Poëziekrant. Jaargang 19

[p. 34]

Recensie

Willie Verhegghe
Wie niet ademt gaat dood.
Geert van Istendael⁺

Marcinelle van Willie Verhegghe gaat over in 1956 verongelukte Italiaanse mijnwerkers. Maar het is een bundel van toen én nu. Geert van Istendael houdt naar aanleiding van Marcinelle een vurig pleidooi voor Verhegghes schriftuur, ‘die aanzienlijk afwijkt van de stromingen die vandaag de dag gangbaar zijn. Of moet ik zeggen modieus? Voor mij is dat genoeg. Ik wens Verhegghe, kom, ik mag niet overdrijven, toch nog twee, drie van die bundels. Ik wens mijzelf die bundels.’

NIET ALLEEN de kritiek zal over deze bundel zeggen: dit is geëngageerd werk. Enige dichters zullen kokhalzend het hoofd afwenden, anderen zullen zingend de barricaden beginnen te beklimmen. Van beide soorten reacties trek ik mij geen fluit aan. ‘Fay ce que voudras’, de ouwe Rabelais zei het al. Hij had het van de heilige Augustinus: ‘Ama et fac quod vis’, bemin en doe wat ge wilt. Of zoals een Brusselse kroegbaas jaren geleden tegen een dichteitje zei: ‘La poésie? Doot er aa goesting mei!’ Maar de kroegbaas was nog niet uitgepraat. Hij zei nog: ‘En loit maa gerest.’

Goede poëzie, of ze nu met een diamantnaald op elpenbeen wordt geëtst of met houwelen uit de aarde gehakt, goede poëzie verstoort de zielerust. Altijd. Dat is het engagement van de poëzie. Ze staat daar op papier taal te zijn en ze kan niet anders.

Marcinelle van Willie Verhegghe gaat over mijnwerkers, over Italiaanse mijnwerkers, over verongelukte Italiaanse mijnwerkers. Verstoort deze poëzie de zielerust? Ja, in hoge mate. Verhegghe morrelt aan de gemakzucht van mijn geheugen, van ons aller collectieve geheugen. Want wat kan het ons verdommen, zeg, een mijnramp in 1956, negenendertig jaar geleden, het is niet eens een rond getal. Hoeveel mijnrampen zijn er sindsdien niet geweest? En hoeveel zullen er nog komen? Of hoeveel Tsjernobils? Je kunt niet alles blijven onthouden. Niet vergeten, dat is de zwakte, maar ook de gemakzucht van het geheugen. Tegen die gemakzucht geeft Willie Verhegghe, Louis Paul Boon indachtig, een paar welgemikte schoppen. En Verhegghe is een dichter, dus zijn taal schopt.

Het begint al met de motto's. Het eerste komt uit de Corriere della Sera van 9 augustus 1956. Er is sprake van arbeiders en van schiavi, slaven. De postmoderne, in relativeringen verdwalende lezers zijn gewaarschuwd, deze bundel gaat over het leed van de arbeider. Speur niet naar ironie in deze woorden, er zit geen spatje ironie in. Deze gedichten gaan namelijk niet alleen over 1956, ze gaan ook over vandaag. Wij, democratische, humane West-Europeanen voeren toch voor enkele miljarden per jaar textiel en elektronica in die 's nachts door magere vrouwen, door slaapdronken kinderen vervaardigd wordt, in ruil voor een hongerloon. Nee, niet altijd uit Azië of Latijns-Amerika, uit landen dichter bij huis, uit lidstaten van onze eigen Europese Unie, uit Portugal bijvoorbeeld. En nog dichter bij huis is er de nachtarbeid voor vrouwen. Moet ineens weer kunnen, de concurrentie is toch heilig. De Europese Unie, onze Europese Unie zet de klok honderdjaar achteruit, terug naar de tijd van Daens, van Zola en Germinal, en zelfs verder, van Dickens en David Copperfield. De ouwe Achiel van Acker keert zich om in zijn graf. Ook van hem leent Verhegghe een motto: ‘Mijnwerkers zijn de eerste burgers van het land.’ Wie durft vandaag de dag nog zoiets te zeggen over welke soort arbeider dan ook? Het communisme heeft zichzelf nu toch al een jaar of zes geleden afgeschaft, nietwaar? Beursmakelaars zijn de eerste burgers van het land. Of gouverneurs van centrale banken. Of tenminste toch managers uit exportgerichte high tech-bedrijven.

Ik sta lang stil bij die motto's omdat ik ze zojuist gekozen vind. Ik herhaal het: Marcinelle is geen nostalgisch bundeltje over een vreselijke ramp in de jaren vijftig. Marcinelle gaat over toen én nu. Onverbrekelijk samen. Waarom zou Verhegghe het op twee na laatste gedicht de titel ‘Robert Barbieux’ hebben gegeven? Dat is de naam van de laatste overlevende van de ramp. Waarom zou het op één na laatste gedicht ‘Wij zijn vergeten’ heten? Waarom zou in de eerste regel van de allerlaatste strofe het woord ‘herdenkingen’ staan? Toegegeven, het gebeurt dat dichters woorden zomaar op papier zetten. Eén woord op duizend, op tienduizend misschien. En die ene, uitzonderlijke keer zijn er twee mogelijkheden. Je verfrommelt het papier en je keilt het in de prullebak. Of je hebt geluk gehad en je ziet achteraf in dat je onderbewustzijn of je neurotransmitters of je muze, dat is allemaal hetzelfde, je het juiste woord op de juiste plaats hebben ingegeven. Waarom zou Verhegghe helemaal op het einde ineens de naam van Van Gogh laten vallen? Van Gogh, die uit wanhoop zijn laatste hemd weggaf aan een zieke mijnwerker uit de Borinage, het is een waar verhaal, hij was daar predikant; Van Gogh, die dan een paar jaar dàt

+ Willie Verhegghe, Marcinelle, Poëziecentrum, Gent, 1995, 72 p., fl. 27,50; 550 fr.

[p. 35]

geschilderd heeft wat vooral mijnwerkers moeten ontberen: het brandende zonlicht. ‘zijn leven eindigt nooit: | de eeuwigheid van kunst uit armoede gegroeid’.

Door de hele bundel heen gebruikt Verhegghe verwijzingen die 1956 aan het heden koppelen en verwijzingen van arbeid naar strijd. Mijnwerkers zijn bijvoorbeeld ‘dalend vlees’. Ik moest onmiddellijk denken aan kannonnevlees. De mens is bruikbaar materiaal. Bruikbaar waarvoor? Daarover beslissen altijd, toen onbereikbare, ongrijpbare hoge heren. Dat was in 1956 zo en wie denkt dat het nu anders is, moet ik dringend aanraden zijn naïviteit op te geven.

Een ander voorbeeld: ‘hier branden | mensen voor één zonde: arbeid’. Dat verwijst naar liederen uit de sociale strijd, uit de negentiende eeuw: arbeid als onontkoombare vloek, de arbeider als ‘verworpene der aarde’. Nog een voorbeeld: ‘Het zwart van gisteren onder vingernagels’. De dochter van een Italiaanse mijwerker zei me ooit dat haar vader het zwart nooit helemaal weg kon vegen van de randen zijn oogleden. ‘Mascara van de proletariër’, zo noemde zij het.

Als geen ander roept Verhegghe het tastbare resultaat van mijnarbeid op: warmte. Het gedicht daarover heet ‘Kolenwarmte’, een woord uit de reclame als ik me niet vergis; van geen enkel woord mogen dichters vies zijn, het komt erop aan hoe de dichter de woorden gebruikt. Dit is een Belgische Ot en Sien-idylle, maar dan anno 1956. Alle ingrediënten zijn er: kolenkit, gloeiende kachelpot, lampenradio, de stem van dr. Albert Goris. En dan dit: ‘ingeduffeld door de zwarte steen’. Maar de lampenradio meldt ook allesbehalve nostalgische rampen. En de mijnwerkers zitten in de dodelijke val van een ‘reeds begraven kist’. Ingeduffeld zijn ze, onder één kilometer aarde. Daar worden twee Italiaanse broers gevonden, 136 van de 262 slachtoffers waren Italianen, nu zouden het andere gastarbeiders zijn: ‘Rocco en Camillo Lezzi waren broers: | men vond hen hand in hand. Warme diepe dood.’

Ik zou nog op een groep woorden in willen gaan, alles wat met ademen en longen te maken heeft. Wie niet ademt gaat dood. Een banaliteit? Een verschrikkelijke realiteit, dé dagelijkse realiteit van iedere mijnwerker. In de mijngangen ademde je iedere arbeidsdag langzaam je eigen dood in. De steen die je hakte, het zwarte goud, jouw loon, versteende je vanbinnen. Stoflong heeft veel, véél meer mijnwerkers voor hun tijd gewurgd dan alle mijnrampen samen. Nemen we de eerste regel van de bundel: ‘de longen van de nacht’ lezen we. De nacht was letterlijk gelegenheid tot onbedorven ademen voor mijnwerkers. Tweede gedicht: ‘gestorven stof’, ‘long’. Derde gedicht: ‘hun adem hangt nog in de keuken’. Zesde gedicht: ‘als een dolle hond jaagt zijn adem’. Zevende gedicht: ‘voelen hun adem stokken’. Dit kan geen toeval zijn. En er komen verder dan nog teringlijders, redders ademen gejaagd, ademende long, mond, enz.

Willie Verhegghe heeft een sterk geëngaggeerde en een sterke bundel geschreven. Poëtische taal keert zich altijd tegen het monster van onze gemakzucht, tegen het vergeten. In die zin is Verhegghes bundel bij uitstek poëtisch, al wijkt zijn schriftuur aanzienlijk af van de stromingen die vandaag de dag gangbaar zijn. Of moet ik zeggen modieus? Voor mij is dat genoeg. Ik wens Verhegghe, kom, ik mag niet overdrijven, toch nog twee, drie van die bundels. Ik wens mijzelf die bundels.