OSO. Tijdschrift voor Surinaamse Taalkunde, Letterkunde en Geschiedenis. Jaargang 4

[p. 15]

Nasalen in het Sarnami
Jnan H. Adhin

Vijf neusmedeklinkers

Vanouds onderscheidt men in het Sanskrit vijf nasalen (dit zijn medeklinkers die door de neus worden uitgesproken) als afzonderlijke fonemen (betekenisonderscheidende spraakklanken). In het Devanagari-schrift vormen zij telkens de vijfde letter van elk van de naar articulatieplaats benoemde vijf groepen van de z.g. pañc-varg; de overige vier letters van elk dezer groepen zijn occlusieven of explosieven (dit zijn medeklinkers, waarbij een afsluiting plaatsvindt en daarna de lucht met een plof naar buiten stroomt). De vijf neusmedeklinkers zijn: de velare nasaal ṅ [ŋ], de palatale nasaal ñ [ɲ], de retroflexe nasaal ṇ [ɳ], de dentale nasaal n [n] en de bilabiale nasaal m [m].

Deze vijf nasalen komen ook wel in het Standaard-Hindi^1. voor, maar in de meeste gevallen - afgezien van het optreden van ‘regressieve assimilatie’ (pūrvarūpaṇ), hieronder nog te bespreken - is de retroflexe nasaal in het gesproken Standaard-Hindi een dentale nasaal geworden, wat ook in het Sarnami het geval is; b.v. Sanskrit: guṇa (eigenschap), kāraṇa (oorzaak), praṇāma (groet); Standaard-Hindi: gun, kāran, pranām; Sarnami: gun, kāran, parnām (in het Nagari-schrift: guṇa, kāraṇa, praṇāma; in het Urdu-schrift: gun, kāran, parnām).^2. Zowel in het Standaard-Hindi als in het Sarnami komen nasalen al dan niet zelfstandig voor: onzelfstandig, als zij samen met een erop volgende consonant optreden; zelfstandig, aan het begin van een lettergreep (aan het begin van of midden in een woord) of aan het eind van een woord.

In het Standaard-Hindi komen alle vijf nasalen onzelfstandig voor, maar - afgezien van het verschijnsel, waarbij in het Hoog-Hindi de retroflexe nasaal ṇ (die normaal als een dentale n wordt uitgesproken) soms een gesanskritiseerde uitspraak heeft - kunnen alleen de nasalen n en m ook zelfstandig optreden, en wel in alle posities. Het Sarnami kent eigenlijk slechts drie nasalen (nl. de dentale n, de bilabiale m en de velare ṅ); de andere twee nasalen (nl. de retroflexe ñ en de palatale ṅ) zijn geen aparte fonemen: alleen fonetisch gezien komen ze voor als gevolg van regressieve assimilatie (pūrvarūpaṇ), uitsluitend vóór retroflexe respectievelijk palatale consonanten.^3. In het Sarnami echter kan ook de velare nasaal zelfstandig voorkomen, wat in het Standaard-Hindi niet het geval is.

Terloops zij opgemerkt, dat zowel in het Standaard-Hindi als in het Sarnami nasalering een eigen fonemische status heeft, om welke reden er wel onderscheid tussen een onzelfstandige nasale consonant en een genasaleerde vocaal dient te worden gemaakt: hier is van afzonderlijke fonemen sprake, ook al komt ‘fonologische oppositie’ maar weinig voor.^4. In het Nagari-schrift wordt dit onderscheid tussen anusvār en anunāsik ook aangegeven, nl. door gebruikmaking van een bindu (∸) respectievelijk een candrabindu ().^5. In het Urduschrift echter kan alleen nasalering van een eindklinker worden aangeduid;

1. In Suriname worden, voornamelijk voor religieuze doeleinden (door Hindoes respectievelijk Moeslims), twee vormen van het Standaard-Hindi gebruikt, nl. het Hoog-Hindi (gesanskritiseerd Hindi, vaak gewoon Hindi genoemd), dat in het Devanagari-schrift (kortweg: Nagari) wordt geschreven; en het Urdu (verperzischt Hindi), in het van het Arabisch-Perzisch afgeleide Urdu-schrift geschreven. Maar voor algemene doeleinden, in formele situaties, bedient men zich van een vereenvoudigde vorm van het Standaard-Hindi, bekend als Hindustani (dikwijls Hindi genoemd): hierin zijn de moeilijke en onbekende Sanskrit respectievelijk Arabisch-Perzische woorden en vormen door gewone en begrijpelijke Hindi-woorden en -vormen vervangen, en het wordt - al naar kennis en voorkeur - in het Nagari- of in het Urdu-schrift geschreven.

2. Voor de weergave van de als voorbeelden dienende woorden in het Latijnse schrift is in dit artikel de gebruikelijke wetenschappelijke transcriptie van Sanskrit- en Hindi-klanken gebezigd; alleen is nasalering aangeduid met ṉ en niet met ṁ: dit laatste grafeem wordt hier gebruikt voor de anusvār in het Sanskrit, die er zowel onzelfstandig als zelfstandig voor komt, b.v.: ahaṁkāra (ikheid), saṁbhava (geboorte), saṁnyāsa (vierde levenstijdperk), saṁyoga (samenvoeging), saṁsáya (twijfel), satyaṁ (het ware), śivaṁ (het goede), sundaraṁ (het schone), anantaṁ (het oneindige), jñānaṁ (kennis).

3. Vermeldenswaard is, dat in sommige met het Sarnami verwante Hindi-dialecten ook de palatale en de retroflexe nasaal als zelfstandige consonanten voorkomen, soms zelfs in beginpositie, b.v.: Magahi: saiñā; Maithili: Jañunā; Kharị-boli: māṇas, ṇimak; Sarnami: saiṉyā (geliefde), Jamunā (een rivier), manus (mens), nīmak (zout).

4. In dit opzicht zijn ‘minimale paren’ niet frequent, b.v.: haṉs (lach) en hans (zwaan); echter komen vrijwel overeenkomstige klankcombinaties veelvuldig voor, b.v.: āṉt (ingewanden) en ant (einde), cāṉd (maan) en band (dicht), phāṉke (happen) en ḍaṅkā (grote trom), kāṉkhe (persen) en jhaṅkhe (spijt hebben), kāṉṭā (doorn, graat), en ḍaṇṭā (stok).

5. Opgemerkt zij, dat om praktische redenen ook voor de anunāsik (genasaleerde vocaal) een bindu wordt gebruikt, wanneer het verkorte teken voor de betreffende vocaal (matra) boven de horinzontale streep uitsteekt (hetgeen bij i, ī, e, o, ai en au het geval is). De laatste tijd is bij Hindi-schrijvers een tendens te constateren, om ook nasalering van de andere vocalen (nl. a, ā, u en ū) met een bindu weer te geven, waardoor het onderscheid tussen nasalering en onzelfstandige nasaal niet meer in de spelling tot uitdrukking komt. Wellicht verdient het aanbeveling, om anunāsik altijd met een bindu weer te geven, en in geval van anusvār de betreffende nasalen met verkorte medeklinkertekens te schrijven, b.v.: dant (tand), raṅk (arme), kañcan (goud), maṇḍī (markt), bimb (reflectie); en niet: daṁt, raṁk, kaṁcan, maṁḍī, biṁb.

[p. 16]

in andere posities wordt gewoon het teken voor de dentale nasaal gebruikt. Dus is er in het Urdu-schrift wel onderscheid tussen nasalering en nasaal in b.v.: yahāṉ (hier) en makāṉ (gebouw), kahīṉ (ergens) en zamīṉ (aarde), hūṉ (ik ben) en ḳhūn (bloed), meṉ (in) en phen (schuim), maiṉ (ik) en cain (rust); echter niet in b.v.: bāṉs (bamboe) en bans (geslacht), cāṉd (maan) en cand (enkele), pāṉc (vijf) en pañc (vertegenwoordiger), jhāṉjh (cymbaal) en jhañjhaṭ (moeilijkheid), āṉṭā (tarwemeel) en aṇṭ-saṇṭ (nonsens), khaṉḍahar (ruïne) en khaṇḍ (deel, verdieping).^6.

6. In het Urdu-schrift wordt het teken voor de dentale nasaal - behalve voor de aanduiding van nasalering - ook voor de weergave van de palatale, de retroflexe en de velare nasaal gebruikt, b.v.: lānchan (smet), ganḍā anḍā (bedorven ei), gungā (stom); de zelfstandige ṇ en ṅ worden respectievelijk als n en ng (met dentale n) geschreven, b.v.: Sanskrit prāṇa (leven) en Sarnami māṅe (vragen) respectievelijk als prān en mānge.

Onzelfstandige positie

Onzelfstandig komen nasalen samen met een erop volgende consonant voor; en in dergelijke gevallen is er (meestal) sprake van ‘regressieve assimilatie van plaats’: de zelfstandige consonant oefent een zodanige invloed op de voorafgaande nasaal uit, dat deze ook op dezelfde plaats wordt gearticuleerd. Veelal is de zelfstandige consonant een occlusief (explosief), soms een sibilant (sisklank) of een andere medeklinker. Ter illustratie hiervan enkele Sanskritwoorden, die in het Hoog-Hindi worden gebruikt: taṅk (beitel), saṅkhyā (getal), saṅgrām (strijd), saṅgharṣ (wrijving); pañcāyat (dorpsraad), vāñchit (gewenst), vyañjan (medeklinker); baṇṭan (verdeling), kaṇṭh (keel), khaṇḍan (kritiek); sant (heilige), manthan (het karnen), kand (knolgewas); kampan (trilling), ambar (hemel, lucht), asambhav (onmogelijk); vañś (geslacht), sanlagna (toegewijd), samvat (jaartelling).

Ook in het Sarnami komen de nasalen n, m en ṅ onzelfstandig voor, b.v.: jantar-mantar (hocus-pocus), andor (lawaai), andāj (schatting), chachundar (schooier), andhār (donker), kandhā (schouder); lampaṭ (vagebond), lampat gevlucht), lamphu (lamp), bombā (schoorsteen), acambho, acambhā (verbazing); aṅk (cijfer), saṅkā (twijfel, zorg), saṅkaṭ (nood), saṅket (wenk), kalaṅk (blaam), Laṅkā (Ceylon), saṅkh (kinkhoorn, wulk), paṅkhā (waaier, ventilator), raṅgīn (kleurig), saṅgīt (muziek), siṅgār (opmaak), saṅgam (samenkomst).^7. Wat de palatale en de retroflexe nasaal betreft: deze komen in het Sarnami niet voor,^8. behalve dan als gevolg van assimilatie, onder invloed van erop volgende palatale respectievelijk retroflexe occlusieven, b.v.: cañcal (speels), pañcānbe (vijfennegentig), pañchī (vogel), añjor (licht), añjoriyā (maanlicht), añjād (schatting), mañjūr (akkoord), pañjīrī (een offerspijs), sañjhā (vooravond, namiddag), mañjhā (opzichter); bhaṇṭā (boulanger, aubergine), ḍhaṇṭāl (een muziekinstrument), ḍaṇṭhī (steel), laṇṭh (schoft), lanṭḥaī (schofterigheid), kaṇḍā (dood), jhaṇḍī (vaantje), piṇḍā (pinda), belmuṇḍā (kaalkop), bhaṇḍāphor (opening van zaken), capiṇḍā (timmerman), ṭhaṇḍhā (koud).

Niet ondienstig lijkt het op te merken, dat bij de nasalen m en ṅ de regressieve assimilatie toch wel een ander karakter heeft dan zulks bij de onzelfstandige nasalen ñ en ṇ het geval is. Immers krijgen ñ en ṇ deze articulatie pas bij de combinatie met de erop volgende occlusief, terwijl m en ṅ reeds als zodanig worden uitgesproken, nog voordat de combinatie tot stand is gekomen. Dit onderscheid kan gemakkelijk worden geconstateerd, door de betreffende woorden in lettergrepen te verdelen en deze met een pauze ertussen uit te spreken, b.v.: can-cal (niet: cañ-cal), pan-chī (niet: pañ-chī), an-jor (niet: añ-jor), san-jhā (niet: sañ-jhā), bhan-ṭā (niet: bhaṇ-ṭā), ḍan-ṭhī (niet: ḍaṇ-ṭhī), jhan-ḍī (niet: jhaṇ-ḍī), ṭhan-ḍhā (niet: ṭhaṇ-ḍhā); maar: bom-bā (niet: bon-bā), lam-phu (niet: lan-phu), saṅ-ket (niet: san-ket), paṅ-khā (niet: pan-khā), saṅ-gam (niet: san-gam).^9.

Terloops zij de aandacht gevestigd op de combinatie (zelfstandige) nasaal + occlusief, waarbij de nasaal eigenlijk consonant + neutrale klinker (sjwa) is: zo is nandoī (mans zusters man) eigenlijk nanadoī waarin de tweede a is verdwenen.^10. In dergelijke gevallen is er dan ook van regressieve assimilatie

7. Men vergelijke hiermee de genasaleerde vocalen vóór occlusieven in b.v.: koṉce (prikken), sīṉce (besproeien), moṉch (snor), poṉche (vegen), pūṉch (staart), auṉche (kwade invloed verdrijven), bhiṉje (nat worden), mīṉje (wrijven), bhūṉje (roosteren), mānje (schuren), bhāṉjī (bladgroente), sāṉjh (vooravond, namiddag); phāṉk (vork), phāṉke (happen), pheṉke (werpen), phūṉke (blazen), jhoṉk, jhoṉkā (ruk, vlaag), jhoṉke (snel gaan, gooien in vuur), hāṉke (drijven, opscheppen), jhāṉke (gluren), bhoṉke (steken), coṉke (prikken), ṭoṉke (interrumperen), seṉke (verwarmen), āṉkh (oog), joṉkh, (bloedzuiger), soṉkhe (zuigen), khoṉkhe (hoesten), khoṉkhī (hoest); cīṉpe, cāṉpe (drukken), kāṉpe (beven), ghoṉpe (steken), hāṉphe (hijgen), sauṉph (anijszaad).

8. Soms kan er enige twijfel over bestaan, of er van een palatale nasaal dan wel van nasalering sprake is; in dergelijke gevallen dient eerder nasalering te worden aangenomen, b.v.: saiṉyā (geliefde), pachaiṉyā (spreker van een westelijk Hindi-dialect), bhuiṉyā (grond), peṭkuiṉyā (op de buik liggend), goiṉyā, guiṉyā (partner), bakoiṉyā, bakuiṉyā (op handen en voeten). Gewezen zij ook op aan het Sanskrit ontleende woorden als anyāī (onrecht), kanyā (meisje), dhanyabād (dank), welke in het Nagari-schrift met de dentale n worden geschreven. Voorts zij opgemerkt, dat de Nagari-‘ligatuur’ voor Sanskrit jña in het Standaard-Hindi als gya (soms gña) wordt uitgesproken; in het Sarnami is de uitspraak gya; b.v.: jñāna - gyān, gñān - gyān (kennis), ājñā - āgyā, āgñā - āgyā (toestemming, opdracht), pratijñā - pratigyā, pratigñā - partigyā (belofte).

9. Terloops zij erop gewezen, dat de sprekers zich er niet van bewust zijn, dat de dentale nasaal door assimilatie een palatale of retroflexe nasaal is geworden. Men vergelijke analoge gevallen in het Nederlands: centjes, ban-djir, maar: baṅ-ken, doṅ-ker (vgl. ook: in-klaren, on-geluk).

10. Deze grammatische figuur, waarbij een klinker verdwijnt, staat als svarlop bekend; betreft het de weglating van een medeklinker of van meerdere klanken (en zelfs van één of meer lettergrepen), dan is er van vyañjanlop respectievelijk akṣarlop sprake. In de Westerse morfologie worden de termen ‘aphaeresis’ (weglating aan het begin), ‘syncope’ (weglating in het midden) en ‘apocope’ (weglating aan het eind) gebruikt; verdwijning van een klinker of lettergreep midden in een woord (door samentrekking) wordt ‘synaeresis’ genoemd.

[p. 17]

geen sprake, hoewel de binding soms zó nauw is, dat deze zich wel kan voordoen. Enkele voorbeelden: camke (schitteren, glanzen), dhamkī (bedreiging), camcā (lepel), kāmcalāu (bruikbaar), lamchaṛ (langwerpig), kamjor (zwak), kamtī (weinig), samdhī (vader van schoonzoon of schoondochter); Jānkī (Sita), anke (luisteren), tinkā (strootje), nankā, nankī (de kleine), jānke (opzettelijk), kīnke (na gekocht te hebben), kankauvā (een vlieger), ṭanke (pijn doen, van hoofd), jhankār (gerinkel), jhanke-paṭke (driftig worden), tankhā (salaris); gungun (lauw), gungunāe (neuriën), cingāri (vonk), bhungā (vlieg), bhungī (vliegje), phungī, pungī (topje, spruit), jingī (leven), bhingā (azijn), panghaṭ (waterplaats), ghanghor̅ (dreigend opeengepakt, van donkere wolken); kauncī (wat), panchut (waterig), anjān (onbekend), kanṭop (helm), anpaṛh (analfabeet), kanphor (oorverdovend).

Zelfstandige positie

Gelijk eerder al opgemerkt, komen in het Sarnami drie nasalen als zelfstandige consonanten voor, nl. de dentale nasaal (n), de bilabiale nasaal (m) en de velare nasaal (ṅ). Dat deze laatste ook als zelfstandige consonant kan optreden is een typisch kenmerk van het Sarnami^11.; zulks in tegenstelling tot het Standaard-Hindi, waar de velare nasaal slechts onzelfstandig voorkomt. Maar, terwijl n en m aan het eind van of midden in een woord zowel als aan het begin van een woord kunnen voorkomen, is dit laatste bij ṅ niet het geval. Enkele voorbeelden van Sarnami woorden:

Met de dentale nasaal: noh (nagel), nīk (goed), nagīc, niyare (dichtbij), nipore (opensperren), nihāre (kijken), nirāve (wieden), naraī (riet), nataī (hals), nepnepke (‘onschuldig’ doend); ghun (kalander, korentor), pisān (blom, meel van graan), besan (meel van dāl), bihān, bhiyān (morgen), utān (op de rug liggend), cholan (schoft), kāsun (kasjoe), jaṭṭhāin (aangebrand), kakṭahin (feeks), Holandarīn (Hollandse), mahīn (fijn), khartin, kartin (ten behoeve van), dacchin, dakkhin (zuid), saṭkun, chaṭkun (zweep), khalihān, khaliyān (padieschuur), kūd-phān (gedartel, gedraaf)^12.; dinār (oud), canā (kekererwt), nināvā (spruw), choṭkanā (die kleine), kutaunā (die hond), jabānā (tijdperk), bayānā (voorschot), nagphanī (schijfcactus, nopal), thanailī (borstontsteking, een plant), lajaunī (mimosa, kruidje-roer-me-niet), sikmānī (ziekte), Cinainī (Chinese), dahinā (rechts), sahinā (een soort croquet), dhaniyā (koriander), nacaniyā (danseres), peṭkunivā (opde buik liggend); bohnī (eerste verkoop van de dag), phuṉknī (blaaspijp), koṉcnī (vork), calnī (zeef), cusnī (speen), goṛpoṉchnī (voetmat).

Met de bilabiale nasaal: mīṉje, mīse (wrijven), moṭāe (dik worden, verwaand worden), mānle (stel, neem aan), māne (betekenis, accepteren), manā (verboden), mūsar (stamper), murainā (een grassoort), mināhī (verbod), muṛchillā (kaalkop), musehrī (klamboe), makoiyā (een bladgroente), gomawiri, māṉje (schuren), majīrā (cymbaal), mev-mev kare (‘vleierig’ doen); dam (ademtocht), dām (prijs), ḍām (dam), baṭam (knoop), arām (rust), antim (laatste), godām (loods), lilām (veiling), dhūm-dhām (pracht en praal), kām-om (werk en zo), agṛam-bagṛam (allerlei); samet (met), samāe (bevatten), same, samo, samai (tijd), kaimā (krokodil), semar (kankantri), jāmun (een vrucht), samosā (een soort pastel), baimān, beimān (oneerlijk), bemār, bimār (ziek), tamākhu (tabak), kamārī (deur) karamiyā (een bladgroente, dagoeblad), kamaiyā (werker), kamāsut (ijverig); kimtī (kostbaar), amtā (Fransman, birambi), ḍhamlāe (tuimelen), ghumrī (duizeling), nemnār (limonade), sāmne (tegenover), janmāve (verwekken), banmās (stout), manmānī (eigenzinnig), manmaujī (lichtzinnig), garme-garam (lekker warm), girmiṭ (contract), Bulmān (Boer), sikmān (ziek), golmāl (iets verdachts), turupmār (een kaartspel).

Met de velare nasaal: raṅ (kleur, verf), bhaṅ (verstoord), ḍhaṅ (manier, wijze) taṅ (nauw, beu), jaṅ (strijd), māṅ (haarscheiding), ṭāṅ (been), lauṅ (kruidnagel), hiṅ (asafoetida, duivelsdrek), siṅ (hoorn), pataṅ (vlieger), palaṅ (bed), chalāṅ

11. Dit kenmerk heeft het Sarnami gemeen met sommige ermee verwante Hindi-dialecten, b.v.: Bhojpuri: ṭāṅ; Magahi: taṅ; Maithili: āṅur, kaṅanā; Sarnami: ṭāṅ (been), taṅ (beu, nauw), aṅuri, uṅarī (vinger), kaṅṅan (armband). Ook in Europese talen komt de velare nasaal als zelfstandige consonant voor, b.v.: Nederlands: bang, jongen; Engels: wrong, singing.

12. Interessant is, dat in kūd-phān de n een eindpositie inneemt, doordat de dentale occlusief is verdwenen (ant-vyañjanlop, apocope) en de genasaleerde klinker vocaal + n is geworden: Standaard-Hindi: phāṉd (sprong). Een dergelijke weglating - ook in het midden (madhya-vyañjanlop, syncope) - doet zich vaker voor, b.v.: cāṉd - cān (maan), nīnd - nīn (slaap), būṉd-bun (druppel); mūṉde - mūne (sluiten), cāṉdī - cānī (zilver); soṉdh - sonh, son (geurig); een enkele maal is er in het Standaard-Hindi geen anunāsik maar een anusvār, b.v. band - ban (dicht), bandobast - banobas (zorg, het in orde brengen), zindgī - jingī (leven), Hindustānī - Hinustānī (Hindostaan(s)); vergelijk: Holāṉs (Hollands). (Zie ook noot 13).

[p. 18]

(sprong), manceṅ (opzichtig, druk), raṅ-biraṅ (veelkleurig), kariyā-bhujaṅ (pikzwart), uṭpaṭāṅ (absurd), Bajraṅ-balī (Hanuman); raṅe (verven), māṅe (vragen), jāṅar (werkkracht), ṭāṅā (bijl), ṭāṅe (ophangen), ṭaṅal (hangend), laṅoṭī (lendendoek), līṅā (oorring), plāṅā (plank), uṅarī, aṅurī (vinger), laṅaṛā (de manke), lahaṅā (rok), mahaṅā (duur), aṅanā (erf), aṅuṭhā (duim), aṅuṭhī (ring), aṅare (pijn doen), ḍaṅarāe (vermageren), cauvā-cāṅar (vee), jhāṅī-māṅī (struikgewas, rommel); laṅṭe, naṅṭe (naakt), ḍhaṅlāe (omkantelen), raṅmār (een kaartspel). Hierbij moet worden aangetekend, dat voor de velare nasaal in het Sarnami als variant soms ook de uitspraak van het Standaard-Hindi voorkomt, dus als onzelfstandige nasaal (ṅ naast ng), b.v. raṅ en raṅg, laṅṭe en laṅgṭe, aṅuṭhi en aṅguṭhī.

Geminatie en aspiratie

Zelfstandige nasalen kunnen ook als verlengde consonanten (geminaten) optreden; een dergelijke verdubbeling van neusmedeklinkers komt zowel in het Standaard-Hindi als in het Sarnami frequent voor, meestal tussen twee klinkers, soms ook aan het eind van een woord. Maar, terwijl het Standaard-Hindi alleen een verdubbeling van de dentale en de bilabiale nasaal (n en m) kent, is het juist een typisch kenmerk van het Sarnami, dat er ook geminatie van de velare nasaal (ṅ) optreedt, echter alleen tussen twee klinkers. Hieronder volgen enkele Sarnami-woorden, waarin de nasalen verlengd worden uitgesproken.

Geminatie van n en m: sunn (verdoofd, doodstil), ann (graan), dann se (bliksemsnel), sunnā (stip), munnā, munnī (klein kind, uk), pannā (vel), gannā-mannā (horoscoop), duannī, donnī (dubbeltje), cauvanni, connī (kwartje), kannā (zemelen), mahinnā (maand), onnais (negentien), bannar (aap), bannuk (geweer), cannan (sandelhout); bamm (knal), dhamm (bons), cimmac, cammac (lepel), summat (eendracht), himmat (moed), ekdamme (direct), nikammā (ongeschikt), kammar (deken), lammā (lang), lammar, nammar (nummer).^13.

Geminatie van ṅ: Gaṅṅā (Ganges), jhiṅṅā (garnaal), jhiṅṅur (krekel, cicade), guṅṅā (stom), caṅṅā (gezond), laṅṅaṛ (mank), ḍaṅṅar (mager), maṅṅar (dinsdag), maṅṅal (geluk), daṅṅal (rel), jaṅṅal (bos), kaṅṅan (armband), kaṅṅāl (berooid), caṅṅul (klauw), luṅṅī (lendendoek), laphaṅṅā (vagebond), palaṅṅā (plank), phatiṅṅā (kleine vlinder, mot), saraṅṅī (een snaarinstrument), noraṅṅī (Curaçaose oranje, mandarijn), bhikhmaṅṅā (bedelaar), lohā-laṅṅaṛ (ijzerwaren), aṅṅar-khaṅṅaṛ (rommel). Ook hier zij aangetekend, dat in het Sarnami als variant soms ook de uitspraak van het Standaard-Hindi voorkomt, dus als onzelfstandige nasaal, zonder geminatie (ṅṅnaast ṅg), b.v.: Gaṅṅā en Gaṅgā, maṅṅal en maṅgal, kaṅṅan en kaṅgan, saraṅṅī en saraṅgī.

Een ander kenmerk van het Sarnami is, dat alle drie zelfstandige nasalen (n, m en ṅ) met een erop volgende h een zodanige nauwe binding kunnen vertonen, dat fonetisch gezien er van ‘geaspireerde’ consonanten kan worden gesproken.^14. Ofschoon orthografisch zulks niet als zodanig wordt weergegeven: het Nagari-alfabet, dat afzonderlijke letters voor geaspireerde consonanten kent, heeft ze niet voor dergelijke ‘geaspireerde’ medeklinkers. Enkele voorbeelden van geaspireerde n en m: Kanhaī (Krishṇa), cīnhe (herkennen), cīnhā (streep), cinhāru (kennis, bekende), cinhānī (aandenken), nānhe meṉ (als kind, toen ik klein was); minhā (verboden), minhāī (verbod), anhonī (onmogelijk), manhūs (ongelukbrengend); senhur (vermiljoenpoeder), senhuriyā (een manje-soort, roodborstje), anhāre meṉ (in het donker), bānhe (binden), banhāī (wijze van binden), banhal (gebonden), cakconhī (verblinding), sonh (geurig); jamhāī (geeuw), bāmhan (brahmaan), Bramhā (Brahmā); khamhā (pilaar), samharke (voorzichtig), samhāre (goed zorgen voor), acamho, acamhā (verbazing).

Vergelijking met woorden in het Standaard-Hindi leert, dat hier van verschillende gevallen sprake is. Er zijn woorden, waarin een nasaal zonder de neutrale klinker (sjwa) vóór een h voorkomt, en waarbij deze combinatie het karak-

13. Woorden als kannā (zemelen), mahinnā (maand), onnais (negentien), komen ook zonder geminatie voor (kanā, mahinā, onais); dit is een nogal veel voorkomend verschijnsel in het Sarnami, b.v.: mokkā, mokā (kans), caccā, cācā (vaders broer), cakoṭṭī, cakoṭī (het knijpen), miṭṭhā, mīṭhā (zoet), pittar, pītar (geelkoper), thetthar, thethar (ongehoorzaam), addhā, ādhā (half) kabbhī nā, kabhī nā (nooit), kharrus, kharus (grof), khillā, khīlā (spijker). Bij woorden als bannar (aap), bannuk (geweer), cannan (sandelhout); kammar (deken), lammā (lang), lammar, nammar (nummer) is de geminatie het gevolg van ‘totale progressieve assimilatie’ (samīkaraṇ of sāvarṇya): de occlusief d of b is namelijk n of m geworden (Standaard-Hindi: bandar, bandūk, candan; kambal, lambā, nambar). Hetzelfde verschijnsel doet zich voor bij woorden als Gaṅṅā (Ganges), jhiṅṅā (garnaal), etc., waarin de occlusief g de nasaal ṅ is geworden.

14. Niet alleen de nasalen (n, m en ṅ), maar ook de liquidae (r en l) kunnen als ‘geaspireerde’ consonanten voorkomen, b.v.: arhar (een dālsoort, wandoe), pharhar (drooggekookt, van rijst), marham (zalf), birhā (een lied), kharhā (konijn, haas), orhan (klacht); karhiyāṉv (middel); kalhiyāṉ (gisteren), melhe (treuzelen), ālhā (een lied), kulhārī (bijl), kolhu (suikerrietpers), cūlhā (kookplaats), malham (zalf), dulhā (bruidegom), dulhin (bruid); een enkele maal zelfs aan het begin of aan het eind van een woord: lhās (lijk), kālh (gisteren). Vermeldenswaard is, dat dit kenmerk van aspiratie van nasalen en liquidae het Sarnami met sommige ermee verwante Hindi-dialecten gemeen heeft, b.v.: Khari-boli: sunhairī - sunahrī (gouden, gulden), mhārā-hamār (mijn), lhās (lijk); Kannauji: lhasun - lesun (knoflook), mhaṅgāī-mahaṅāī, mahaṅgāī (duurte); Avadhi: kulhaṛ (schaal van klei), Baramhā-Bramhā (Brahma).

[p. 19]

ter van een geaspireerde nasaal heeft verkregen, b.v.: Kan-haī en Ka-nhaī, cīnhā en cī-nhā; jam-hāī en ja-mhāī, Brahmā, Bram-hā en Bra-mhā. (In dit laatste voorbeeld is er ook sprake van klankverwisseling: viparyay of metathesis). In sommige woorden is de bij de nasaal behorende neutrale klinker verdwenen (madhya-svarlop, syncope), waarna een nauwe binding met de erop volgende h tot stand is gekomen, b.v.: minahā, min-hā en mi-nhā; manahūs, man-hūs en ma-nhūs. In andere woorden is de d of de b van de op een genasaleerde vocaal of nasale consonant volgende geaspireerde occlusief verdwenen (madhya-vyañjanlop, syncope), waarna de aspiratie bij de nasaal is gaan behoren, b.v. seṉdhur - senhur, cakācauṉdhī - cakconhī, soṉdh - sonh; khambhā - khamhā, sambhalke - samharke, acambho - acamho.

Ook de velare nasaal (ṅ) komt in het Sarnami dikwijls als geaspireerde consonant voor, b.v.: siṅh (leeuw), saṅh (met), jāṅh, jāṅhī (dij), lāṅhe (over iets stappen), oṅhāī (slaap), kaṅhaī (kam), khaṅhāre (spoelen), saṅhatiyā (metgezel). Hier is de g van de geaspireerde occlusief verdwenen: siṅgh - siṅh, jāṅghī-jāṅhī, etc. Soms treedt zelfs geminatie van de geaspireerde velare nasaal op (waarbij - zoals bij verdubbeling van geaspireerde occlusieven ook het geval is - de eerste h wegvalt), b.v.: saṅṅhe (samen), laṅṅhe, naṅṅhe (naakt), saṅṅhat (gezelschap), jaṅṅhā (dij), ghuṅṅhaṭ (sluier). Hierbij zij aangetekend, dat in het Sarnami als variant van de enkele zowel als de dubbele geaspireerde velare nasaal ook de uitspraak van het Standaard-Hindi voorkomt, dus als onzelfstandige nasaal, zonder geminatie (ṅh en ṅṅh naast ṅgh), b.v.: lāṅhe-lāṅghe, oṅhāī - oṅghāī laṅṅhe - laṅghe, saṅṅhat - saṅghat.^15.

15. Aangezien de zelfstandige velare nasaal in het Sarnami zowel niet-geaspireerd als geaspireerd kan voorkomen (en in beide gevallen zonder en met geminatie), is de transcriptie ervan in het Latijnse schrift niet eenvoudig. De ‘Commissie-Adhin’ - door de Minister van Onderwijs, Wetenschappen en Cultuur ingesteld, met o.m. als taak ‘een fonematisch verantwoorde en praktisch hanteerbare geromaniseerde spelling van het Sarnami’ te ontwerpen - heeft in haar rapport over de ‘Romaanse spelling van het Sarnámi’ (Paramaribo, 1 december 1984) de onzelfstandige velare nasaal (vóór een velare occlusief) met n, de zelfstandige niet-geaspireerde velare nasaal (zowel enkel als dubbel) met ng en de geaspireerde velare nasaal (zowel enkel als dubbel) met ngh weergegeven (dus: sanká, range, jangal, onghāi, sanghe); zulks niet alleen om redenen van ‘praktische hanteerbaarheid’ en concordante spelling met in Suriname bekende en gebruikte talen, maar ook omdat in het Sarnami toch de uitspraak van het Standaard-Hindi (ng respectievelijk ngh) als variant voorkomt, alsmede ter vermijding van ‘lelijke’ woordbeelden.
Paramaribo, 31 december 1984

[p. 22]

De auteur

Jnan Hansdev Adhin, geboren te Ornamibo (Suriname) op 24 januari 1927. Behaalde de Hoofdakte (1947) en de akten Engels (1944), Tekenen (1948) en Wiskunde (1949) te Paramaribo. Verwierf voorts de titels B.A. Honours in Philosophy (1953) aan de Panjab University (India), Drs. Niet-Westerse Sociologie (1959), Drs. Pedagogiek (1960) en Mr. in de Rechten (1961) aan de Rijksuniversiteit Utrecht, Drs. Ethnologie (1960) aan de Universiteit van Amterdam en Dr. in de Economische Wetenschappen (1961) aan de Rijksuniversiteit Groningen (cum laude). Was lid van de Staten (Parlement) van Suriname (1963-1980), Minister van Justitie en Politie (1964-1967 en 1969-1973) en Minister van Onderwijs en Volksontwikkeling (1971-1972). Was docent aan de Rechtsschool en de Universiteit van Suriname (1961-1982); is docent aan het Instituut voor de Opleiding van Leraren (sedert 1962) en aan de Academie voor Hoger Kunst- en Cultuuronderwijs (sedert 1981). Bekleedt de functie van raadsadviseur in algemene dienst bij het Ministerie van Binnenlandse Zaken, Districtsbestuur en Justitie (sedert 1980).