Poëziekrant. Jaargang 19

De tombe van P. Terentius Afer

Als nieuwe dichters doen wat de oude deden
is oud en nieuw gelijk aan dood en dood.
Niet meer draait om de zon de wereldkloot
want de oudheid is geen voorbeeld maar een heden.
Terug, eunuchen! vlucht in het verleden!
stel daar uw onvolkomenheden bloot
aan het blok van dik hout dat onder brood
en spelen wordt gezaagd en platgetreden!

Hoe deze in zijn vaders tombe is gekomen
is gauw gezegd: hij is er bijgezet.
Hij is geen lijkepikker maar een lijk,
hij plagieert zoals levenden dromen
en hij verzeept al voordat hij vervet:
inflatie maakt hem lang geleden rijk.

Recensie

Jan Kuijper
Grafschriften als eerbetoon
Hans Groenewegen⁺

Jan Kuijper is een projectmatig dichter die, getuige zijn vorige bundels Bijbelplaatsen en Tomben de thematiek van zijn sonnettenbundels doelbewust kiest. Bracht hij in Tomben in zekere zin een hommage aan de groten uit de Nederlandstalige literatuur, dan komen in zijn jongste bundel, Barbarismen, de coryfeeën uit de wereldliteratuur aan bod. Het zijn grafschriften met oog voor de toekomst.

IN 1983 publiceerde Jan Kuijper Bijbelplaatsen, een bundel gedichten waarvoor hij telkens een bijbeltekst als uitgangspunt nam voor een virtuoos spel van onverwachte associaties en referenties. Zes jaar later volgde de bundel Tomben, die kan worden gelezen als een reeks grafschriften voor Nederlandstalige dichters van Hendrik van Veldeke tot Pierre Kemp. Kuijper ging telkens uit van een citaat of taaleigen van de betrokken dichters, dat hij tot een volstrekt eigen gedicht verwerkte.

Wie Kuijpers tijdschriftpublikaties van de voorbije jaren heeft gevolgd (onder meer in Poëziekrant 1994 | 1), had al een vermoeden van de aard van zijn jongste project: her en der verschenen ‘tomben’ voor dichters uit de wereldliteratuur.

Al dan niet gewijzigd, zijn deze gedichten nu - aangevuld met niet eerder gepubliceerde sonnetten - gebundeld in Barbarismen. Vijfenvijftig dichters, van Homerus tot Petrarca, van Sophocles tot Mallarmé, van Terentius tot Paul Celan, komen aan bod en geven een beeld van de westerse literatuur van de klassieken tot en met de modernen.

Barbarismen lijkt daardoor misschien een postmodern project, met Kuijper als geletterde kannibaal, knagend aan beenderen en schedels in een knekelveld van citaten. Dat is het echter niet. Daarvoor is Kuijper te ernstig. Zijn tomben zijn, behalve grafschennis en -plundering, ook een nadrukkelijk eerbetoon aan de erflaters. Op zijn praalgraven ligt de overledene levensgroot afgebeeld.

Als wat Kuijper over Jorge Luis Borges schrijft, mag worden veralgemeend, geldt dat het bewustzijn van de culturele traditie tot kunstproduktie dwingt: ‘Wie veel onthoudt zal na verloop van tijd | een gedicht moeten schrijven’.

Bovendien zet Jan Kuijper de traditie voort door haar te vernieuwen. Met het sonnet hanteert hij een van de meest beproefde poëtische vormen. Toch weet hij daarbij eigen wegen in te slaan. Hij mengt surrealistische associatietechnieken

Jan Kuijper [foto: Roeland Fossen]

+ Jan Kuijper, Barbarismen, Querido, Amsterdam, 1994, fl. 29,90; 599 fr.

[p. 17]

met eenvoudige argumentatiestructuren. Tevens bouwt hij voort op de metrische ontwikkelingen in het genre zoals die door Dèr Mouw zijn geïnitieerd. Opvallend in deze bundel is ook hoe overtuigend Kuijper in het midden van versregels met antimetrieën omgaat.

Een projectmatige aanpak en gekunsteldheid gaan vaak hand in hand. Naar mijn mening is Kuijper op kundige wijze om die valkuil heengelopen. Een van de methoden die hij daartoe hanteert, ligt vervat in de titel van de bundel. ‘Barbarismen’ zijn namelijk woorden of uitdrukkingen die, naar buitenlands voorbeeld, gevormd zijn in strijd met het Nederlandse taaleigen. In de dichtbundel wordt die betekenis van ‘barbarismen’ nog uitgebreid.

Op Gust Gils na ken ik geen dichter die evenveel werkt met spreekwoordelijke gezegden en staande uitdrukkingen als Kuijper. In vrijwel elk sonnet heeft Kuijper verschillende brokken ‘vastgelopen’ Nederlands verwerkt. Anders dan bij Gils is het Kuijper niet te doen om onthullende galgehumor of sociale satire.

Kuijper gaat met de gezegden om als was het Nederlands zijn tweede taal. Zo iemand herkent gezegden niet als zinsneden met een vaste betekenis of als dooddoeners. Hij behandelt ze net zo produktief als de rest van de taal, als middelen om zich uit te drukken. Zo worden staande uitdrukkingen ineens letterlijk en serieus genomen, uit elkaar getrokken, in onverwachte associatie-reeksen opgenomen.

‘De tombe van ‘Alexander Pope’, bij voorbeeld, begint met de volgende verzen: ‘Stamp Alpen uit de grond tussen ons in! | horen en zien zullen ons niet vergaan’. Dooddoeners worden levend gemaakt. ‘Barbarisme’ staat bijgevolg voor het opnieuw produktief maken van vastgelopen gedeelten van onze taal.

Dat mechanisme speelt, zoals gezegd, in bijna elk sonnet. Het maakt de bundel op het elementaire niveau van de taalbehandeling tot een eenheid. Jan Kuijpers begraafplaats is daarom geen woonwijk voor de doden, maar voor de levenden.