Ons Erfdeel. Jaargang 27

De Stijl-renaissance rond Theo van Doesburg.

Het feit dat het op 30 augustus 1983 precies honderd jaar geleden was dat Christian Emil Marie Küpper, de ware naam van Theo van Doesburg, werd geboren, is door meerdere uitgevers tegelijk aangegrepen om een aantal publikaties van en over deze oprichter van De Stijl te laten verschijnen. In korte tijd is De Stijl-literatuur daarmee substantieel uitgebreid. Waar gaat het om? Twee uitgaven dienden als catalogus bij tentoonstellingen, gewijd aan de nalatenschap van Van Doesburg en aan de Nieuwe Beelding in de architectuur. Beide vonden vorig jaar gelijktijdig plaats in het Haags Gemeentemuseum. De eerste presenteerde een dwarsdoorsnede over het artistieke oeuvre van Van Doesburg, aangevuld met een greep uit de documenten afkomstig uit het De Stijl archief, dat na de dood van Nelly van Doesburg door de universeel erfgename, Wies van Moorsel, is geschonken aan de Nederlandse Staat. Evert van Straaten, medewerker van de Dienst Verspreide Rijkskollekties, stelde uit het materiaal van deze schenking van Moorsel een documentaire samen die in boekvorm bij de Staatsuitgeverij is verschenen.

De tweede tentoonstelling vond plaats in de reeks Het Nieuwe Bouwen en handelde over de bemoeienis van De Stijl en Theo van Doesburg in het bijzonder met de architectuur. De bijbehorende catalogus bevat een reeks opstellen die op verschillende wijzen aanrakingsvlakken tussen enerzijds de idee, beweging en tijdschrift De Stijl, anderzijds de architectuur en aanverwante vakken onder de loep neemt. Aansluitend hierop bracht de Socialistiese Uitgeverij Nijmegen (SUN) niet alleen de Nederlandse edities van de Bauhausboeken van J.J.P. Oud en Theo van Doesburg, Hollandse architectuur en Grondbegrippen van de nieuwe beeldende kunst uit, maar ook nog een bundel met Van Doesburgs opstellen over architectuur die hij van 1917 tot 1924 in de vakpers publiceerde.

Uitgeverij Meulenhoff bracht een monografie uit over Van Doesburg van de hand van de onlangs overleden Hans Ludwig Jaffé, en voorts twee opstellenbundels van Van Doesburg, de ene met kunsttheoretische verhandelingen, de andere met het proza van Van Doesburg onder de heteroniemen I.K. Bonset en Aldo Camini publiceerde. Van Gennep tenslotte bracht een handige index met vele ingangen op het tijdschrift De Stijl op de markt, het blad dat al in 1968 in facsimile druk werd heruitgebracht.

Het mag op het eerste gezicht te veel van het goede lijken, maar dan dient men te denken dat De Stijl de belangrijkste vooroorlogse avantgarde beweging is en dat vóór het herdenkingsjaar in Nederland geen monografie over Theo van Doesburg noch systematisch geordende herdrukken van zijn theoretische en kritische geschriften waren verschenen. De vraag kan nu gesteld worden of de recent verschenen boeken als definitieve Van Doesburg studies en tekstuitgaven kunnen worden gezien of dat zij vooruit wijzen naar uitgebreidere publikaties.

Over de studie van Jaffé kan gezegd worden dat zij in het verlengde ligt van zijn eerdere De Stijl studies. In zijn proefschrift uit 1956 geeft Jaffé aan dat Van Doesburg een cruciale rol heeft gespeeld bij de totstandkoming van De Stijl in 1917. In de redactionele inleidng van het eerste nummer werd als één van de doelen van het blad aangegeven: ‘den werkelijk modernen kunstenaar, die iets kan bijdragen tot de hervorming van het aestetisch besef en de bewustwording der beeldende kunsten aan het woord te laten’. Van Doesburg is er op dat moment van overtuigd dat een stijl rijpende is volgens logische beginselen, gebaseerd op een zuivere verhouding van tijdgeest en uitdrukkingsmiddelen. Deze beginselen staan niet a priori vast, maar kunnen alleen uit het werk zelf worden afgeleid. Aldus zo vaart Van Doesburg in de inleiding voort, ontstaat het besef van een algemene taal (in tegenstelling tot een individuele taal). Volgens de omschrijving van de taken van het blad en de beweging is De Stijl tegelijk een voorbode en een voorhoede van een ware geesteljke gemeenschap ter verspreiding van het schone, die zich ‘bij consequente doorvoering van dit beginsel (...) in alle voorwerpen als stijl (kan) gaan openbaren’. Onder De Stijl in brede zin moet dus verstaan worden een estetisch beginsel met maatschappelijke implicaties, gedragen door een groepsgezindheid en -activiteit, onder worden gebracht in een orgaan.

In zijn studie over Van Doesburg legt Jaffé de accenten echter anders. Daar luidt zijn uitgangspunt: ‘Wat hij (Van Doesburg) met zijn schilderijen en architectonische ontwerpen heeft bijgedragen aan de moderne kunst is stellig van grotere artistieke betekenis dan de verspreiding van een stelsel van denkbeelden.’ (p. 7) Zijn boek

[p. 608]

behelst een speurtocht naar de aard en betekenis van Van Doesburgs artistieke werk. Het vraagteken dat bi] dit uitgangspunt geplaatst zou kunnen worden staat voor de opvatting dat het juist typerend voor Van Doesburg is dat zijn schrijfwerk en beeldend werk voortdurend samengaan en daarom in hun onderlinge wisselwerking beschouwd dienen te worden als uitdrukking van een bepaalde gezindheid. En dit geldt niet alleen voor zijn De Stijl periode (1917-1928). Trouwens over de periode vóór 1917, waarin Van Doesburg vele tientallen kritieken schreef in bladen als De Avondpost, De Beweging, De Controleur, en Eenheid is Jaffé wel erg summier. In zijn studie wordt Van Doesburg wederom als activist en realisator teruggedrongen in de rol van tegenhanger van Mondriaan, de geniale schilder en esthetisch utopist, die werkte aan een model voor een toekomstige harmonie. Een dergelijke rechtlijnige benadering van het onderwerp leidt tot een even rechtlijnige conclusie: Van Doesburgs oeuvre vormt een in wezen homogeen geheel omdat het doel steeds ombeelding van de werkelijkheid was, stoelend op een wereldbeeld in dialectische beweging en beantwoordend aan de eis van beelding van de vierde dimensie.

De enige weken eerder verschenen documentaire, die is opgebouwd uit authentiek materiaal, bevat een overvloed aan afbeeldingen, citaten uit brieven, dagboeken en artikelen, waaruit onmiddellijk duidelijk wordt hoe selectief Jaffé's invalshoek is geweest. Mijns inziens krijgen de Neoplastische periode (1917-1924) en de elementaristische periode (1924-1928) een andere betekenis, wanneer aan de tijd ervóór evenveel waarde wordt toegekend. In 1912 bijvoorbeeld begint Van Doesburg zijn reeks artikelen in Eenheid en al dadelijk gaat deze ‘moderne’ kunstenaar fel in de aanval tegen de grondslagen van het futurisme dat op dat moment in Nederland geïntroduceerd wordt. Hij noemt deze in hoge mate onzedelijk en misdadig respectievelijk ‘omdat zij niet passen bij de zeden der menschen van dezen tijd, en buiten de evolutie der menschheid vallen’ en ‘omdat zij de oatechismus zijn der heethoofdigen en redeloozen en in het leven toegepast, tot misdaden leiden!’ Nog in 1914, aan de vooravond van de Eerste Wereldoorlog bezweert Van Doesburg in Onafhankelijke bespiegelingen over de kunst, van oude en nieuwe waarden, de kunstenaars te putten uit de ‘onbesmette, ja nog bijna onaangeroerde vaten van Liefde Medeleven en Deemoedigheid (...) in plaats van uit de vaten van Schoonheid, bedwelming en vernietiging’.

Een ander voorbeeld. in een brief aan Kok, gedateerd 23 januari 1930, geeft Van Doesburg toe het begrip modern totaal overboord te hebben gezet: ‘Wat ik zoek te bereiken is een universeele vorm, die volkomen op mijn geestelijke ziening correspondeert’. Dit is de periode dat hij Art Concret sticht als tegenhanger van Seuphors Circle et Carré, waarin ook Mondriaan publiceerde. Van Doesburg is, na De Stijl-periode, beland bij het schijnbaar volstrekte tegendeel van zijn aanvankelijke impressionistische benadering: wel fantasie- en gevoelloos, maar controleerbaar en mathematisch. Op 17 juni 1930 laat hij zich rooms-katholiek dopen.

Uit deze paar voorbeelden gelicht uit de documentaire komt al een gedifferentieerder beeld naar voren van Van Doesburg dan het oude, afgesleten beeld van Mondriaans tegenhanger. Dat neemt overigens niet weg dat het boek van Jaffé een uiterst lezenswaardige neerslag bevat van de bewondering van de auteur die werken als de Aubette te Straatsburg nog in volle glorie heeft gekend, ‘voordat de weifelmoedige exploitanten de nieuwe vormgeving aan het oog van het protesterende publiek hadden onttrokken en de ijverige kultuurjagers van Hitler die vervolgens geheel en al vernietigden’. (p. 118)

De documentaire confronteert ons met nog een produktieve zijde van Van Doesburg: al het ervoor gebruikte materiaal berust in een zeer omvangrijke door hem verzamelde en door zijn vrouw tientallen jaren beheerd archief. Wetenschappelijke bewerking en bronnenpublikaties hieruit zouden het noodzakelijke verdere onderzoek zeer vergemakkelijken. Dat leert ons al de bij Van Gennep uitgekomen Index op De Stijl met een chronologisch, alfabetisch en trefwoordenregister. Het geeft een snelle blik op de enorme en diverse schrijfactiviteit die Van Doesburg in dit blad ontwikkelde. Maar er is meer. Het is daarom zeer toe te juichen dat enkele uitgeverijen zich bekommerd hebben om teksten van Van Doesburg uit te brengen, al zijn deze heruitgaven vaak min of meer fragmentarisch, willekeurig of al te voor de handliggend.

In de uitgaven van Meulenhoff/Landshoff De nieuwe beweging in de schilderkunst (en andere opstellen) worden, aldus de verantwoording enkele vermaarde opstellen bijeen gebracht, die Theo van Doesburg tussen 1916 en 1920 publiceerde. In feite bevat het meer heterogeen materiaal. Bij wijze van voorwoord zijn een paar opmerkingen die Van Doesburg zelf als voorwoord in een wervende brochure voor de vorming van de kunstenaarsvereniging ‘De Anderen’ (1916) publiceerde gebruikt. Tussen drie lezingen uit 1915, 1916 en 1917 (in boekvorm in 1919 uitgekomen), staat het opstel De nieuwe beweging in de schilderkunst uit 1916, in 5 afleveringen in het blad De Beweging gepubliceerd en het jaar daarop bij Waltman te Delft in

[p. 609]

boekvorm uitgebracht. De bundel wordt afgesloten met de tekst Klassiek-barok-modern, gedateerd december 1918. Deze periode valt nu juist samen met de turbulente beginperiode van De Stijl, de ontmoetingen met Mondriaan, Van der Leck, Oud en Wils. Ook wat betreft het schilderen vindt in die tijd bij Van Doesburg een kleine aardverschuiving plaats van de zogenoemde natuurcompositie (de drie Stillevens, 1906) naar schilderkunstige compositie (Compositie in dissonanten, 1918). De heruitgave van zijn lezingen uit die periode zou enorm aan betekenis hebben gewonnen als ook de oorspronkelijke afbeeldingen compleet en zo duidelijk mogelijk waren opgenomen en als in een nawoord de wezenlijke verschillen in de teksten zouden zijn toegelicht.

Nog ingewikkelder ligt het bij de uitgaven van de literaire en literatuurtheoretische geschriften van Van Doesburg, die hij in bepaalde gevallen ondertekende met I.K. Bonset, of Aldo Camini. Laurens Vancrevel stelde de bundel samen onder de titel Het andere gezicht van I.K. Bonset met het doel Van Doesburgs ‘dadaïstische en futuristische proza, - zijn opmerkelijkste teksten - alvast wat toegankelijker te maken’. (p. 105) Hij wijst erop dat Van Doesburg als schrijver tot de voorhoede van het ‘ander proza’ en de nieuwe poëzie in Europa behoort en in de Nederlandse literatuur onbetwist een eenzame voorsprong heeft genomen. Hij plaatst hem op één lijn met Apollinaire, Schwitters en Breton. Omgekeerd evenredig hieraan is de aandacht die het literaire werk van Van Doesburg in Nederland heeft gekregen. Slechts J.J. Oversteegen, Erik Slagter, K. Schippers en H.R. Heite wijdden er in de laatste jaren beschouwingen aan. Uitzonderlijk is de door K. Schippers in 1975 bezorgde uitgave van I.K. Bonsets Nieuwe Woordbeeldingen & X-beelden (1913-1920) Letterklankbeelden (1921) en andere gedichten naar het handschrift en in facsimile druk.

Het andere gezicht van I.K. Bonset stort zich nu op het proza. Hierbij moet echter worden aangetekend dat bijna alle teksten uit deze bundel afkomstig zijn uit De Stijl en Mécano, die beide reeds eerder in facsimile zijn heruitgebracht en dus al beschikbaar waren. Ook de bedoeling van de volgorde waarin de teksten zijn afgedrukt (noch chronologisch, noch thematisch) blijft duister. Van Doesburg zelf poogde telkens opnieuw in zijn diverse artistieke en theoretische produkties een ontwikkelingsgang te ontdekken. In de als laatste geplaatste tekst, Van het woord en de letterkunde 1917-1927, legt hij uit waarom hij na het schrijven van zijn letter- en klankbeelden voor het bereiken van zijn doel was aangewezen op het proza. Met de Klankbeelden was Van Doesburg aangeland bij een tussenvorm van muziek en woord. ‘En ten opzichte van het woord is de muziek een minderwaardig verschijnsel’. Hij neemt zijn toevlucht tot ‘het woord in zijn vaste en meest elementaire vorm (...), zodat het constant beeldt’. De inhoud van de nieuwe literatuur is het woord; haar middel is de schrijfwijze, zo luidende eerste zinnen van Het andere gezicht, I.K. Bonsets Abstracte, sur-humanistische roman. Hier stuiten we trouwens op een opvallende incongruentie in de esthetica van Van Doesburg. De schrijfwijze van het proza komt overeen met de factuur van het schilderij, iets dat Van Doesburg voordien nooit als eigenlijke middel van de schilderkunst had aangemerkt. Dit voert tot de conclusie dat het onderscheid dat hij maakte tussen inhoud en middel voor de woordkunst, de automatische schrijfwijze mogelijk maakte, terwijl een vergelijkbaar procédé voor de elementaire schilderkunst onmogelijk was. Inhoud en middel vielen daar grotendeels samen.

Na lezing van de hele stapel boeken van en over Van Doesburg moet de conclusie luiden dat het beeldende werk en de geschriften van Van Doesburg, zijn hele optreden als modernist op alle gebieden van het leven, nog op geen enkele wijze uitputtend is behandeld; dat het wachten nog is op fundamentele, wetenschappelijk verantwoorde bronnenpublikaties.

Cees Boekraad / Delft

Besproken boeken:

H.L.C. Jaffé, Theo van Doesburg, Meulenhoff/Landshoff, 1983, 152 p.

De Nieuwe Beelding in de architectuur. De Still. Catalogus Haags Gemeentemusem in de reeks Het Nieuwe Bouwen, Delft University Press, 1983, 179 p.

Theo van Doesburg 1883-1931. Een documentaire op basis van materiaal uit de Schenking Van Moorsel, samengesteld door Evert van Straaten, Staatsuitgeverij, 1983, 191 p.

Theo van Doesburg, Naar een beeldende architectuur, Socialistiese Uitgeverij, Nijmegen, 1983, 142 p.

Theo van Doesburg, Grondbegrippen van de nieuwe beeldende kunst, Socialistiese Uitgeverij, Nijmegen, 1983, 119 p.

Theo van Doesburg, De nieuwe beweging in de schilderkunst (en andere opstellen), Meulenhoff/Landshoff, 1983, 128 p.

Theo van Doesburg, Het andere gezicht van I.K. Bonset. Literaire geschriften van Theo van Doesburg, I.K. Bonset en Aldo Camini, Meulenhoff, Amsterdam, 1983, 110 p.

Francis Bach Kolling-Dandrieú, Jet Sprenkels-ten Horn, Index op De Stijl, Van Gennep, Amsterdam, 1983, 92 p.