, het is noodzakelijk dat tal van oude edities vervangen worden, dat er edities van nog niet uitgegeven teksten verschijnen, dat de methoden van teksteditie verder ontwikkeld worden, zodat in toenemende mate gebruik gemaakt kan worden van geavanceerde informatieverwerking.

[p. 72]

Het tweede aandachtspunt geldt de relatie tussen boek en cultuur. Daarbij worden de handschriften gezien als bron van informatie over de functie en de geschiedenis van teksten. Daardoor kan onder andere inzicht verworven worden in stads- en hofcultuur, in privé- of groepsdevotie, en in de overdracht van normen en waarden binnen een religieuze stroming.

Het derde aandachtspunt geldt de tekstfilologie, waarbij de bezorger zich onder andere bezig kan houden met het vaststellen en het gebruik van de bronnen, het leveren van tekstkritiek, en het doen van taal- en letterkundig onderzoek.

Deze grote lijnen zijn uitgewerkt in een onderwijsprogramma dat zeer uiteenlopend van aard is. Het begint uitermate praktisch met inleidingen over historiografie en over de ontsluiting van bronnen. In de loop van het programma komen genres aan de orde als epiek en lyriek; deelgebieden als muziek, theater, iconografie en architectuur vinden er een plaats; er is aandacht voor zo uiteenlopende faculteiten als filosofie, canoniek recht, bijbel en liturgische bronnen, materiële cultuur (landschap en samenleving), administratieve bronnen en bronnen op het gebied van de rechtspraak. Kortom, de verscheidenheid van het programma is een afspiegeling van de middeleeuwse geschreven wereld in al haar verschijningsvormen.

Deze wat lange inleiding was nodig om de aandacht te vestigen op een handleiding die o.a. goede diensten kan bewijzen binnen het opleidingsprogramma ‘Inleiding in de middeleeuwse bronnen’, waarin oio's en oio's van verschillende disciplines door vooraanstaande onderzoekers vertrouwd gemaakt worden met een breed scala van middeleeuwse bronnen.

In 1995 (zie datering van de addenda en corrigenda na p. 336) verscheen als eerste deel van de serie L'Atelier du Médiéviste, een reeks specialistische instrumenten ter ontsluiting van de middeleeuwen in de ruimste zin van het woord, het deel Identifier sources et citations (in het vervolg: isc) van de hand van Jacques Berlioz en een aantal medewerkers die gespecialiseerd zijn op een of meer deelgebieden. Berlioz, gediplomeerd archivaris van de École des Chartes, oud-docent aan de École française in Rome en onderzoeker aan het Centre national de la recherche scientifique te Parijs, heeft het leeuwedeel in de onderneming gehad, die getuigt van een steeds verdergaande en steeds specialistischer en gedetailleerder studie van de middeleeuwen. Hij schreef naast de inleiding tien van de negentien hoofdstukken en had ook nog een belangrijk aandeel in het hoofdstuk over de bijbel in het Latijn en de erbij behorende glossen.

Het boek bestaat uit een korte inleiding (p. 5-8), een lijst met dankbetuigingen (p. 9), een lijst met veel voorkomende afkortingen (p. 10), 19 informatieve hoofdstukken (p. 11-305), een zakenregister (p. 307-310), een bibliografisch register (p. 311-327), de inhoudsopgave (p. 329-336) en een actualisering van gegevens uit hst. 19.

In de inleiding voert Jacques Berlioz de onderzoeker op systematische wijze binnen in de wereld van bronnen, van citaten uit, van verwijzingen naar en ontleningen aan teksten. Niet alleen literaire, ook niet-fictionele, op de praktijk van het leven gerichte teksten zijn, zij het in mindere mate, gelardeerd met ontleningen, al dan niet expliciet van aard. Berlioz wil met dit boek een efficiënter onderzoek van de te bestuderen documenten bewerkstelligen en de mogelijkheid bieden de daarin aanwezige citaten zo snel mogelijk thuis te brengen. Voor hij in de praktijk laat zien hoe een onderzoeker de bronnen van zijn teksten kan lokaliseren, stelt hij vast wat onder de verschillende termen die hij zal gebruiken, dient te worden verstaan. Allereerst onderscheidt hij de ontlening (l'emprunt), de meest neutrale term voor de aanwezigheid van een tekst in een andere tekst. Zo'n ontlening kan verschillen in lengte (van een paar regels tot enige pagina's) en in aard (het kan gaan om een toespeling of een letterlijke aanhaling). Vervolgens ijkt hij de termen citation, allusion en démarquage; bij de laatste term gaat het om een zuivere kopie van een voorbeeldtekst, zonder dat deze in de tekst als citaat wordt aangeduid. In onze ogen gaat het bij deze in de middeleeuwen zeer verbreide wijze van aanhalen om louter plagiaat.

Bij het identificeren van ontleningen in de ruimste zin van het woord kan de computer volgens Berlioz een nuttig hulpmiddel zijn, maar dit instrument is naar mijn mening voorlopig nog niet

[p. 73]

zaligmakend. Op de eerste plaats zijn de te onderzoeken teksten bij lange na nog niet in databestanden opgenomen. Er bestaat bovendien nog geen eenstemmigheid over de gegevens die opgeslagen moeten worden en de wijze waarop dit moet geschieden. Er dient nog software ontwikkeld te worden om efficiënt zoeken binnen de bestanden mogelijk te maken. En als de gegevens dan opgeslagen zijn, moeten deze net zoals de (naslag)werken uit vorige eeuwen ook in de toekomst gelezen kunnen worden. Het is de vraag of dat met de snelle ontwikkeling in de automatisering en de daarmee gepaard gaande snelle veroudering van hard- en software inderdaad mogelijk is. Er zullen dus instanties met een bibliotheekfunctie moeten komen die databestanden verzamelen, bewaren en up to date houden. Voor Middelnederlandse literaire teksten is hier inmiddels een aanzet toe gegeven.

De filoloog wordt geconfronteerd met de verschillende verschijningsvormen waarin de tekst van de ene auteur in het werk van een ander opduikt. Wie zijn bijvoorbeeld in het Geraardsbergse handschrift, tekst 11, de meesters die van natueren segghen Dat goeden wijn maect goet bloet? Op welke werken wordt gezinspeeld bij een verwijzing in het Ridderboec met de woorden Want also Sinte Bernairt seit, een merkelic woirt dat Sinte Ambrosius seit en also Sinte Gregorius scrijft? (Zie Geert Warnar, Het Ridderboec. Over Middelnederlandse literatuur en lekenvroomheid. Amsterdam 1995, 46 en n. 27) Dit zijn maar twee voorbeelden uit een lijst die met honderden andere uitgebreid kan worden. Vooral laatmiddeleeuwse werken vertonen een sterk compilatorisch karakter: het ene citaat wordt vrijwel naadloos verbonden met het andere, en er worden ondertussen nog toespelingen op andere gemaakt ook. Wie daarvan nog niet overtuigd is, moet maar eens de commentaar ii bestuderen die pater Daniëls schreef bij zijn editie van Dirc van Delfs Tafel van den Kersten Ghelove. In de eerste vijf kapittels van het Winterstuk gebruikt de geleerde dominicaan veelvuldig de Vulgaat en het Compendium theologicae veritatis van Hugo Ripelin von Strassburg, terwijl hij incidenteel de Summa Theologiae van Thomas van Aquino, de Legenda Aurea van Jacobus de Voragine en de Historia Scholastica van Petrus Comestor benut. Veel van de aanhalingen, citaten en toespelingen zijn op een natuurlijke wijze verweven met de hoofdtekst. Af en toe zijn ze door een inleidende formulering (bijvoorbeeld Glosa of ... seit) herkenbaar. Heel vaak echter verschijnen ze onaangekondigd in de tekst. Het slot van zulke aanhalingen is nog minder vaak aan te geven, omdat hier specifieke structuursignalen ontbreken. Het opsporen en identificeren van een tekst in een andere tekst krijgt daardoor iets van wetenschappelijke goochelkunst, waarbij intuïtie en creativiteit, gepaard aan kennis en ervaring in hoge mate het succes bepalen.

Ondanks alle beperkingen is het volgens Berlioz mogelijk op doeltreffender wijze bronnen op te sporen en citaten thuis te brengen dan thans het geval is. In drie punten werkt hij zijn hoofddoel uit, en wel op een uiterst praktische manier. Allereerst wil hij de belangrijkste onderzoeksinstrumenten verschaffen die bij het onderzoek onmiddellijk van dienst kunnen zijn; daarbij geeft hij een elementaire bibliografie; daarbij kan het evengoed om een overzichtsartikel gaan als om een cd-rom. Voorts wil hij duidelijk maken hoe het instrumentarium gebruikt moet worden. Berlioz signaleert niet alleen de kwaliteiten maar ook de beperkingen van de verschillende hulpmiddelen. Tenslotte verstrekt hij praktische adviezen aan de onderzoekers, zoals adressen van onderzoeksinstituten, gespecialiseerde bibliotheken, en de inhoud van een belangrijke reeks Latijnse teksten. Zo bevat hoofdstuk 18 niet alleen een gebruiksaanwijzing voor Mignes Patrologia latina maar ook een Franse vertaling van de Index indicum (= Migne 218-221) en daarop weer een register. Daarnaast maakt Berlioz melding van het feit dat de complete pl, inclusief registers, op cd-rom gaat verschijnen.

In zeventien hoofdstukken stelt isc die gebieden aan de orde die mediëvisten, zowel filologen als historici, met de regelmaat van de klok betreden en die hen voor ontsluitingsproblemen plaatsen. Na de inleiding begint hoofdstuk 1 met het Boek der boeken, de Latijnse bijbel en de erbij behorende glossen; hoofdstuk 2 behandelt middeleeuwse auteurs en werken in het Latijn en het Frans; in het derde hoofdstuk komen de Latijnse vertalingen uit het Grieks, het Arabisch en het Hebreeuws aan de orde; het vierde hoofdstuk is gewijd aan werken die aan een auteur worden

[p. 74]

toegeschreven en anonieme werken. Hoofdstuk 5 houdt zich bezig met poëzie en gebeden, terwijl hoofdstuk 6 gewijd is aan spreekwoorden, gezegden en sententiae. Even specialistisch zijn de hoofdstukken over referenties aan de liturgie (7), het Romeins recht (8), het canoniek recht (9), conciliaire en synodale besluiten (10), en heiligenlevens; er is aandacht voor hagiografische motieven (11), preken (12), exempla (13), volksverhalen en hun motieven, en bijgeloof (14), encyclopedieën, bestiaria en lapidaria (15), gemeenplaatsen, vergelijkingen en literaire beelden met onder andere een behandeling van symbolen, mythologie, namen en kleuren (16). Hoofdstuk 17 tenslotte gaat over de beeldcultuur. Berlioz is zich ervan bewust dat een hoofdstuk niet meer dan een aanzet kan vormen en dat er op vele deelgebieden aparte boeken geschreven zouden kunnen worden. Dat is ook de bedoeling. Wat hier in een notedop - de hoofdstukken variëren in lengte van 8 (hst. 6, 7 en 15) tot 32 pagina's (hst. 9) - aan de orde gesteld is, zal in latere delen in een bepaalde context nader uitgewerkt worden.

Het wordt nu tijd Berlioz' analytisch-bibliografische werkwijze aan de hand van één bepaald hoofdstuk nader te bekijken. Ik kies daarvoor hoofdstuk 13 ‘Les exempla’. Net als bij elk ander hoofdstuk staat aan het begin een korte schematische inhoudsopgave. Het hoofdstuk is verdeeld in vier paragrafen. In de eerste paragraaf definieert Berlioz de term ‘exemplum’ en stelt hij de verschillende functies van deze tekstsoort vast. In de tweede paragraaf krijgt de onderzoeker een samenvattende bibliografie aangereikt. Deze is - naar het gebruik van het exempel - uitgesplitst in een lijst over de bij de klassieke oudheid aansluitende exempla, de zogenaamde retoricale, met drie belangrijke studies van de hand van Peter von Moos, en de in de loop van de christelijke middeleeuwen in verband met de preek ontstane homiletische exempla. Behalve de studie van Jean-Thiébaut Welter uit 1927 bevat het tweede deel van de lijst vooral recente werken. Daarnaast wijst Berlioz nog op de Enzyklopädie des Märchens, waarin exempla ruim vertegenwoordigd zijn. In de derde paragraaf stelt Berlioz de vraag hoe een exempel geïdentificeerd kan worden. Is de tekst origineel, of zijn er wellicht parallelle verhalen in omloop geweest? Wanneer een exempel aan een ander werk ontleend is, kan mogelijk een overleveringsgeschiedenis vastgesteld worden. Dit is vaak lastig, omdat niet moet worden vergeten dat mondelinge overlevering voor exempla via de preek veelvuldig zal zijn voorgekomen. Ondanks al zijn beperkingen is het uitgangspunt van het exempelonderzoek nog steeds de Index exemplorum van F.C. Tubach uit 1969, waarin 5400 thema's van exempelen zijn opgenomen. Na een korte karakteristiek van het werk bespreekt Berlioz het zeer kritisch. Op zijn vetgedrukte waarschuwing Attention! Ce catalogue présente plusieurs défauts: volgt in vijf punten een opsomming van de manco's. Deze variëren van de keuze van de ingangen die aan geen enkel criterium beantwoordt, tot het ontbreken van registers op exempla per auteur en per werk. Voor het geval een exempel verwantschap vertoont met een fabel, verwijst Berlioz naar de studie van Dicke en Grubmüller uit 1987 over Duitse versies van fabels uit de middeleeuwen met hun Latijnse voorbeelden. Hier is sprake van een van de vele kruisverwijzingen die in deze onderzoeksgids voorkomen. Omdat het werk van Tubach al in 1969 is verschenen (een onveranderde herdruk verscheen in 1981), omdat hij maar in een beperkt aantal gevallen incunabelen depouilleerde en vrijwel totaal voorbijging aan handschriftelijk materiaal, zijn belangrijke exempelverzamelingen niet opgenomen. Hoe een onderzoeker met deze omissies moet omgaan, behandelt Berlioz in de laatste paragraaf. Soms is het nodig een uitstapje te maken naar verwante terreinen, zoals hagiografie en bestiarium. Ook hier verwijst Berlioz door naar paragrafen in andere hoofdstukken. Naast de ‘Tubach’ bestaan er echter ook andere catalogi met exempla. In Parijs wordt bovendien gewerkt aan een geautomatiseerd bestand van exempla. In een aparte subparagraaf stelt Berlioz de anonieme en op naam overgeleverde exempelverzamelingen aan de orde die buiten het aandachtsveld van Tubach vielen. Voorts schenkt hij aandacht aan bloemlezingen en vertalingen waarin niet uitgegeven teksten gesignaleerd worden, aan exempla van oosterse en joodse herkomst, aan recente edities van preken en studies over de prediking in de middeleeuwen waarin hij tal van vaak nog niet elders gepubliceerde exempelen heeft aangetroffen. Ook maakt hij de lezer attent op het bestaan van een nieuws-

[p. 75]

brief met informatie over middeleeuwse preken. In de laatste subparagraaf wijst Berlioz in de rubriek Handschriftencatalogi naar de Catalogus van middeleeuwse handschriften van de universiteit van Uppsala, waarin een register van exempelen en hun incipits is opgenomen.

Wie in zijn studententijd of anderszins vertrouwd is geraakt met het Vermakelijk Bibliografisch Ganzenbord van de hand van A.M.J. van Buuren, W.P. Gerritsen en A.N. Paasman, zal de werkwijze van Jacques Berlioz c.s. als zeer verwant herkennen. Ook in de isc gaat het om systematisch-bibliografisch onderzoek. Het accent ligt bij Berlioz echter op het terrein van het bronnenonderzoek van middeleeuwse werken in het Latijn, al zijn de volkstalen niet vergeten. In bepaalde hoofdstukken nemen de laatste zelfs de belangrijkste plaats in, zoals in hoofdstuk 5, waarin aandacht besteed wordt aan de dichtkunst in het Frans, het Provençaals, Italiaans, Spaans, Duits en Engels, en aan gebeden in het Oudfrans, Provençaals en Italiaans. In de inhoudsopgave komt het (Middel)nederlands in concreto slechts eenmaal voor, en wel in hoofdstuk 6 over spreekwoorden, gezegden, uitdrukkingen en sententiae. Daar signaleert Berlioz de studie Proverbia communia. A fifteenth century collection of Dutch proverbs together with the Low German version uit 1947 van de Amerikaan Richard Jente. Werken van Nederlandse en Vlaamse onderzoekers noemt Berlioz wel vaker, zij het niet in groten getale en dan nog wanneer hun werk in het Frans, o.a. van Van Caenegem en Boeren, beschikbaar is of wanneer het om een Latijns woordenboek gaat, zoals het Lexikon latinitatis Neerlandicae Medii Aevi, waaraan door J.W. Fuchs, Olga Wijers en Marijke Gumbert gewerkt wordt. In § 2.1.4 wordt nog het Repertorium van verhalende historische bronnen uit de middeleeuwen van M. Carasso-Kok genoemd onder de repertoria van auteurs geordend naar het land van herkomst die behulpzaam kunnen zijn bij het identificeren van een middeleeuws auteur of werk in het Latijn of in het Frans. Dit repertorium bevat zoals bekend is, naast tal van Latijnse teksten vele Middelnederlandse.

Het laatste hoofdstuk (19) is een zeer Frans (m.i. te zeer Frans) georiënteerd hoofdstuk met nuttige adressen van onderzoeksinstituten en gespecialiseerde bibliotheken, uitgeverijen en editeurs, uitgevers van bestanden op cd-rom, (internationale) boekhandels in Frankrijk. Berlioz maakt een uitzondering voor het Instituto storico italiano per il Medio Evo, de Bibliothèque de L'École française de Rome en het Institut d'études médiévales & cetedoc van de Université catholique de Louvain-la-Neuve. Belangrijke Duitse en Nederlandse onderzoeksinstituten ontbreken dus - zij kunnen via repertoria als World of learning 1993 en World Guide to Libraries opgezocht worden - en in de lijst met dankbetuigingen (p. 9-10) komt geen enkele Nederlandse of Vlaamse onderzoeker voor. Van de belangrijke Nederlandse uitgeverijen ontbreken Prometheus Amsterdam en Verloren Hilversum, wel opgenomen zijn Brepols, Brill, Peeters en Van Gorcum. Aan de instanties uit het Nederlandse taalgebied zouden m.i. behalve het Constantijn Huygens Instituut ook het Antwerpse Ruusbroecgenootschap, het Nijmeegse Titus Brandsma Instituut en de Onderzoekschool Mediëvistiek mogen worden toegevoegd, terwijl ook editieprojecten als het Utrechtse Lancelotproject, het Nijmeegse Devotio Moderna-project, (de voortzetting van) het Leidse nlcm-project en de reeks Middeleeuwse Verzamelhandschriften uit de Nederlanden de aandacht verdienen.

Het eerste deel van het Atelier du Médiéviste is een omvangrijke en zeer gedetailleerde leidraad om de zeer uiteenlopende deelgebieden van het middeleeuwse onderzoekslandschap met succes in kaart te kunnen brengen. Een gemeenschappelijk kenmerk van alle behandelde bronnen in dit deel is het talige karakter ervan. De reeks, waarvan het tweede deel over middeleeuwse oorkonden inmiddels ook verschenen is, zal zeer breed van opzet zijn. Zo staan er afzonderlijke delen op het programma over de Europese talen in de middeleeuwen (Duits, Engels, Italiaans, Langue d'oc, Latijn, de talen van het Iberisch schiereiland), en verder over burgerlijk en canoniek recht, over folklore, over ketterse bewegingen, over archeologie, over numismatiek en zegelkunde, over handschriftenkunde. Naast deze min of meer afgeronde onderwerpen besteedt de reeks aandacht aan allerlei theoretische aspecten. Daartoe is onder andere een deel gepland over de verschillende methoden van onderzoek. Daarin zal tevens aandacht besteed worden aan de statistische verwer-

[p. 76]

king van gegevens. Misschien is het mogelijk dat in deze reeks ook een deel Pays Bas médiévaux een plaats krijgt, een Franstalige pendant van E. Kooper (red.), Medieval Dutch literature in its European context. Cambridge 1984.

Resteert de vraag wie van dit handboek het meest profijt zullen hebben. Zoals hierboven al is opgemerkt, zou het uitstekend passen in het onderwijsprogramma van de Onderzoekschool Mediëvistiek. Daarnaast zullen gevorderde onderzoekers uit allerlei deelgebieden van de mediëvistiek, van het onderzoek van bijbels in de volkstaal tot rechtsgeschiedenis, van de vertaalwetenschap tot het onderzoek van volksverhalen, er ook in hoge mate hun voordeel mee kunnen doen, al zal niet iedereen in gelijke mate kunnen profiteren van de rijke inhoud van deze onderzoeksgids, omdat niet iedere onderzoeker zich bezighoudt met teksten die uit tal van (veelal Latijnse) bronnen putten. Mij lijkt het nut voor Karel- en Arturspecialisten geringer dan bijvoorbeeld voor deskundigen op het gebied van de laatmiddeleeuwse vroomheidsgeschiedenis, en de didactische en katechetische literatuur. Maar ook voor hen zijn de wegen naar de bron niet altijd geplaveid, ondanks het feit dat het handboek zeer overzichtelijk is en Berlioz een betrouwbare gids blijkt. De verschillende onderzoekers hebben in de loop van de geschiedenis onmiskenbaar hun sporen nagelaten die soms van efficiënte hulpmiddelen tot ware hindernissen zijn uitgegroeid, die bij vervolgonderzoek door de onderzoeker zelf eerst geslecht moeten worden. Het voordeel daarbij is dat Berlioz de obstakels nauwgezet in kaart heeft gebracht, zodat het woud aan bronnen geen ‘woud zonder genade’ hoeft te worden.

Aan het slot van zijn inleiding stelt Jacques Berlioz dat een werk als het onderhavige nooit voltooid zal zijn. Hij nodigt zijn lezers dan ook uit het werk slechts als reisgids naar de bronnen van middeleeuwse werken te gebruiken en het waar nodig aan te vullen. Het onderzoek vertoont namelijk een zodanige vitaliteit dat nieuwe instrumenten ingang vinden en oude in een museum worden bijgezet. Toch is het te hopen dat de redacteur-auteur en zijn medewerkers, en de uitgever hen enigermate tegemoetkomen door een ‘mise à jour’ om de vijf jaar in de vorm van een aangevulde en herziene herdruk in boekvorm of op cd-rom, al was het alleen maar om als onderzoeker - en ik veroorloof mij hier een knipoog naar het slot van de inleiding op het Vermakelijk Bibliografisch Ganzenbord - niet in de Put te raken.

Adres van de auteur: Van Gelderlaan 30, nl-1215 sl Hilversum