Poëziekrant. Jaargang 20

[p. 26]

Retouche

Yves T'sjoen
Jan van der Hoeven
De beperkingen van Van Dale⁺

Foto Poëziecentrum

In de reeks Bladen voor de Poëzie van het Gentse Poëziecentrum verscheen laatst een nieuwe bundel van Jan van der Hoeven. Een poeta faber (of maker), sommigen beweren een poet's poet, die weinig in de belangstelling staat. Ondertussen publiceerde hij al meer dan tien dichtbundels waarin hij met open vizier het gevecht met de grenzen van de taal voert. Als een Don Quichote gaat hij de beperkingen van de dagelijkse taalvervlakking te lijf. Met woorden tracht de dichter muziek en grafiek te scheppen, betekenissen laat hij tussen de strakke regels door schijnbaar ongehinderd uitwaaieren. Van der Hoeven is een taalmagiër, een constructivist, die een absolute liefde koestert voor de vertaling, de metamorfose van buitenliteraire werelden in een eigen universum. Daar waar het woord regeert en zingeving vele wegen opkan.

Zoals het water de bron is van alle leven, is het vruchtbare alaam van de dichter de taal. In de schoot van de moedertaal wil hij een eigen gestalte scheppen, een specifieke stem ontwikkelen. Precies zoals elke taalgebruiker voor de dagelijkse conversatie grabbelt in de trommel met woorden en ze in grammaticale keurslijven dwingt, puurt de kunstenaar voor zijn literaire werk uit het amalgaam van taalkundige (on)mogelijkheden om hiermee een eigen wereld te bouwen. Dat die wereld van natuur- en kunsttaal en de individuele expressies onderling nogal van elkaar verschillen, wordt ten overvloede geïllustreerd in de dagelijkse communicatie en in het poëzielandschap. Trouwens, die metafoor van het water voor de inspirerende werking van de taal in elk gedicht, voor het niet louter sacrale gezegde ‘in den beginne was het woord’, is een knap uitgewerkt en dominant symbool in Van der Hoevens jongste dichtwerk.

Jan van der Hoeven verdedigt sinds zijn debuut Projektieschrijven (1957) een min of meer autonomistische visie op literatuur. Voor hem wordt het gedicht gedomineerd door eigen wetmatigheden. Hij transcendeert of verdicht een ‘buitentalige’ werkelijkheid in een ‘poëtische’ realiteit, waar zij een ander leven leidt. De opvattingen die aan de grondslag van Jan van der Hoevens dichtkunst liggen, hebben alles te maken met een intense bezinning op het woord, met een metatalige inslag, met de beperkingen die hij ongetwijfeld voelt tijdens het doorbladeren van Van Dale. Groot Woordenboek der Nederlandse Taal, ook in de nieuwe editie. Van der Hoeven is de componist van neologismen, soms fascinerende woordconstellaties en pittige, nu eens geforceerde en dan weer verrijkende variaties op gewone, banale en clichématige uitdrukkingen: ‘in 's hemels raam’ of ‘doden (...) / ging van au’. Hij wil zijn taal construeren door de linguïstische, syntactische en andere middelen te verschalken die de dagelijkse, denotatieve taal aanreikt. Telkens weer valt zijn voorkeur voor het sonore woord op, klank én betekenis wil hij tot een eenheid smeden, zoals ook Paul van Ostaijen al decreteerde in zijn poëtisch testament Gebruiksaanwijzing der lyriek. Geen verhaaltjes, zoals blijkt uit variatie ‘Nuange A’:

in mijn talen
geen verhaal
geen toonbeeld (...)
maar een
eeuwige sneeuw
van ontstaan, ongehoord
hoe in elk woord
naastend
wij in elkaar
versamenen
verzaden gaan.

Elk citaat doet overigens onrecht aan de

In ‘Retouche’ wil Yves T'Sjoen telkens de aandacht vestigen op minder opgemerkt, niet gecanoniseerd of om welke reden dan ook veronachtzaamd dichterlijk talent. Zijn bijdragen willen de platgetreden paden van het dichterlijk landschap verlaten en zo de in de media massaal verspreide foto van dat landschap retoucheren.

+ Jan van der Hoeven, Nuange en andere gedichten
poëziecentrum, gent, 1995. 51 p. / f 19,90 / 398 fr.

[p. 27]

meerduidige werking van Van der Hoevens gedichten, een beeld hak je immers niet zonder scheuren uit het ijs. Ik geef me toch maar even over aan die baldadigheid.

Van der Hoevens voorliefde voor vreemde woorden is opmerkelijk. In Nuange, net zoals onder meer in Lecina je land (1961), gebruikt hij overwegend Spaanse uitdrukkingen en woorden. Alleen al de motto's van Octavio Paz, A. Machado en F.G. Lorca verraden een passie voor de welluidende en sfeerscheppende spanjolismen waarmee zijn gedichten zijn gekruid. Ook voor hem is poëzie vooral woordkunst, de talige werkelijkheid beschouwt hij als authentieker dan de reële realiteit: ‘de lijn waar ik gedij / (...) / een lijf / in weer een beeld herboren’ (‘Beeld’). De dichter bestaat bij de gratie van het woord. Ook onder anderen Mallarmé, Valéry, Apollinaire, die Van der Hoeven na aan het hart liggen, spraken over de schepper als een virtuoos maker. In ‘Wie schrijft, die schrijft’ worden werkwoord en bezittelijk voornaamwoord beklemtoond in de parallelle constructie: ‘gezet naar mijn hand / gezet uit mijn corpus’.

Een en ander verklaart ook Van der Hoevens belangstelling voor het neo-constructivistische werk van Luc Peire en Gilbert Swimberghe (in Knoop voor knoop, 1986), voor jazzy ritmes en seriële muziekschema's. Diezelfde abstractie wil Van der Hoeven in woorden uitdrukken: poésie pure of woordmuziek is zijn streefdoel. De ene keer lukt dat al beter dan de andere. Opmerkelijk in zijn uitgepuurde woordkunst zijn het beperkte gebruik van interpunctietekens (waardoor nieuwe zinsverbanden tot stand komen) en de verticale, minimalistische vormgeving van de gedichten. Ook in eerdere dichtbundels besteedde de vroegere pleitbezorger van de poesia visiva zorg aan die optische facetten.

Van der Hoevens gedichten parafraseren is niet enkel een onbegonnen maar tegelijk een irrelevant en te veel reducerend werk. Net als bij Christine D'haen is commentariëren aangewezen en ‘projektieschrijven’ te mijden. Er worden in Van der Hoevens symfonie van tekens zoveel verschillende betekenissen gegenereerd, dat het de lezer vaak duizelt. Ook als die niet achteloos rondspeurt. In Nuange valt het met die meanderende betekenisaanwas nogal mee. Zijn woordspel, soms letterlijk een potpourri van gordiaanse knopen, reduceren tot evocaties of beschrijvingen is voorbijgaan aan de muziek die zovele confrontaties oplevert. Dat die niet even vaak een sonoor geluid voortbrengen, zal wel aan de soms artificiële, vergezochte associaties liggen. Maar misschien geef ik dan weer te veel voorrang aan betekenisinhouden. In Nuange werkt de auteur soms met kleine variaties in herhalingen en subtiel aangebrachte enjambementen waardoor hij nieuwe connotaties oproept. In ‘Ruimschaats’ staat een zeer geslaagde verbinding van het ‘gedicht’ met ‘het water’, een metaforiek die trouwens de hele bundel beheerst. En worden er daarnaast ook niet woorden in het gedicht vastgevroren, letterlijk in ‘water gedicht’ (van het werkwoord dichten, dichtmaken)?

Het water
gedicht
(...)
snij het ijle
van mijn beeld
in dit bevlogen ijs
een spiegel van rook en
eerdere steiger voor elk woord
dat daagt aan deze
einder.

Zoals Van der Hoeven ook al in vroeger werk buitenliteraire werelden (aardrijkskundige namen, landschappen, water en licht, kleuren) metaforiseerde of projecteerde in zijn talig universum, zo heeft hij de mooie titelafdeling in deze bundel afgestemd op een bijna hymnische liefdestoon waarbij in de geliefde makkelijk de dichterlijke muze - of in minder romantische termen: de taal - kan herkend worden. Die liefde voor het medium spreekt dan onverholen programmatisch uit ‘zo blijven wij beiden / een en weer een / ondeelbaar gegeven’ (‘Nuange B’). Bij momenten wordt het zelfs existentieel, zonder knopen en bijna belijdend, hoewel je met ‘ikken in woorden’ natuurlijk nooit weet:

wie was ik vroeger
vóór zij
in mijn gronden reilde

en:

Staat zij mij
voor ogen
ter sprake gebracht

Met behulp van paradoxen, ironie, herhalingen, elliptische constructies, intertextuele reminiscenties (‘naar de hoogwei / naar het klaagriet’) en grappige vondsten bouwt de taalasceet aan zijn wereld, aan zijn Elysium: hij ‘verankert (...) haar / in zijn talen / geluidelijk’.

De reeks ‘Loftrompet’, met in memoriamgedichten (opgedragen aan Miles Davis, Dizzy Gillespie, Frederico Fellini, Paco Ibañez), vind ik het minst geslaagd. In ononderbroken zinnen, met neven- en onderschikkingen, tracht de dichter met de ritmiek van verrassende woordcombinaties en geraffineerde, dwingende enjambementen jazz-gedichten te componeren. Alleen waar dit te beredeneerd geschiedt, beweegt Van der Hoevens poëzie zich van improvisatie naar assemblage. Van der Hoevens woordkunst apprecieer ik het meest als een allesbehalve gratuit produkt uit het fascinerende spanningsveld tussen onbewuste, improvisatorische processen en de bewuste, gemanipuleerde neerslag ervan in semantische kernen, in taalstructuren. De gedichten met een vastomlijnd thema, een soort rapsodieën voor zielsverwante musici, refereren nu net wél expliciet aan een buitentalige realiteit, aan de kunstenaar van wie de dichter beweert dat

altijd in woorden is
hij mij naast
schik ik mij
in zijn akkoorden.

Het woord zoekt zich hier een eenduidige weg naar de (muziek)geschiedenis en verliest tijdens de tocht aan glans en mysterie. Deze gedichten zijn voor mij de dissonanten in een revelerende reeks gedichten, zeker na de bundels die tussen Hagel en blank (1968) en Knoop voor knoop (1986) zijn verschenen. De ‘talen’ en de mystiek, het water en het woord van Jan van der Hoeven verdienen het met meer aandacht beluisterd en genoten te worden. Ondanks alle retorische ontsporingen en bijwijlen ten onrechte gecultiveerde taallabyrinten.