Poëziekrant. Jaargang 19

[p. 12]

Recensie

Hedwig Speliers
Narcissus' schrikbeeld
Norbert Vanthomme⁺

Hölderlin is bij onze post- en andere modernistische dichters blijkbaar erg ‘en vogue’. Na zijn optreden in Spinoy's Suzette, Van Bastelaeres Pornschlegel en Hertmans' Bezoekingen, duikt hij thans op in de titel van Hedwig Speliers' nieuwste dichtbundel, Het oog van Hölderlin. De titel refereert aan, wat Gérard Genette ooit noemde, Hölderlins geniale idee van ‘een oog te veel’ waarmee de held de valstrikken van het noodlot moet zien te ontlopen. Maar lees bij Speliers voor ‘noodlot’ de slagschaduw van het eigen verleden, waarin zich ergens ook de schimmige figuur van een ‘vage’ vader ophoudt.

HET OOG VAN HÖLDERLIN bestaat uit vijf gedichten die alle het ontsnappen als grondthema hebben. Zo poogt in het titelgedicht een man aan het eigen schaduwbeeld te ontkomen. De hierna volgende strofe uit het gedicht kan als programmatisch worden beschouwd, in zover Speliers' wezenlijke thema's en zijn poëticale opzet er, mijns inziens, in hun meest pregnante vorm worden verwoord, (p. 39):

Leg ons
in de rieten manden van verbeelding,
in de warme Eufraat van legenden.
Ontvader ons die in ons de vaders
op de horizont ontvluchten
hun vage vaderschap. Want toegesproken
tot het spreekt, hoe kan ons lichaam
uit het lichaam van de ander? Ver
vlochten stemmen onze stem tezamen, ver
warren de lippen van de Ander met de lippen
van wie op de sokkels van de opstand staat,
beweegt door het verdichte struikgewas,
idioom na idioom zijn spraakgebrek. Dictaten
in het volle daglicht, hij beziet zich
als bezinksel. Bedronken van het bezonkene
hij komt van knie tot knie niet
van zijn standverbeelding af. Blaft in voor
geblafte tekens van de hond.
Ontkomt ook dit niet?

Wanneer we deze strofe referentieel lezen, verwijst ze naar de opstandige gevoelens van de dichter ten overstaan van het kleinburgerlijke en bangelijke, katholieke milieu waarin hij is opgegroeid. De dichter wil tevens van de eigen ‘standverbeelding’, van de burger in zichzelf af. ‘Standverbeelding’ is een telescoopwoord dat begrippen als standbeeld, standsbesef en verbeelding (in de betekenis van ‘inbeelding’, ‘verwaandheid’) in elkaar schuift.

De strofe kan echter ook metapoëtisch worden gelezen, dit wil zeggen als staande in het teken van het dichterschap: ‘de lippen’, ‘onze stem’ en ‘het verdichte struikgewas’ gelden hier duidelijk als poëticale symbolen. Op dat metapoëtisch niveau kan de strofe in verband worden gebracht met de taal-subjectthesis van Jacques Lacan, die vanuit een oorspronkelijke benadering van Freuds denken een relatie legde tussen psychoanalyse en linguïstiek. Volgens Lacan brengt niet het subject de taal voort, maar de taal het subject. Het zich eigen maken van de taal zoals die door de cultuur wordt overgeleverd, is een noodzakelijke voorwaarde voor het subject-worden, dat wil zeggen voor het toetreden vanuit de imaginaire orde tot de symbolische orde waarin de Wet van de Vader geldt. In deze orde van het verstarde ‘idioom’, van de ‘voorgeblafte tekens van de hond’ wil en kan de dichter echter niet spreken. Vandaar zijn ‘spraakgebrek’. Het zou spreken zijn met ‘lippen van de Ander’. Of met een ‘tot spaanderplaat gespannen tong’, zoals het in de aanvangsregels luidt.

De dichter wil oorspronkelijk spreken. In het slotgedicht ‘Thuisfront’ omschrijft hij dit als ‘De stroom ontstroomt zijn richting’. Het gedicht moet als het ware voorafgaan aan de gebruikelijke syntaxis en logica - ‘het logische staketsel taal’ -, alsook aan de verhalen die in de cultuur over de vader (de drager van de Wet), de moeder en de maatschappij circuleren. ‘Hij hoest daarbij het noorden | uit het beijzelde wit van zijn keel’ (zie ‘Logo revised’). Wellicht is ‘het noorden’ hier bedoeld als klankkruising met het bijna gelijkluidende ‘de woorden’. Toch is deze ontsnappingspoging tot mislukken gedoemd, (p. 33):

wijl wolk en golf in onderling duel,
wijl kroon en wortel in wankel evenwicht,
wijl vuur en water in strijd gewikkeld,
verlaten wij bestaande taal. Hoewel,
niemand springt over zijn eigen schaduw
heen.

+ Hedwig Speliers, Het oog van Hölderlin, Manteau, Antwerpen, 1994, 64 p., fl. 32,50; 650 fr.

[p. 13]

Hedwig Speliers [foto: Firmin De Maître]

In het openingsgedicht ‘Spiegel van Horta’ gaat een ik-figuur de confrontatie met zijn dubbelganger, zijn ‘evenbeeld’ en ‘tegenbeeld’ in de spiegel, steeds weer uit de weg, hoewel hij er tegelijk ook door wordt gefascineerd. Speliers kiest dit keer, met duidelijk parodirende bedoelingen, voor een parlando-stijl van het soms meest prozaïsche soort. Pathetische uitroepen en aanroepingen, zoals ‘Lieve help!’ en ‘Mijn god, zeg dat het niet waar is!’, die het gedicht bijna als een refrein scanderen, en ander hyperbolisch taalgebruik scheppen een overspannen en paranoïde sfeer.

Nog steeds naar aanleiding van hetzelfde banale voorval - de ontmoeting met de reflectie in de spiegel - aarzelt de ik-figuur zelfs niet om zich, op wel erg overtrokken wijze, te vereenzelvigen met de stervende god uit het evangelie: ‘Hef mij uit | de duizend doornen op en dobbel niet | op mijn kleed. Plooi me dicht.’ Deze versregels zinspelen natuurlijk op de bijbelse spreuk: ‘Ze hebben mijn kleren onder elkaar verdeeld, en over mijn gewaad het lot geworpen’, maar refereren tegelijk ook aan de ‘dubbelheid’ (in gewesttaal betekent ‘dobbel’ ook ‘dubbel’) en de ‘verdeeldheid’ in de spiegelervaring. De ik-figuur wil immers de tweevoudigheid (zoals hij zich enerzijds van binnenuit ervaart en zoals hij anderzijds in de spiegel verschijnt) opheffen, haar tot enkelvoudigheid herleiden en met zichzelf samenvallen: ‘Spiegel mij hieruit, | ontspiegel dit beeld.’ Hij verlangt ernaar om met de eigen reflectie te versmelten, zoals ‘in de horizon de zon naar | de wederhelft van de eigen warmte (boort)’.

Speliers heeft zich wellicht door Lacans beschrijving van het spiegelstadium laten leiden. Toch vertoont ook dit gedicht treffende overeenkomsten met de structuralistische theorie van deze psychoanalyticus. Volgens Lacan gaat het kind zich tussen het eerste en het tweede levensjaar vereenzelvigen met zijn lichaamsbeeld zoals het dat in de spiegel ontwaart. (In het voorafgaande stadium wordt het lichaam als een ‘corps morcelé’ of een verbrokkeld lichaam ervaren.) Aan het spiegelbeeld wordt niet alleen werkelijkheid, maar zelfs een zekere prioriteit toegekend. Ook de ik-figuur uit de ‘Spiegel van Horta’ ervaart in de spiegel een uitwisseling van het ik, een vervreemdende identificatie (zie ook Rimbauds ‘Je est un autre’), die tot de volgende paradoxale versregel leidt: ‘Als hij a zegt zegt zijn mond z’.

Lacan merkt op dat deze identificatie met het spiegelbeeld tevens aan de basis ligt van latere imaginaire relaties. De ik-figuur in het gedicht beleeft zijn eerste seksuele relatie dan ook met een sprookjesfiguur, de Alice uit Through the Looking Glass, (p. 17):

Bij Alice te liggen, het spiegelbeeld
staat bol van de bloemen zoals het
elke dag zondag is. Tussen haar
tere dijtjes en de vele datjes
van elke dag, we vrijden vrijuit
in wederzijds spiegelschrift.

Deze ervaring is duidelijk gebaseerd op het zogenaamde ‘duele’ (op het spiegelbeeld gebaseerde) relatietype, waarbij men zichzelf in de ander ziet en de ander in zichzelf, ‘in wederzijds spiegelschrift’.

Het is de metaforiek van het ontsnappen en het opgaan in of het versmelten met het Andere, die aan deze bundel een grote tekstuele coherentie verleent. Zo ontkomt Rameau in het gedicht ‘Thuisfront’ - en de luisteraar tegelijk met hem - door mimicry ‘in de | windstille kroon van de esdoorn | de gepaste schutkleur in het vel’. In het titelgedicht sterft een man de verdrinkingsdood, maar in een ultiem moment vlak daarvoor valt hij uiteindelijk met het eigen schaduwbeeld samen: ‘hij kruist de armen in de avondzon. | Hij wordt zichzelf tot silhouet.’

In het gedicht ‘Grote gevleugelde’, genspireerd door een bijna levensgrote sculptuur van de Belgische beeldhouwer Willem Vermandere, ontbreekt echter de durf om te ontsnappen. Een uit hout gebeitelde Pegasus, ‘met stokhoute bek’, ‘begint te ruisen, klapwiekt’, maar aarzelt ten slotte voor ‘de schrikdraad van het onbekende’ en ‘springt net | niet zijn sprong.’