Ons Erfdeel. Jaargang 27

Marcel Janssens: De maat van drie.

Marcel Janssens (^o1932, Grembergen), gewoon hoogleraar aan de K.U. Leuven, is een van onze bekende essayisten met werken als De schaduwloper (1967), Max Havelaar, de held van Lebak (1970), Tachtig jaar na tachtig (1969, 1978⁴), Woorden en waarden (1980) en nu De maat van drie. De laatste twee publikaties bevatten ook een kritische afdeling met daarin ‘omvangrijker opstellen’ wat de eerste bundeling, en lezingen en voordrachten wat de tweede bundeling betreft. De kritische uitgangspunten van Marcel Janssens, die de lopende Nederlandse en Vlaamse romanproduktie volgt in Dietsche Warande & Belfort, vormen een soort maat van drie

Het is duidelijk dat hij de criticus als een schrijver beschouwt, een uitgangspunt dat we ook bij Paul de Wispelaere aantreffen in Het Perzische tapijt. Op het einde van De schaduwloper schrijft Janssens: ‘De ware criticus betracht een billijk evenwicht tussen de twee polen van de paradox: hij kijkt tegelijk naar het werk én naar zijn rapport daarover, zijn attenties voor het andere én voor het eigene zijn even groot, hij kan niet lezen zonder papier en pen, hij kan het schrijven in de rand niet laten en deze eigen nota's zijn hem zo dierbaar als het werk van de andere. De literaire ambities van de criticus (...) zijn volkomen gerechtvaardigd’. In De maat van drie stelt hij ten overvloede vast dat ‘de oppositie tussen creatieve literatuur en literatuurstudie ook vaag is geworden’. Er doet zich daar een symbiose voor, een woekering van teksten, heel typerend voor de hedendaagse literatuur, die ‘open’ is en om creatieve antwoorden vraagt. ‘De kritiek wordt ingelijfd in de creatieve literatuur en omgekeerd’. In de literaire tekst ligt vandaag de klemtoon niet langer op het produkt maar op het proces. ‘De lezer is niet zomaar de passieve ontvanger van een klaargesneden boodschap, maar mede-schepper en mede-zingever’. In die mogelijkheid ligt juist het verschil tussen een literaire tekst en een triviale tekst. En, inderdaad, de essays van Marcel Janssens lezen, is taalgenot in het kwadraat. Ik kan erg genieten van zijn geestig-flitsend taalgebruik, zijn verfrissend-alledaags vocabularium, zijn gedepouilleerde stijl, zijn soepelkneedbaar Nederlands, zijn helder discours. Het is een hele verdienste dat zijn belezenheid en literair-wetenschappelijke inzichten resulteren in leesbare én genietbare teksten.

Tweede uitgangspunt: kritiek is veelkantig en ‘inclusief’. ‘Ik tracht het dogmatisme van een alleenzaligmakende methode te vermijden. Ik pak een tekst aan waar hij mij pakt’. Voorwaar een moedige stelling voor een gecanoniseerd hoogleraar! Men kan in Janssens' kritieken talrijke sleutels ontdekken, die telkens wonderwel passen in het enigmatische slot van de tekst: tekst-immanent, socio-cultureel, receptie-esthetisch, intertextueel, contextueel, enz. Zo bevat het tweede deel van De maat van drie een reeks kritische artikelen die trefzeker vanuit telkens weer een andere focus vertrekken: het pleonastisch schrijven van Felix Timmermans, de omkeringsmanie van Willem Elsschot, de kruisbestuivingen tusde vier romanniveaus in L.P. Boons De Kapellekensbaan, de taalerotiek van Bernard Kemp, de opposities bij Gerrit Achterberg... Niet voor niets uit hij zijn bewondering voor het rijke palet kritische en stilistische mogelijkheden waarmee de essayist en criticus Bernard Kemp jarenlang beslissende bijdragen over de Nederlandse en Vlaamse literatuur heeft geschreven.

Marcel Janssens schrijft zijn kritieken in de maat-van-drie, steeds strevend naar het overstijgen van onvruchtbare disputen over b.v. vorm of vent. De maat van drie is voor hem ook het voor de criticus onontwijkbare driespan theorie / analyse / evaluatie. De lezer kan bij hem terecht voor een waarde-oordeel over de literaire tekst. Zijn kritieken zijn met name niet empathisch, inlevend, fungeren niet als medium. Hij opent het boek, vertelt de lezer wat er in zit, maar steeds met enige ironische distantie. Jammer is echter dat zijn oordeel (hoeveel goeie critici zijn er in Vlaanderen?) over onze romanproduktie 1960-1980 in zijn essaybundels haast geheel ontbreekt. Maar dan toch weer niet geheel, want hij schrijft uitvoerig over het werk van Maria Rosseels, Rose Gronon, André Demedts en Paul Lebeau. Daarnaast lees ik ook bijdragen over reeds historische grootheden als Multatuli, Elsschot, Streuvels en Boon. Nochtans, in De maat van drie zitten tenminse twee plaatsen waar hij op de hedendaagse literatuur had kunnen ingaan. Waarom een tekst over Vlaanderen en de avant-garde beperken tot de periode 1900-1940, waar Hollandse critici als Cyrille Offermans en J.J. Wesselo vaststellen dat de Vlaamse avant-garde in 1960-1980 hoogtepunten heeft gehad

[p. 750]

Marcel Janssens (^o1932).

met figuren als Ivo Michiels, Willy Roggeman, Paul de Wispelaere, Daniël Robberechts, Claude van de Berge, Mark Insingel, Walter van den Broeck, Gust Gils. Leo Pleysier, Pol Hoste, enz.? Temeer, ik heb het nagekeken en nagelezen, dat Janssens over al de genoemde figuren uitstekende stukken heeft geschreven in Dietsche Warande & Belfort tussen 1973 en 1983, overigens ook een paar blijvende artikelen over Sybren Polet. Zijn soms vragende en wat ironiserende belangstelling voor de avant-garde wordt theoretisch als volgt gefundeerd: ‘Wij menen dat de avant-garde als progressie als provocerende grensverlegging de drijfkracht van het literaire systeem levert en er zelfs de motor van is’. Veel minder hoog loopt hij op met de therapeutische roman in onze letteren. Dat blijkt uit zijn artikelen over b.v. de latere werken van Geeraerts, Ruyslinck, Schouwenaers, Vandeloo, Lampo en zelfs Claus (i.v.m. Het Verdriet van België) en jong werk van b.v. Marain, Van Hekken, Dolores Thijs, Vancampenhout. Als geen andere kan hij trefzeker grimen glimlachend een minderwaardig boek kraken voor je er erg in hebt. Een en ander had wellicht verwerkt kunnen worden in het essay Het beeld van de arts in de literatuur, want heel wat schrijvers willen schrijvend hun eigen arts zijn. Heeft Janssens veiligheidshalve die kansen laten liggen omdat hij gelooft in de terugkeer van de ‘romaneske roman’? Maar dan blijf ik toch met de vraag zitten naar valabele namen, want bij de jongeren komt noch de Vlaamse avantgarde (zie hoger), noch de Hollandse groep academici, nieuwromantici en decadenten (Joyce & Co, De Winter, Van der Heijden, Oek de Jong, Matsier, Kooiman, Kellendonk, Siebelink...) daartoe in aanmerking, om het vrij ruw te stellen. Dezelfde redenering zit ook in Geschreven en gelezen. Parallellen tussen literatuur en literatuurstudie sinds 1945, waar hij o.a. wijst op een ‘homologische relatie’ tussen het vooruitgangsoptimisme en de consumptiemaatschappij van de jaren zestig en de experimenteerlust in dezelfde periode. Daarna zou het maatschappelijk engagement die ivoren torens omverwerpen. Ik zie dat anders. In de jaren zestig is de kunst geëngageerd, zowel maatschappelijk (Mulisch, Boon, Raes) als talig (Michiels, Schierbeek, Polet). Schrijven voor een betere kwaliteit van het leven en van de taal schrijven om de verbeelding aan de macht te te krijgen, dat is typisch voor een kwantitatief probleemloze permissieve samenleving. De ontnuchtering van 68 (de utopie van de revolutie) en o.a. de oliecrisis van 1973 veroorzaken een vluchtreflex naar binnen; het ego-tijdperk van het narcisme en de nieuwe romantiek (zie hoger), begint, maar ook de vlucht in ‘mystieke’ abstractie fungeert als tegencultuur. Bij ons denk ik dan aan het proza van Hamelink en Van de Berge, de muziek van Soft Verdict, de doeken van Dan van Severen, de marmers van Hilde van Sumere, het toneel van Jan Fabre, de dansgroep Rosas, de poëzie van Nolens...

Als de literatuurstudie hedentendage nog pragmatisch, sociaal-cultureel, politiek, maatschappijgericht... bezig is, dan bewijst dat gewoon dat zij de literatuur achternahinkt. Ik stel echter vast dat de erotiek in de kritiek reeds lang via Susan Sontag (Against interpretation) en Roland Barthes (S/Z) doorgebroken is en een goed antwoord biedt op de meertaligheid van de hedendaagse teksten.

Hugo Bousset

Marcel Janssens, De maat van drie, Davidsfonds, Leuven, 1984, 233 p.