Ons Erfdeel. Jaargang 27

De sierlijke insinuaties van Wilfred Smit.

Het is voor een dichter een grote postume eer en in zekere zin een graadmeter voor zijn poëtische kwaliteiten om bijgezet te worden in de prachtige, door Athenaeum-Polak & Van Gennep uitgegeven, reeks Nederlandse Klassieken, zoals onlangs met het betrekkelijk geringe oeuvre van Wilfred Smit (1933-1972) is gebeurd. Dit feit is des te opmerkelijker wanneer men het ‘minor’-karakter van Wilfred Smits poëzie in aanmerking neemt: hij beschouwde zichzelf als een minor poet, waarbij ‘minor’ niet alleen betrekking heeft op de kleine, miniatuurachtige vorm van zijn gedichten maar ook op het kleine publiek dat hij bij het schrijven daarvan voor ogen heeft gehad.

Nu hoeft ‘minor poetry’ helemaal niet die inferieure bijbetekenis te hebben die wij al gauw geneigd zijn aan poëzie-van-klein-bestek toe te kennen. Ik herinner in dit verband aan een uitspraak van niemand minder dan J.C. Bloem, die in een van zijn beschouwingen over de reikwijdte van zijn eigen werk opmerkt: ‘Als iemand tegen mijn poëzie zou willen aanvoeren, dat deze slechts een beperkt terrein bestrijkt, dan kan ik dat als verwijt niet aanvaarden, immers het was mij niet gegeven, in den letterlijken zin grooter te zijn, en van zijn talent te forceeren is nog nooit iemand beter geworden (...). Wat mij dus aan omvang, om het zoo maar te noemen, ontbreekt, hoop ik door zuiverheid te hebben vergoed’.

De zuiverheid die Bloem hier als criterium in het geding brengt is

[p. 751]

Wilfred Smit (1933-1972).

niet alleen een kwestie van een oorspronkelijk en eigenzinnig levensgevoel, maar heeft tenslotte alles te maken met de innerlijke spankracht van het vers, tot stand gekomen bij de gratie van een immanente samenhang. Hoewel Wilfred Smit in een korte biografische schets aangeeft zijn privé-persoon’ niet belangrijk te vinden ‘zolang het om de poëzie gaat, en niet om mij’, kan een enkel feit uit diens biografie, en het is mij dan nog steeds om zijn poëze begonnen, verhelderend zijn. Het criterium van de dwingend-inwendige samenhang immers lijkt Wilfred Smit te zijn ingegeven tijdens zijn studie in de Slavische talen, toen hij kennis maakte met de literair-theoretische beginselen van het Russisch Formalisme en het Praagse Structuralisme. Simpel geformuleerd, komt het meest dominerende credo van beide richtingen hier op neer: betekenissen liggen niet uitsluitend verankerd in het lexicon maar gaan in de literaire praktijk gepaard met verbindingen op klankmatig en syntactisch niveau. Anders gezegd: de autonomie van bijvoorbeeld het rijm wordt losgelaten en opgenomen in de totale betekeniscomponent van het gedicht.

Een concreet voorbeeld moge deze gedachtengang verduidelijken. In het korte gedicht Stilleven beschrijft Wilfred Smit in de eerste strofe ‘Wat men voor vrienden klaarzet / die niet teruggekomen zijn’. Na de opsomming volgt in de tweede strofe een sfeerbepalende toegift: ‘dit alles onder licht dat langer / niet van lampen of van vensters is / maar van Renoir geleend’. In de slotregel introduceert Smit (die toch al niet gul met volledige eindrijmen is, maar veel gebruik maakt van assonances en subtiel verstopte binnenrijmen) het woord ‘geleend’ in een volstrekt geïsoleerde rijmpositie. De nieuwe rijmklank aan het slot van het gedicht accentueert op deze wijze het opmerkelijke, ‘ontleende’ karakter van het licht.

Ook Wilfred Smit zelf is zich van deze linguïstisch georiënteerde invloed zeer bewust geweest. Aan het slot van zijn biografische schets schrijft hij: ‘In 1954 komt er een nieuwe draad. Ik ben in Leiden geen klassieke letteren gaan studeren zoals voor de hand lag, maar slavistiek, en maak kennis met de nieuwe - hun impuls vanuit de linguïstiek ontvangende - methoden in de literatuurwetenschap. Ik ben dan zover dat ik zie wat schreeuwers als Rodenko etc. fout doen, en beschouw mezelf terecht als een kleine autoriteit in de poëzie (zo motiveer ik dat: een gelukkige combinatie, dichter en linguïst)’.

Wanneer men ook nog bedenkt dat deze minitieuze poëtica zich in de tijd van ontstaan (het debuut van Wilfred Smit, Een harp op wielen, verscheen na moeizame voorbereidingen in 1959) moest meten met het exuberante geweld van de Vijftigers (van wie Rodenko al snel de theoretische woordvoerder werd) - met als gevolg een geringe literair-kritische belangstelling (de aandacht van Vestdijk niet te na gesproken), dan kan men deze uitgave van het Verzameld Werk van Wilfred Smit, in de woorden van Nijhoff, beschouwen als ‘een eenvoudige daad van rechtvaardiging’.

Waterverf als dekverf.

De uitgave zélf kan, ook vanuit overwegingen van moderne editietechniek, niet anders dan voorbeeldig genoemd worden. In een begeleidende ‘Verantwoording’ geven de bezorgers, Frans van Houten en Wouter Voskuilen, in exacto aan wat hun met deze nieuwe editie voor ogen heeft gestaan. Zij geven, overeenkomstig de ordening door Wilfred Smit nog tijdens zijn leven aangebracht, eerst en integraal de Verzamelde Gedichten uit 1971. Dan volgen die gedichten uit Een harp op wielen (1959) en Franje (1963) die door Wilfred Smit niet in zijn verzamelbundel werden opgenomen. Bijna even groot in aantal zijn de verspreide, niet eerder gebundelde gedichten, waarbij, voorzover zij in tijdschriften werden gepubliceerd, steeds de vindplaats is aangegeven. Ten aanzien van de overige categorie van niet eerder gepubliceerde gedichten uit de nalatenschap hebben de bezorgers een keuze gemaakt voor die verzen ‘die naar onze mening, althans wat de vorm betreft een voltooide indruk maakten’. Een sympathiek uitgangspunt, want maar al te gauw bezwijkt men, vanuit een misplaatste volledigheidsbehoefte, voor de publikatie van zwak en onvoltooid werk. En men kan niet altijd, zoals Leopold, spreken van ‘de rijkdom van het onvoltooide’.

Wat deze editie van het Verzameld Werk tenslotte buitengewoon interessant maakt, is niet zozeer de publikatie van het ‘verspreid proza’, want een groot prozaïst is aan Wilfred Smit werkelijk niet verloren gegaan en men kan zijn verhalen dan ook het beste beschouwen als een curieuze omlijsting van zijn poëzie, waarin meerdere malen van dezelfde motievenreeksen sprake is. Nee, de spannendste informatie is te vinden in het uitvoerige variantenapparaat hier en daar aangevuld met tekstvarianten uit de handschriften. De lezer wordt op deze wijze zicht geboden op de soms moeizame ontstaansgeschiedenis van deze compacte en veelal

[p. 752]

slechts naar uiterlijke schijn ‘lieflijke’ poëzie.

Want dat treedt bij herhaalde lezing van deze gedichten wel als het meest in het oog springende kenmerk naar voren: heel die zogenaamde lieflijkheid is een kwestie van uiterlijke schijn, terug te voeren op een bewust gracieus taalgebruik (‘admirable’, ‘sans gêne’, ‘het clavecin’, ‘horreur’ etcetera) de aanwezigheid van vele kleuren bloemen, vlinders en muziek, en een licht zangerig ritme. Deze uiterlijke gewaarwording echter kan niet verbergen dat de poëtische wereld van Wilfred Smit uiteindelijk is opgebouwd uit polaire spanningsvelden: liefde en erotiek tegenover geweld, schoonheid tegenover broosheid, een mystiek eeuwigheidsverlangen tegenover een fundamenteel vergankelijkheidsbesef. Deze van oorsprong romantische tweespalt, die ik als de diepste wortel beschouw van Wilfred Smits creativiteit, wordt ondubbelzinnig uitgesproken in het gedicht Mijn handen: ‘Waar je een kapel mee bouwen / kunt en een heiligenleven / dat daar bij past - de linker - // waar ze vlinders mee opprikken, / sans gêne, zoals een weesjongen / dat zou doen - mijn rechter - // ik kan de symmetrie niet vinden / waarop hun samenzijn berusten moet, / éen lang niet heilig meer en éen bebloed’.

Men krijgt de indruk dat de dichter de harde waarheid van gespleten zijn en gebroken heeft willen verdoezelen door een uiterlijke schone vorm. Een indruk die aansluit bij de kenschets die Wilfred Smit zelf van zijn poëzie heeft gegeven: ‘Mijn poëzie is van zuiver litteraire oorsprong, uit een zucht tot imiteren ontstaan eerder dan om me emotioneel uit te drukken. Voor het laatste bediende ik me van een ander medium, tekenen, kleuren, verven, tingelen op de piano. Interessant is hier misschien dat ik waterverf gebruikte als dekverf, het verkeerd gebruiken van een bepaald medium dus, zoals ik misschien ook het medium poëzie verkeerd ben gaan gebruiken, voor het schilderen van miniaturen, en niet voor het maken van verzen’.

Dit is de reden waarom ik de poëzie van Wilfred Smit eerder ‘descriptief’ dan ‘thematisch’ zou willen noemen, want nergens worden ons de thematische hoofdlijnen in afgeronde volzinnen gepresenteerd, maar ondergebracht in mooi versierde miniatuur-schilderijtjes, waarbij de lezer de ondergrond reconstrueren moet. Of, zoals Wilfred Smit aan Vestdijk schreef: ‘ik geloof dat mijn verzen veelal insinuaties zijn (meer dan gewoonlijk) - aan de lezer de conclusies latend’. Zoals in het gedicht Moord, waar sprake is van een niet nader genoemde ‘vijand liefkozend / in mijn nek’, begeleid door ‘de hemel dun / als boterhampapier, / de zon een zere plek’. Er moet heel wat gebeurd zijn om de zon, als vitaal centrum en krachtbron, ‘een zere plek’ te noemen, corresponderend met de plaats waar de vijand geliefkoosd heeft. De wellust van de pijn zet de wereld op zijn kop.

Het zijn dit soort van onopvallende registraties, waarbij de discrepantie van vorm en inhoud een nieuw vormbeginsel wordt in dienst van de maskerade, die Wilfred Smit tot een dichter maken zonder ‘school’. Bepaalde lijnen van het fin-de-siècle met name de verstrengeling van liefde, dood en geweld) voegen zich in zijn poëzie bij de aandacht voor het anekdotische, zoals dat door de Criterium-generatie was geïntroduceerd. Het ‘meesterlijk maniërisme’ waar Vestdijk ten aanzien van Wilfred Smits poëzie over spreekt (tot uiting komend, bijvoorbeeld, in de lichte afwijking van het standaardidioom, ‘vallen de schillen voor ogen’, ‘over éen ijsnacht gaan’, en in het verrassende rijmgebruik), fungeert daarbij als een literaire noodgreep om de lieflijke insinuaties leefbaar te houden. Vorm als dekmantel voor de inhoud: het is de kracht van deze poëzie, én het tekort. Iets van dit dilemma beseft ook de dichter zelf, namelijk wanneer hij aan het slot van Sint-Wilfred schrijft: ‘ik trek mijn hoofd terug, / moe hoofd; het buigt / en niemand neemt het in zijn handen. / o worden zoals gij - / mijn boeken moet ik gaan verbranden’.

Anneke Reitsma

Wilfred Smit, Verzameld Werk. Bezorgd door Frans van Houten en Wouter Voskuilen. Een uitgave in de reeks Nederlandse Klassieken, Athenaeum-Polak & Van Gennep, Amsterdam, 1983, 279 p.