OSO. Tijdschrift voor Surinaamse Taalkunde, Letterkunde en Geschiedenis. Jaargang 4

[p. 187]

Javanen in Suriname
G.D. van Wengen

Literatuur over de Javanen

Over het leven van de Javanen in Suriname, vanaf de emigratie-periode tot nu, zijn in de periode na de Tweede Wereldoorlog zo langzamerhand aardig wat gegevens beschikbaar gekomen. Het begon met het proefschrift van Ismaël die uitvoerig inging op de immigratie van de Javanen. Later zou hij daar nog een - slechts in gestencilde vorm uitgegeven - publikatie van meer algemene zin aan toevoegen.

Van Annemarie de Waal Malefijt verscheen in 1963 The Javanese of Surinam, waarin de aandacht gericht werd op de gezinsstructuur en de religie van de Javanen die zich in Suriname hebben gevestigd.

Zelf heb ik daaropvolgend een in 1973 verschenen publikatie gewijd aan vnl. de relatie tussen de Javanen in de districten èn die in de verstedelijkte agglomeraties, waarbij speciale aandacht viel op de trek van het platteland naar de stad en op de acculturatie die in het stadse milieu plaats vond.

In 1976 verscheen de dissertatie van Parsudi Suparlan, die veel aandacht schonk aan de segmentering die zich steeds meer in de Javaanse samenleving ging aftekenen en op de rol die de religie in dit segmenteringsproces speelt.

Rik Derveld tenslotte belicht in zijn dissertatie van 1981 de rol die de politiek in steeds toenemende mate in het leven van de Javanen ging spelen met als gevolg politieke groepsvorming en toenemende tegenstellingen binnen die groep.

Het begrip ‘rukun’

Alle bovengenoemde auteurs zijn in de loop van hun onderzoek gestuit op het voor de Javaanse gemeenschap belangrijke begrip rukun, ofwel onderlinge harmonie. Vooral Annemarie de Waal Malefijt besteedt er veel aandacht aan en beschouwt rukun als het sleutelbegrip voor de Javaanse cultuur. Overigens tot ongenoegen van de latere onderzoeker Parsudi Suparlan, die vindt dat De Waal Malefijt de waarde van het begrip rukun sterk overschat. Derveld komt in zijn dissertatie t.a.v. de standpunten van beide zojuist genoemde auteurs tot de conclusie dat De Waal Malefijt zich concentreert op wat de mensen bindt en Parsudi Suparlan op wat de mensen scheidt.

Het verschil in opvattingen laat zich voor een belangrijk deel verklaren uit het feit dat De Waal Malefijt haar onderzoek deed in een plattelandssamenleving en bovendien in de jaren '50, terwijl Parsudi Suparlan veel van zijn materiaal ontleent aan de verstedelijkte milieu's terwijl zijn onderzoek een twintigtal jaren later verricht werd. Toen ontstond inderdaad onder

[p. 188]

de Javanen een veel sterkere segmentering en met name in de verstedelijkte milieu's. Mijn eigen inschatting is dat ook nu nog (mijn laatste bezoek aan Suriname dateert van 1980) rukun een onderhuids aanwezige en zeker niet weg te denken factor in het Javaanse gemeenschapsleven is. Het sterkt het gevoel voor het aangaan van hechte en harmonische relaties maar kan in bepaalde mate de aanpassing van de eigen levenswijze aan die van de andere in Suriname wonende bevolkingsgroepen belemmeren. Overigens wordt dit zeer in zijn algemeenheid gezegd en is er een duidelijk groeiend aantal Javanen die de soms aanwezige stress-situatie heel goed de baas kunnen.

Javaanse culturele uitingen

De Javanen die in de immigratie-periode naar Suriname kwamen, namen hun eigen Javaanse cultuur mee. Niet de hofcultuur van de vorstenhoven van Yogjakarta en Soerakarta. Meer de boerse cultuur bijv. uit de streek van Kediri op de grens van Midden- en Oost Java. Maar ook uit andere streken kwamen de Javaanse immigranten, zelfs uit de Preanger.

Sommige kunstvormen uit Java worden door de Javanen in Suriname nog steeds beoefend, zoals de muziek van de gamelan, de wayang ofwel het schimmenspel, ludruk, een boertig toneelspel èn de jaran kepang of dans met de stokpaardjes. Andere Javaanse kunstuitingen hebben het aanpassingsproces dat de Javanen in Suriname doormaakten, niet overleefd.

Javaansche emigranten op weg naar Suriname ± 1900. Fotoarchief Kon. Inst. v.d. Tropen, Amsterdam.

Enigszins kunstmatig, maar niet minder waardevol krijgen de kunstvormen van Javaanse origine nieuwe injecties met behulp van officiële Indonesische vertegenwoordiging in Paramaribo. In eendrachtige samenwerking met verschillende vooraanstaande Javanen in Paramaribo organiseren zij cursussen op het gebied van gamelan-spel, Javaanse dansen, batikken etc. Men heeft

[p. 189]

zelfs een complete Javaanse gamelan uit Indonesië laten overkomen alsook een leraar om op die gamelan les te geven.

Het is overigens interessant dat Parsudi Suparlan in zijn dissertatie vermeldt dat het juist Javanen uit de middengroepen en het hogere kader zijn bij wie de wens leeft om de eigen identiteit van de Javaanse cultuur niet verloren te laten gaan en dat dit streven zich vooral pas in latere '70er jaren gaat manifesteren. Volgens Parsudi Suparlan hebben daarentegen de Javanen uit de lagere maatschappelijke klassen de neiging om zich qua levensstijl vooral aan de Creolen te spiegelen.

In de plattelandsdistricten van Suriname is t.a.v. de kunstzinnige tradities de lijn vanuit de immigratie-periode nog altijd ononderbroken doorgetrokken. De meeste dorpsgemeenschappen hebben een of meer eigen gamelan-sets en ook andere kunstuitingen komen er nog voor, al is de belangstelling ervoor aan het afnemen en is bijv. de bioscoop een steeds groter concurrent geworden.

Ook de verdeeldheid die onder de Javanen toegenomen is als gevolg van politieke spanningen (zie Derveld) werkt niet bevorderlijk voor de bloei van het kunstzinnig leven. Opvallend is - vooral op het platteland - het bestaan van typisch religieuze kunstvormen zoals het reciteren uit de Koran onder begeleiding van het spel op de raamtrommels (terbang). Interessant is daarbij dat deze z.g. santri- of religieuze kunst waarschijnlijk onder de Javanen in Suriname is geïntroduceerd door kontraktanten die zelf op Java deel hebben uitgemaakt van het pondok-systeem waarin een strenge religieuze opvoeding op Islamitische grondslag centraal staat. Het centrum voor dit pondok-systeem ligt daarbij veeleer in West- dan in Midden- of Oost-Java.

Het vergelijken van gegevens uit de boeken van resp. Pigeaud (Volksvertoningen in Java) en Kunst (De toonkunst van Java) met de door mij destijds opgetekende herkomst van Javaanse migranten en de door hen beoefende kunstvormen leverde interessant materiaal op dat ons in staat kan stellen wat meer te weten te komen over de plaatsen op Java waar de Javaanse immigranten in Suriname oorspronkelijk vandaan kwamen.

Literatuur

Derveld, F.E.R. 1981. Politieke mobilisatie en integratie van de Javanen in Suriname. (Diss. Leiden) Bedum, Scholma.

Ismaël, J. 1949. De immigratie van Indonesiërs in Suriname. Leiden, Luctor et Emergo.

Parsudi Suparlan 1976. The Javanese in Surinam: Ethnicity in an Ethnically Plural Society. Diss. Illinois, University of Illinois (type-script).

Waal Malefijt, A. de 1963. The Javanese of Surinam: Segment of a Plural Society. Assen, Van Gorcum.

Wengen, G.D. van 1973. De Javanen in de Surinaamse samenleving. Leiden, (stencil).

Wengen, G.D. van 1975. The cultural inheritance of the Javanese in Surinam. Leiden, E.J. Brill.

De auteur

Dr. G.D. van Wengen (1926) studeerde Indologie en Culturele Anthropologie

[p. 190]

te Leiden, waar hij in 1957 gepromoveerd is op een proefschrift over de Javanen in Suriname. Hij is sinds 1963 hoofd van de Educatieve Dienst van het Rijksmuseum voor Volkenkunde, Steenstraat 1, 2300 AE Leiden.