Ons Erfdeel. Jaargang 27

Viermaal Conscience.

Er zijn in het Consciencejaar 1983 nogal wat studies verschenen gewijd aan deze schrijver. Het is de vraag of de romans van Conscience hierdoor meer zullen worden gelezen, maar zijn betekenis werd toch nog eens onderstreept.

Het beste dat in dit herdenkingsjaar over Conscience verscheen is ongetwijfeld de in opdracht van de Kredietbank door L. Simons, M. Somers en A. van Ruyssevelt samengestelde brochure Hendrik Conscience of de Vlaamse wedergeboorte.⁽¹⁾ Deze brochure is niet zozeer als biografie opgevat, maar probeert Conscience in het gebeuren van zijn tijd te situeren. In de inleiding stelt L. Simons dat de betekenis van Conscience vooral ligt in de rol die hij heeft gespeeld in de culturele verheffing van zijn volk. In een eerste hoofdstuk schetst hij de sociaaleconomische en vooral culturele toestanden in Vlaanderen, die allesbehalve gunstig konden worden genoemd. In dit culturele ‘braakland’ werkte Conscience. Hij had nauwelijks een lezerspubliek voor zijn in het Nederlands geschreven romans.

Na enkele biografische gegevens wordt in het tweede hoofdstuk de plaats van Conscience in de internationale literatuur bepaald. Daaruit blijkt dat Conscience met zijn werk zeker op Europees niveau stond. Zijn romans hadden dan ook vrij veel succes en hij was in die periode de enige Vlaming die in het buitenland enige bekendheid genoot. Ook in Nederland was Conscience een graag gelezen auteur.

Het laatste hoofdstuk toont hoe Conscience naar een soort Vlaamsgezinde bovenpartijdigheid streefde. Slechts eenmaal heeft hij er zich toe laten verleiden aan politiek te doen, hetgeen hem erg slecht bekwam. Sindsdien heeft hij zich steeds zover mogelijk van de politiek gehouden. Hij liet zich alleen als Vlaming kennen, los van elke politieke gezindheid.

Het tweede deel van de brochure is voorbehouden voor, soms erg origineel en goed gekozen illustratiemateriaal. Via de onderschriften worden de banden gelegd van Conscience naar zijn tijdgenoten, publikaties, schilderijen en gebeurtenissen uit zijn tijd.

Deze brochure, die erg geschikt is voor het onderwijs, heeft de vooropgestelde doelstelling, namelijk de betekenis aantonen van Conscience voor de culturele verheffing van het Vlaamse volk, zeker bereikt.

Ook A. Westerlinck toont dit aan met zijn boekje Wie was Hendrik Conscience?⁽²⁾ Maar hij brengt meer analyse, zowel van het werk van Conscience als van zijn zeer complexe persoonlijkheid. Hij toont ook aan hoe sterk het werk door die persoonlijkheid werd beïnvloed. Westerlinck wijst o.a. op de invloed van Consciences ongelukkige jeugd. De jonge Conscience ontsnapt aan de werkelijkheid door in zijn fantasie te vluchtten. Hij heeft het ook over dé grote ambitie van Conscience, die de grootste Vlaamse schrijver wilde worden. Daarom probeert hij bijvoorbeeld in het gevlei te komen bij zijn oversten, maar vooral toonde hij een bijzondere werkkracht om dat ideaal te bereiken.

Conscience was ook erg pessimistisch van aard. Voor hem was de mens egoïstisch en de maatschappij fundamenteel slecht. In zijn werk is er dan ook steeds een drang naar idealisatie, als een vlucht uit de koude sombere wereld. Bovendien was hij erg conservatief. Nooit heeft hij gepleit voor een verbetering van de sociale wantoestanden, die hij nochtans goed kende. Het ontbrak Conscience daarvoor aan moed. De Vlaamse volksverheffing is volgens Westerlinck zijn enig sociale doel geweest.

Westerlinck probeert ook het flamingantisme van Conscience aan te tonen. Hij verklaart dit ten dele door het latente conflict met zijn Franse vader en anderzijds zijn contact met Antwerpse flaminganten als De Laet en Van Rijswijck.

Tenslotte peilt Westerlinck naar de waarde van de schrijver Conscience. Hij stelt dat voor hem Consciences naïeve scheppingen nog een zekere natuurlijke genialiteit hebben, verwant met Ilias, de Odusseia, de middeleeuwse heldenepen en zovele sagen. (p. 81)

Westerlincks boekje is zeker interessant om een beter inzicht te verkrijgen in de mens Conscience en in zijn werk. Het is geschreven met een buitengewone bewondering voor deze Vlaamse auteur en soms lijkt enige relativering ons toch beter, maar dat neemt niet weg dat Westerlinck een heel helder portret heeft geschetst.

Tenslotte willen wij nog even stilstaan bij het boek dat Hendrik Conscience en zijn tijd⁽³⁾ dat uit twee delen bestaat: eerst de kroniek door Dr. Emiel Willekens en in het tweede deel de goed geïllustreerde catalogus van de Consciencetentoonstelling die werd gehouden in het A.M.V.C. te Antwerpen. De kroniek is bijzonder gedetailleerd, het leven van Conscience, van zijn familie en zijn vrienden wordt haast van dag tot dag gevolgd. Er wordt de lezer ook zeer veel informatie

(1) L. Simons, M. Somers en A. van Ruyssevelt, Hendrik Conscience of de Vlaamse ‘wedergeboorte’, brochure uitgegeven door Kredietbank, 1983, 55 p.

(2) A. Westerlinck, Wie was Hendrik Conscience? Acco, Leuven/Amersfoort, 1983, 81 p.

(3) Hendrik Conscience en zijn tijd, Stichting Mercator-Plantijn vzw., Antwerpen, 1983, 346 p.

[p. 789]

verschaft over het werk van Conscience en over de receptie van zijn romans. Wie van details en anekdote houdt, komt in deze kroniek zeker aan zijn trekken.

Tenslotte verscheen in 1984 een studie van Dr. Ger Schmook over een brief van Conscience en vrienden aan Leopold I en aan de minister van Binnenlandse Zaken Ch. de Theux.⁽⁴⁾ Zij bekloegen er zich over dat bij de volkstelling van 1846 verscheidene Vlaamssprekende families in Antwerpen in het Frans gestelde enquêteformulieren hadden ontvangen. Dit was niet in overeenstemming met de voorschriften van de minister van Binnenlandse Zaken. Schmook publiceert naast deze brief aan de minister ook de brief van De Theux aan de gouverneur van Antwerpen Teichmann en het antwoord van deze gouverneur aan Conscience.

Dirk van Assche

(4) Dr. G. Schmook, Hendrik Conscience c.s. Schrijven aan zijne Majesteit Leopold I: 10.10.1846, Kon. Academie voor Nederlandse Taal- en Letterkunde, Gent, 1984, 273 p.