OSO. Tijdschrift voor Surinaamse Taalkunde, Letterkunde en Geschiedenis. Jaargang 4

[p. 95]

Muskietenjacht
Eva Essed-Fruin

In zijn artikel in het Jan Voorhoeve-nummer van OSO (mei 1984) ‘An early source for English in Surinam’, zet Norval Smith uiteen dat een aantal Surinaams-Nederlandse woorden niet - zoals Van Donselaar (1976) zou hebben aangenomen - ontleend is aan het Sranan, maar in de tweede helft van de 17e eeuw direkt aan het Engels. In de meeste gevallen is het betoog van Smith aanvaardbaar en voor yaws en zwamp wordt dit door Van Berkel (1695), de ‘early source’, ondersteund.

Met muskiet moeten wij echter voorzichtiger zijn. Het oorspronkelijke Sp.-Port. mosquito is overgenomen door de Engelsen. De eerste vermelding in de Oxford English Dictionary dateert van 1583. In de geciteerde tekst wordt ‘musketas’ een Spaanse benaming genoemd. In alle daarop volgende 8 citaten uit de 17e eeuw wordt het woord (in verschillende spellingen) toegelicht, of vertaald door ‘gnats’. Kennelijk was het nog niet tot het algemeen Engels doorgedrongen. Pas in 1702 verschijnt het zonder toelichting, maar Stedman spreekt nog in 1796 over ‘gnats or musquitoes’.

Het Woordenboek der Nederlandse Taal (WNT) is helaas minder uitvoerig. Het oudste citaat voor muskiet is echter aan dezelfde Amerikaanse Voyagien van Van Berkel ontleend:

‘Weshalven wij des nachts het bijten van de musschieten niet veel en voelden.’

Musschieten wordt hier zonder toelichting als een normaal Nederlands woord met een normaal Nederlands meervoud gebezigd. Dit zou er op kunnen wijzen dat het leenwoord reeds ingeburgerd was in het Nederlands van de tweede helft van de 17e eeuw. Kennelijk viel het Van Berkel op dat men in Suriname het woord muskyta gebruikte. Het is echter de vraag of wij hier met een Engels woord te maken hebben. Het Portugees mosquito kan reeds in het Pidgin van de Afrikaanse Westkust zijn opgenomen en in het Sranan als makita zijn behouden, van waaruit het in het Nederlands van het 17e eeuwse Suriname terecht kan zijn gekomen. Ontlening via het Engels is echter eveneens mogelijk, maar ook dan weten we nog niet zeker of muskyta direkt of via het Sranan aan het Engels is ontleend. Later moet muskyta in het Surinaams-Nederlands vervangen zijn door het reeds bestaande en vernederlandste woord muskiet Het is jammer dat het WNT geen vindplaatsen geeft voor muskiet vóór 1695, maar misschien dat niet geëxcerpeerde scheepsjournalen of andere bronnen uit de 17e eeuw nog muskieten vermelden.

In een door Denen vertaald Evangelie van Mattheus in het zogenaamde Negerhollands van de toen Deense Antillen uit 1781, komt muskit voor (Hesseling, 1905). Als wij met Hesseling aannemen dat dit Negerhollands in de 17e eeuw is ontstaan, zou dit ook een aanwijzing kunnen zijn voor de aanwezig-

[p. 96]

heid van het woord muskiet in het 17e eeuws Nederlands. Ook het algemeen gebruik van dit woord in het Nederlands van het voormalig Oost-Indië wijst in de richting van een direkte ontlening aan het Portugees.

Het blijft moeilijk om in de Creolentalen de exacte herkomst van woorden vast te stellen, vooral wanneer de talen die een bijdrage hebben geleverd grote verwantschap vertonen of onderling hebben geleend. Van Donselaar gaat dan ook niet zo ver dat hij aangeeft dat een Surinaams-Nederlands woord is ontleend aan een bepaalde taal. Hij beperkt zich tot het vermelden van vergelijkbare woorden en onder etymologie staat in zijn inleiding op pg. 24:

‘In het algemeen zijn hier slechts enige gegevens opgenomen die wellicht bij kunnen dragen tot kennis omtrent de wijze waarop het woord in zijn huidige vorm in het SN terecht gekomen is en/of zich daarin heeft kunnen handhaven’.

Bij alle bij Norval Smith genoemde voorbeelden worden zowel het Sranan als het Engelse woord genoemd.

Misschien dat een vergelijkende studie van het Surinaams-Nederlands, het Negerhollands van de destijds Deense Antillen, de resten van het Nederlands in Berbice en Essequibo, het Zuidafrikaans, het Nederlands in het voormalig Oost-Indië en andere resten van Nederlands ons nieuwe gegevens zou kunnen verschaffen over het 17e eeuws Nederlands van degenen die voor kortere of langere tijd buiten Europa gevestigd waren.

Literatuur

Berkel, A. van, 1695. Amerikaansche Voyagien. Amsterdam.

Donselaar, J. van, 1976. Woordenboek van het Surinaams-Nederlands. Instituut voor Algemene Taalwetenschap, Utrecht.

Hesseling, D.C., 1905. Het Negerhollands der Deense Antillen. A.W. Sijthoff, Leiden.

Oxford English Dictionary. Compact Edition 1971: Vol I, Oxford University Press.

Smith, Norval, 1984. An early source for English in Surinam. OSO 3, 1: 31-33.

Woordenboek der Nederlandsche taal, Negende deel, 1913. Martinus Nijhoff-A.W. Sijthoff, 's-Gravenhage en Leiden.