Parmentier. Jaargang 11

[p. 57]

Ton Naaijkens
Een aantekening bij Paul Celans ‘Ingeduisterd’

Het woord angst zelf komt weinig voor in de gedichten van Paul Celan (1920-1970), toch valt het wel eens; het meest pregnant in de tweede cyclus van de bundel Fadensonnen (1968). Maar angst is niet weg te denken uit de late poëzie van de belangrijkste Duitstalige dichter van de tweede helft van de twintigste eeuw. De bundel Fadensonnen werd geschreven in een voor Celan bijzonder moeilijke periode (tussen september 1965 en juni 1967), een tijd waarin hij grote psychische problemen had, die tot opnames leidden. Het is de tijd dat Celan een eenzame dwaaltocht door Zuid-Frankrijk onderneemt en zichzelf niet altijd onder controle heeft, eenmaal zelfs zijn eigen vrouw Gisèle aanvalt. Wat mij treft in Fadensonnen is de sterke fixatie op lichamelijke processen. Een belangrijke referentie in de bundel, in het bijzonder in de derde cyclus, is dan ook een bekend anatomieboek: dat van Adolf Faller, Der Körper des Menschen, waarvan Celan in ieder geval de paragrafen over het hart, de hersenen, het oog, het oor en de vagina goed gelezen heeft. In de gedichten, die tot de ondoordringbaarste van Celans oeuvre behoren, worden anatomische begrippen gebruikt, mijns inziens in een poging ook op geestelijke processen greep te krijgen. Zijdelings wordt er ook naar medicijnen verwezen en naar psychofarmaca.

Celan is een realist, zoals hij zelf zegt, maar wel ‘auf meine Weise’ (in een brief aan zijn vriend Einhorn). Wat is het realisme van die latere poëzie? In de eerste cyclus van Fadensonnen wordt een wereld geschetst die steriel is en zonder samenhang. De gedichten hebben aan coherentie ingeboet, zeker ten opzichte van cyclisch opgezette bundels als Die Niemandsrose (1963), maar zijn in zoverre samenhangend dat ze

[p. 58]

over dit verlies aan coherentie vertellen. Veel woorden zijn medische vaktermen en hebben met hersenen en hersenactiviteit te maken. Celan slaat een gedesillusioneerde, soms ook cynische toon aan, bij voorbeeld in het gedicht ‘Spasmen’; daarin duikt weliswaar een cliché als ‘ik hou van je’ op, maar het is van alle romantiek ontdaan. Je zou ook kunnen zeggen dat Celan veel gekte toelaat in zijn woorden.

De tweede cyclus van Fadensonnen begint persoonlijk en thematiseert persoonlijke gebeurtenissen en geestesgesteldheden, zoals dromen, gevoelens van zinloosheid en wanhoop. Steeds wordt de nadruk gelegd op lichamelijkheden, op lichamen die problemen kennen en problemen verwerken. Er wordt bij voorbeeld gesproken van een ‘tuffende schedel’. De problemen zelf worden niet besproken, wel de angsten die ze oproepen. Wederom veel medische termen en psychiatrische situaties: geen landschappen, wel kale binnenruimtes als douchecabines en isoleercellen. Er worden zeer aparte, soms bizarre woorden ingezet. De eerste cyclus ontstond tussen september en december 1965, de tweede tussen juni 1966 en februari 1967. In de tussenliggende periode was Celan opgenomen in verschillende psychiatrische klinieken. Uit die periode staan geen gedichten in de bundel. Wel schreef Celan van februari tot mei 1966 in een van de Parijse klinieken een cyclus van elf gedichten die in 1968 als ‘Eingedunkelt’ gepubliceerd werd in een boek waarin een aantal schrijvers niet afgemaakte werken voorstelde (Aus aufgegebenen Werken, Frankfurt am Main: Suhrkamp 1968). De cyclus valt enigszins buiten het officiële werk van Celan, omdat de gedichten tijdens zijn leven niet in een bundel terechtkwamen, maar hij hoort er volkomen bij. In 1991 gaven Bertrand Badiou en Jean-Claude Rambach Eingedunkelt als bundel uit; de ‘fragmentarische cyclus’ van elf gedichten werd aangevuld met 24 andere gedichten die er in direct verband mee stonden. Volgens de beide uitgevers waren de teksten bedoeld voor een zogenaamd ‘Nach-Fadensonnen-Poem’. Op notitieblaadjes wikte Celan over een titel: ‘Notgesang’, ‘Wahngang’ en ‘Narbenwahr’ (litteken-waar) waren mogelijkheden. Het werd ‘Eingedunkelt’.

Het zijn de zwartste gedichten van Celan, zwarter nog dan de poëzie waarin hij met steeds grotere innerlijke instemming zijn zelfmoord aankondigt. Met woord ‘ingeduisterd’ associeer je opgesloten zijn. Het woord suggereert bovendien een beeld van de psychische effecten die opsluiting en induistering hebben op een persoon die afdaalt in de diepste afgronden van zijn bestaan.