Poëziekrant. Jaargang 19

[p. 36]

Essay

J.C. Bloem
Een bruine wolf in schaapsvacht
Yves T'sjoen⁺

De Nederlandse dichter en criticus J.C. Bloem (1887-1966) publiceerde in oktober 1950 zijn Verzamelde beschouwingen. In deze bundel kritisch proza, die drie jaar na zijn Verzamelde gedichten verscheen, nam hij naast meer algemene opstellen bespiegelingen over ‘letterkundige voortbrengselen’ op. In zijn ‘Voorrede’ ging Bloem summier in op de zogenaamde schaarse wijzigingen die hij in de herziene teksten had aangebracht. De criticus verdoezelde in een aparte alinea zijn politieke stellingname, die in de jaren dertig niet gevrijwaard bleef van fascistoïde oprispingen: ‘na eenige glorieuze jaren, zette met de overwinning van het fascisme in Italië meteen het verval in. En toen Duitschland met de caricatuur ervan, het verfoeilijke nazisme, ging meedoen (Duitschland, waarvan men, met omkeering van een bekend gezegde, kan zeggen, dat het alles bezoedelt, wat het aanraakt), toen was het hek van de dam.’ Deze bewust georkestreerde maskerade wordt bijna een halve eeuw later in Het onzegbare geheim. Verzamelde essays en kritieken met wetenschappelijke precisie afgelegd. De ultra-reactionaire antidemocraat Jacques Bloem nam in de jaren dertig een minder afwijzende houding aan ten overstaan van de Nieuwe Orde dan hij in zijn verhelende ‘Voorrede’ wilde te kennen geven.

BLOEM dirigeerde bij voorkeur zelf zijn Verzameld werk en het imago waarmee hij in de (literatuur)geschiedenis wilde geboekstaafd worden. Uit de voorgeschiedenis van de Verzamelde beschouwingen, die met behulp van de overgeleverde correspondentie tussenjan Greshoff en A.A.M. Stols min of meer kon worden gereconstrueerd, blijkt dat de criticus niet alle artikelen in tijdschriften, dag- en weekbladen wilde bundelen. De stukken die wel in aanmerking kwamen werden oordeelkundig uitgevlooid. In de ‘Voorrede’ vatte hij zijn correctiedrang als volgt samen: ‘In het licht van den afloop (van de Tweede Wereldoorlog) heb ik in sommige stukken enkele passages en uitdrukkingen weggelaten of wat verzacht. Veranderd, ik herhaal het, heb ik niets essentieels, omdat mij dit, zooals ik al heb betoogd, niet juist leek’.

Professor H.T.M. van Vliet van het Constantijn Huygens Instituut voor tekstedities en intellectuele geschiedenis in 's-Gravenhage ging voor de constitutie van de kritische leeseditie van Bloems kritieken en essays uit de periode tussen 1911 en 1963. op zoek naar de verspreid gepubliceerde bijdragen die Bloem tot 1950 gedeeltelijk heeft samengebracht in de Verzamelde beschouwingen. Achteraan in de wetenschappelijk verantwoorde uitgave noteerde hij alle variante lezingen: hij vergeleek voor zover mogelijk de overgeleverde documentaire bronnen (manuscripten, drukproeven) met de tijdschrift publikaties en de versie die is afgedrukt in de bundel met de vroegere uitgave in periodieken. De wijzigingen die Bloem later in zijn oorspronkelijke teksten heeft aangebracht, worden op die manier vaak pijnlijk duidelijk en compromitterend gesteld. Zo verscheen in december 1932 het ‘In memoriam Stefan George’ in Den gulden winkel, dat ook voor de Verzamelde beschouwingen werd geselecteerd. Bloem elimineerde enkele weinig fraaie politieke uitspraken en verleende aan zijn necrofiel geschrift aldus een neutraler cachet. ‘De geestelijke achterbuurtbewoners, die in dit ons lieve land hun aanwezigheid niet beter weten te bewijzen dan door Hitler te verketteren, hebben gegnuifd. Ten onrechte’ en ‘Het ‘derde rijk’ van Hitler is een bewonderenswaardige schepping’ zijn maar twee expliciete zinsneden uit de tijdschriftversie. Jacques Bloem heeft zich, ondanks zijn rabiate houding tegenover democratische en idealistische principes, nooit aangetrokken gevoeld tot politieke groeperingen die openlijk sympathiseerden met het nazisme. Hij schreef van februari tot september 1938 wel filmkritieken in het nationalistische weekblad De waag, algemeen cultureel, politiek en economisch weekblad voor Nederland, dat er uitgesproken pro-Duitse opvattingen op nahield. Eerder was een afspraak met de NRC op niets uitgedraaid. De tekstbezorger Van Vliet beweert in zijn ‘Verantwoording’ nadrukkelijk dat Bloem de fascistische strekking van het blad zeker kende vóór hij zijn medewerking toezegde. En uit ideologische uitspraken die hij in tal van eerder verschenen stukken deed (tegen het socialisme en het communisme, zoals in ‘Socialistische gedichten’ (1932)), kan niet de minste twijfel bestaan over Bloems antidemocratische ideeën. De stap naar het nationaal-socialisme was in de jaren dertig blijkbaar niet meer zo groot. Het baart dan ook geen opzien dat Bloems rol als vooraanstaand poëziecriticus na de oorlog was uitgespeeld. Toch was er nog een andere reden voor die tanende invloed in de Nederlandse literatuurkritiek.

Toen Hermans, Rodenko en Schierbeek in de jaren vijftig het vacuum in de Nederlandse kritiek poogden weg te werken, rekenden ze meteen af met de personalistische literatuuropvatting van hun jong gestorven voorgangers in het interbellum. Ter Braak, Du Perron en Marsman vertolkten in de jaren twintig en dertig immers de dominante Forum-stem in het literaire debat dat door de belezen Bloem werd gereduceerd tot de ‘vorm of vent’-discussie. J.C. Bloem recenseerde sinds 1911 poëzie uit materiële noodzaak, want hij had zich voorgenomen geen rol te spe-

+ J.C. Bloem, Het onzegbare geheim. Verzamelde essays en kritieken 1911-1963. (Ed. H.T.M. van Vliet), Athenaeum-Polak & Van Gennep, Amsterdam, 1995, 1288 p., fl. 75,00; 1500 fr.

[p. 37]

len als criticus in de eigentijdse literatuur. Toch laboreerde hij ruim een halve eeuw aan talrijke kritieken, gelegenheidsstukjes, voor- en nawoorden en interviews. Alle gebundelde, verspreid gepubliceerde en ongebundelde en ongepubliceerde bijdragen die in het verzorgde naslagwerk Het onzegbare geheim zijn vergaard, geven een volledig en chronologisch beeld van de lectuur en de literatuur- en levensbeschouwelijke opvattingen van een ondertussen klassiek dichter uit de Nederlandstalige poëzie. Alle kritieken samen bieden ook een panoramisch overzicht van de literatuur in Noord en Zuid in de periode van het interbellum. Verrassend makkelijk toegankelijke, want met weinig theoretische inzichten gelardeerde, en met opvallend veel schroom geconcipieerde teksten geven enkele trends aan. De belangstelling voor de Franse literatuur in het vroegste werk maakte later plaats voor een resolute Angelsaksische voorkeur. In de Nederlandstalige literatuur bleef Bloem zijn hele bestaan trouw aan de schrijvers waar hij zelf mee was opgegroeid en die vóór de Eerste Wereldoorlog hun sporen hadden verdiend: zowel de generatiegenoten en vroegere medewerkers aan het tijdschrift De beweging (Verwey, Gossaert, De Haan, Van der Leeuw, Nijhoff en Greshoff) als de ouderen (Bouten, Leopold, Van de Woestijne, Swarth, Van Schendel). Maar ook enkele jongeren die na 1918 debuteerden, konden op zijn waardering rekenen: onder anderen Marsman, Slauerhoff en De Vries. Van de dichters die na de Tweede Wereldoorlog als Vijftigers of Atonalen op het voorplan traden, kon hij alleen de naar traditie zwemende Hans Andreus appreciëren. De aartsconservatieve poëzielezer Bloem had toen al lang afgehaakt.

De kritische arbeid van J.C. Bloem leverde daarnaast enkele stukken op met een literairhistorische en programmatische waarde. Zo zwengelde de schrijver in 1913 in ‘Twee nieuwe Fransche dichtbundels’ het zogenaamde ‘rhetoriekdebat’ aan met opgemerkte kritieken over recent werk van Henri de Régnier en Emile Verhaeren. Die principiële discussie over de welsprekendheid als toonaard voor een ‘groote poëtische stijl’ werd gevoerd door onder meer Geerten Gossaert, Albert Verwey (met het belangrijke opstel ‘De richting van de hedendaagsche poëzie’), P.N. van Eyck en J.C. Bloem (‘Over rhetorica en poëzie’). De editeur oordeelde dat de artikelen die bijdroegen tot de poëticale discussie en een uitdrukkelijke reactie op Bloems stellingen bevatten, in een ‘appendix’ dienden opgenomen te worden. In de jaren twintig fulmineerde Bloem - hoewel vaak beschroomd, kon hij zich vergalopperen in vreselijke scheldkanonnades - tegen de humanitaristische strekking in de Nederlandse poëzie, die zich kristalliseerde in het blad De stem. In de eerste helft van de jaren dertig nam hij een positie in wat hij zelf omschreef als de ‘vorm of vent’-polemiek in: de tegenstelling tussen esthetische en ethische richtingen in de eigentijdse literatuur. De kritieken en essays van Bloem verlenen daarnaast inzicht in de poëticale opvattingen en de eigen verspraktijk. Ook zijn mening over de functie en tegelijk de weinig betekenende waarde van de poëzierecensie heeft hij helder geformuleerd: ‘lange lappen (doen) au fond niets anders dan om het onuitsprekelijke heen draaien’. Een criticus hoorde naar zijn oordeel onbevangen te staan tegenover het literaire werk, waarin vorm en inhoud evenwaardig zijn. Hij poogde steeds ‘de inhoud op de ruimste, hoogste wijze (te begrijpen): d.w.z. als levensuiting, van een groot, belangrijk mensch’. Telkens weer trachtte hij de waarde van een poëziebundel aan te geven vanuit het besef dat de essentie ondefinieerbaar is, een ‘onzegbaar geheim’.

Van Vliet bestudeerde de ontwikkeling van de criticus J.C. Bloem op zowel louter tekstuele als op literairhistorische gronden. Naast een overzicht van alle contacten met tijdschriften, bevriende dichters

J.C. Bloem te Kalenberg

en redacteuren (van het studentenblad Minerva in 1911 tot de herdenkingsstukken in de Nederlandse landelijke bladen Het parool, Het vaderland en De telegraaf) bevat de ‘Verantwoording’ een uitvoerig deel met ‘Aantekeningen’, waarin alle editeursingrepen worden verantwoord en de variante passages gepresenteerd. Hier komt het minder fraaie gelaat van de reactionaire mens Jacques Bloem aan het licht, de manipulator van eigen verzamelde geschriften. Het consciëntieuze tekstkritische onderzoek dat aan de basis lag van deze belangrijke historische correctie, mondde uit in een kritische leeseditie die niets dan lof en navolging verdient.