Proeve van oudheid-, taal- en dichtkunde

[p. 174]

Over de S. Antonis Verkens.

Men was, in vorige eeuwen, in ons Vaderland verre af van die kiesche zorg voor de reinigheid en zinlijkheid der straten, welke thands het uitwendig sieraad onzer steden niet weinig bevordert. Iets, dat, in die tijden, de slordigheid omtrent de straten nog afzigtelijker maakte, was het drijven van verkens langs dezelven. Wij zullen thands niet aanroeren, dat het in sommigen der aanzienlijkste steden, van ouds, vrijstond, alle beerverkens in 't gemeen langs de huizen te laten loopen, gelijk dit te Haarlem, in de keuren van 1390^(a), uitdrukkelijk wordt toegestaan; maar bepalen ons alleen tot zekere zoo genaamde Heilige verkens.

Het was, namelijk, eer het licht der Kerkhervorminge ons Vaderland bestraalde, doorgaands gebruikelijk, zekere verkens, den H. Antoni van Padua, die in de Roomsche kerke als beschermheilig der beesten gevierd wordt, toegewijd, zonder hoeder langs de straten te la-

(a) Bij Oosten de Bruyn, Haarlem, I. D. bl. 169.

[p. 175]

ten weiden, om dezelven dus ten koste van het gemeen te doen voeden, welke verkens hieröm, van ouds, ook den naam van straatverkens drooren^(b). Vooral muntte in het onderhouden derzelven uit de bijgeloovige ijver van zulken, die zelve vee hielden, wanende hierdoor den H. Antoni eenen aangenamen dienst te doen, en deszelfs bescherminge voor hunne beesten te verdienen. Om deze gewijde verkens van anderen te onderscheiden, werdenze wail gheringet mit bellen ende elc verken een oir afgesneden, en er schijnt te dien einde bijgevoegd te zijn, dat zo wes verken men wil offeren Sinte Anthonys, ofte anders eenighen heylighen, die sal men eersten leueren den ghenen die 't beuolen is van dier heylighen weghen, eer men ze laet gaen, op dat hij namelijk, wien dit bevolen was, zorg zou dragen, dat dezelven op de voorgestelde wijze ten behoeve van den Heilig gemerkt wierden; gelijk men 't een en ander vindt in de oudste keuren der stad Amsterdam, in de veertiende, of het begin der vijftiende eeuwe gemaakt^(c). Daarenboven werdenze hier, te Utrecht, met

(b) Z. Kil. op Straat-vercken.

(c) Bij Wagenaar, Amsterdam, I. st. bl. 30. fol.

[p. 176]

S. Antonis teeken geteekend, het welk mij egter niet gebleken is, waarin bestaan hebbe; en men vindt in verscheiden onzer raadsbesluiten, dat deze verkens vrij door de stad liepen, als daar toe privilegie van den stoel van Romen hebbende^(d).

De verkens zelve droegen den naam van Heilige verkens, om dat ze aan S. Antoni waren toegeheiligd^(e), hoewel men voorbeelden vindt, dat, nu en dan, ook verkens aan andere Roomsche Heiligen toegewijd werden^(f). Uit eenen Godsdienstigen ijver, werd ook somtijds, aan zekere geestelijke gestichten, het drijven van verkens in daartoe bepaalde plaatsen toegestaan. Dus vergunde de Gravin Adelheide in 1261, aan het klooster te Loosduinen, jaarlijks vijftien verkens te drijven in het Haarlemmerhout, zonder daar voor te betalen het regt, dat Vademinghe genaamd wordt^(g). Welk regt het zelfde schijnt met dat, het welk te Amsterdam

(d) Z. Burman, Utr. Jaarb. I. D. bl. 229.

(e) Z.A. Matth. de Fund. Eccles. p. 562. in Marg.

(f) Verg. de aangetogen oude keuren van Amsterdam, bij Wagenaar, I. st. bl. 30.

(g) Z. Matth. Anal. T. VI. p. 36. 8vo.

[p. 177]

Zwijnbede genaamd werd^(h), en veelligt ook met het geen elders den naam van Verkenvenninge⁽ⁱ⁾ droeg, 't en zij het woord Vademinghe, bij Matthaeus, uit dit laatste, door uitschrijven, verbasterd zij, gelijk ik schier gisse.

Ondertussen heerschte er ook, gelijk in de meeste dingen, van ouds, in deze verkens niet weinig bedrogs, immers hier ter stede; waarom de Raad in het jaar 1419, des woensdags na S. Jacob, een besluit nam, al te opmerkelijk, om hier niet in te voegen. Dus luidt het: Want de Raet van der Stat vernoemen heeft, dat sommige luden hoer verken, geliken die verken, die in de eere Goots ende Sinte Anthonys gegeven syn, ende mit Sinte Anthonys teyken geteykent syn, ende gecortoert syn, oick teykenen ende cortoren. oick sommige luden teykenen hoer verken in 't ander oor, ende contrefeyten Sinte Anthonis teyken, of sniden hem 't onrecht oer off, ende laten sy so gaen, thent zy volwassen syn, ende dan nemen sy se wederende sommige luden nemen oick Sinte Anthonys verken, ende houden sy mit allen, ende verschalken aldus Gode, ende de heiligen, ende den Raet. daer-

(h) Waarvan z. Wagenaar, Amsterd. I. st. bl. 107.

(i) Waarvan z. Mieris, Leyden, II. Deel, bl. 325.

[p. 178]

om verbiet den Raet, dat niemant Sinte Antonis verken en neem, ende dat niemant oick syn verken en teyken mit Sinte Anthonis teyken, noch doet teyken ende verteyken, of en conterfeit in dat oer of in 't ander oer. Ende yemant die dustanige argelist voert meer dede in eniger wys aen verken des voirscreve, dat woude de Raet aen hem rechten openbaer ter clocken, nadien dat sy die brueken vonden gedaen aen den verken voirscreve^(k).

De verkens, door de inwooners der steden dus gemest zijnde, werden gebruikt ten behoeve der gestichten aan den H. Antoni toegewijd; als te Amsterdam bij het S. Antonis-gasthuis, nu het Leprozenhuis^(l). En dus zullen de S. Antonis-verkens hier, te Utrecht, ook ge-

(k) Burman, Utr. Jaarb. I. Deel bl. 229. 230. - Men vindt ook, dat er van ouds moniken waren, welke bij de liefdadige gemeente ten behoeve dezer H. verkens bedelden. Zie H. Etienne, Apol. pour Herodote, ch. 23 p. 323. en ch. 39. p. 509. (ed. de Lyon 1592.), die teffens op eene geestige wijze het onbeschaamd bedrog, 't welk in die bedelarij plaats had, aan den dag brengt. Vergelijk, omtrent deze geestelijken, ook een keurig Epigramma van G. Buchanan. in zijne Fratres Fraterrimi, p. 289. (ed. Amst. 1687.)

(l) Zie Wagenaar, Amsterd. I. st. bl. 30.

[p. 179]

weest zijn ten behoeve van het S. Antonis-gasthuis, buiten de Waardpoort, niet verre van de Roode brug gelegen. Immers schoon A. Matthaeus^(m) getuigt, dat het onzeker is, aan welken S. Antoni (want de Roomsche kerk viert er twee; een', die in de derde en vierde eeuwe in Egipte leefde, en eenen anderen, die in de dertiende eeuwe bloeide, en welke laatste Antoni van Padua, of eigenlyk van Lisbon, de zoogenaamde beschermheilig der beesten is) dit gasthuis zij toegewijd, is het echter ten hoogste waarschijnlijk, dat het aan S. Antoni van Padua toegeëigend zij geweest; want men vindt geen blijk van eenig ander gestigt, aan dezen laatsten hier, ter stede toegeheiligd, en tot wiens behoef zouden dan de S. Antonis-verkens, door onze burgers gevoed, bekeerd zijn? Ook is het, schoon de stigtingbrief verloren is, een oude overlevering in dit Gasthuis, dat het dezen S. Antoni ten beschermheilig gehad hebbe; gelijk mij door verscheiden der tegenwoordige Regeerders van het zelve verzekerd is, en, in zoo verre, bevestigd wordt door den weerhaan van het

(m) De Fund. Eccles. p. 559.

[p. 180]

torentje van dat gestigt, verbeeldende eenen verkenhoeder, een verken drijvende⁽ⁿ⁾

(n) Klarer is mij zulks, sederd dit geschrijf, ook gebleken uit het oud zegel van dit gestigt, op 't welk men duidelijk ziet den heiligen Antoni van Padua, hebbende een' stok met eene kruk in de rechter-, een open boek in de slinkerhand, en een verken aan zijne voeten, met het omschrift: SIGILLVM. VAN. S. ANTHONIS. GASTHVYS. Voorts vindt men op het onderste gedeelte van het zegel een wapenschildje, waarin men dezelfde kruk van den stok ziet afgebeeld, met eene daaraan hangende schel. Veelligt was deze kruk, die genoegzaam de figuur der letter T uitmaakt, het gemeene teeken van dezen Heilig, waarvan wij hierboven bl. 176 gewaagden; immers tot deze gissinge krijgt men aanleiding door het aangeteekende bij Van Loon Aloude Regeeringw. V. Deel bl. 602. - Men vergunne mij hier tevens bijtevoegen eene, onder het drukken dezes, door mij ontdekte oude, doch tot hiertoe onuitgegevene overdragte van den Raad dezer stad, van den jare 1387, en te vinden in het zoogenaamde Liber Rosarum Fol. XVII, welke tot de H. verkens betrekking heeft; dus luidtze:
Vanden verken tegaen opter straten.
In het jaer ons heren M.CCC.LXXXVIJ. des Woens-daghes na zinte Angnyeten dach, ouerdroeghen die Scepene Raet ende Oudermans zulke punten alze hier na bescreuen staen alze vanden beesten demen opter straten pleecht laten tegaen mit teykenen.
Inden eersten dat nyemant ghene verken gaende houden en zel opter straten mit teykenen op heylighen zi en hebben betoen vanden stoel van Romen dat size houden moghen ende dat betoen zellen zi den Rade bi brenghen.
Ende yemant die bieren bouen verken liet gaen opter straten mit teykenen op heylighen die verken zouden hebben die ghene daerze op gheteykent waren Ende daertoe zoudt die Raet rechten tet horen goetdoncken aenden ghenen dieze gheteykent hadden. Uit welke overdragte, gelijk ook uit de hierboven bl. 175 aangehaalde oudste keuren van Amsterdam, blijkt, dat deze H. verkens, schoon doorgaands aan S. Antoni, egter ook nu en dan aan andere Heiligen wierden toegewijd, en dat ieder Heilig zijn bezonder teeken had.

[p. 181]

Men merke middelerwijle op, dat de Regeerders der stad Leiden, van ouds, zulk een afkeer van het dulden van verkens langs de straten hadden, dat zij niet slegts, in 't gemeen, alle verkens, op straten, kerkhoven, of vesten weidende, verbeurd verklaarden, te deelen tussen den Schout der stad en het Katharijnen-gasthuis, volgends keure van 1455^(o); maar dat zij ook zelfs geen S. Antonis-verkens gehengden, aan de kas van S. Antoni jaarlijks eene zekere somme toeleggende, om dat die vercken niet en gaen after strate, 't welk den 18 Oct. 1497, als een toen ten tijde reeds oud gebruik, beves-

(o) Bij Mieris Leiden I Deel, bl. 169.

[p. 182]

tigd werd door den Aartshertog Filips van Oostenrijk^(p).

Ten besluite voeg ik hierbij, dat men eertijds, zoo men op sommiger schrijven^(q) staat moge maken, spottender wijze, zekere soort van geestelijken, die, tot erkentenis der behoeftigheid van den mensch, verpligt waren, agt maaltijden daags te doen, S. Antonis verkens noemde^(r).

C.A.V.W.

1767.

(p) Bij Mieris Handvest. van Leiden, bl. 422.

(q) Carpentariana, p. 147. (Paris 1724. 8vo.)

(r) Ik meen uit J.G. Hoffmanni Observ. Juris German, L. I. C. 5. p. 53. te mogen opmaken, dat Jo. Erh. Kappius, in zijne diss. de Antonianis, over de S. Antonis-verkens ook gehandeld hebbe, dan 't heeft mij niet mogen gebeuren, die verhandeling intezien.