Ons Erfdeel. Jaargang 27

De kleurrijke kinderwereld van Jan Cobbaert.

Niet alleen vormt het kind en zijn wereld het overheersende thema in het oeuvre van de in juni '84 75 jaar geworden kunstschilder Jan Cobbaert, maar zijn picturale taal is ook nauw verwant met de belevingswereld van het kind. Spontaniteit is het meest opvallende kenmerk van deze schilderkunst. Jan Cobbaert bekijkt de wereld als het ware met kinderogen.

Een tragisch voorval stuwde hem deze richting in. In 1959 verloor Jan Cobbaert een zoontje van zeven jaar. De obsederende kinderthematiek in zijn schilderkunst zou hem helpen de herinnering aan dit smartelijk verlies te dragen. Aanvankelijk schilderde hij zijn kindertaferelen in sombere tonaliteiten. Maar zijn optimistische geaardheid kreeg de overhand en Cobbaert kwam in dezelfde thematiek tot een helder kleurgebruik, dat hem in de buurt van Cobra bracht.

Toch kan men niet zeggen dat Cobbaert onder invloed van Cobra tot zijn huidige manier van schilderen is gekomen. Men zou hem veel meer een voorloper kunnen noemen. Al in 1942-1943 begon hij schilderijen met het kind als thema te maken. Zijn zoontje was steeds bij hem in het atelier en zo kwam Cobbaert er bijna automatisch toe deze kinderwereld uit te beelden. Eigenlijk is deze kunstenaar dus helemaal alleen tot deze manier van schilderen gekomen, maar de kennismaking met de Cobrabeweging heeft wel zijn evolutie versneld.

Jan Cobbaert is veel meer een erfgenaam van het Vlaams expressionisme en zijn huidig werk moet men ook in dit licht bekijken. Vooral de heftige, hoekige uitdrukking van Constant Permeke, maar ook de gearceerde omtrekken van Gust de Smet hebben hem in zijn jeugd beinvloed. Hij gaat het detail vermijden, om zich tot het essentiële te beperken, wat neerkomt op een herleiden tot vlakken en volumes, die in een soliede constructie zijn opgenomen, waarin alles slechts schijnbaar onaf is gebleven.

Behorend tot dezelfde generatie als Jan Vaerten, Anna Bonnet, Gaston Bertrand en Louis van Lint, zou Jan Cobbaert al vóór de Tweede Wereldoorlog debuteren. Aan de Stedelijke Academie voor Schone Kunsten te Leuven had hij Willem Paerels als leraar, terwijl nadien aan de Stedelijke Academie te Brussel Anto Carte zijn professor was. Zij leerden hem werken met de grondkleuren, met gele oker en bruin van Siena, die dan ook de hoofdtonen werden in zijn vroegste werken. Opgroeiend in een gezin dat ook sterk sociaal bewust was, zou het werk van Eugène Laermans hem aangrijpen, zodat hij zelf ook de armoede en het troosteloze bestaan van de arbeiders om hem heen ging uitbeelden.

Aan de universiteit te Brussel ging Jan Cobbaert archeologie en kunstgeschiedenis studeren. Dit blijkt ook weer een generatieverschijnsel, want ook Jan Cox en Jo Delahaut zouden zich tot deze studies aangetrokken voelen. Maar tegelijkertijd bestudeert Cobbaert de werken van Sigmund Freud, die een blijvende invloed op hem zullen uitoefenen. Zijn aandacht voor de psychologie blijft ook in zijn jongste werken nog steeds merkbaar. Dit heeft ook tot gevolg dat de invloed van het expressionisme

[p. 605]

1.
Jan Cobbaert, ‘Kinderdroom’, olie op doek, 1982.

2.
Jan Cobbaert, ‘In de speelkamer’, olie op doek, 1982.

in zijn oeuvre afneemt en hij zich keert tot het animisme, dat als een nieuw humanisme wordt aangekondigd.

In 1941 sticht Jan Cobbaert, samen met Anne Bonnet, Marc Mendelson, Piet Gilles en Louis van Lint de groep ‘Apport’. In deze oorlogsjaren vormden zij een groepje vooruitstrevende kunstenaars, die weliswaar nog natuurgetrouw werkten, maar toch andere kleuren gingen gebruiken. Zij verlieten het animisme en groeien weer naar een expressionistische uitdrukking toe, waarin zelfs surrealistische trekjes verschenen. In zijn Schrijvende vrouw (1943) komt zijn nieuwe expressionistische visie, met de nadruk op de constructie, het duidelijkst tot uiting. Onmiddellijk na de oorlog zou de groep Apport opgenomen worden in de Jeune Peinture Belge, maar Jan Cobbaert, die de woelige debatten te Brussel eigenlijk tijdverlies vond, trok zich te Leuven terug.

Een belangrijke plaats in dit oeuvre neemt Het bombardement op Leuven (1944) in, waarin Jan Cobbaert opnieuw zijn sociaal engagement de vrije teugel laat in een sterke, expressionistische constructie, die bovendien als een voorbode van de nieuwe tijdsgeest beschouwd mag worden.

Tijdens de oorlog waren Jan Cobbaert en Anne Bonnet goede vrienden geworden. Cobbaert hield zich zelfs een tijdje bij haar verborgen voor de Duitsers, die hem zochten als werkweigeraar. Ook in de eerste jaren na de bevrijding zou hun werk nauw verwant blijken. Uit de sterk gestructureerde vlakken, met grijs en bruin als hoofdtonen, duiken vaak vage vormen van boten en masten op. De abstracte revolutie in onze schilderkunst brengt hem tot het uitbeelden van tekens, met stevige zwarte lijnen aangebrachte silhouettes op een veelkleurige achtergrond, die bijna doorzichtig en vol trillend licht wordt gemaakt. Maar regelmatig

[p. 606]

Jan Cobbaert, ‘Improvisatie’, olie op doek, 1982.

duikt de menselijke figuur en vooral het spelende kind weer op. Kinderen, die spelen met ballonnetjes, boten of treinen worden in allerlei curven gevangen.

De Cobrabeweging, die in 1948 te Parijs werd opgericht en eveneens een sterke nadruk legde op de kinderlijke uitdrukking, vertoonde belangrijke overeenkomsten met de persoonlijke zoektochten van Jan Cobbaert. Het spreekt vanzelf dat de Leuvense kunstenaar zich hiertoe aangetrokken voelde, want hij herkende onmiddellijk zijn eigen artistieke ambities in deze werken. Tevens ontdekte hij ook een verwantschap met de Art Brut van Jean Debuffet.

Vooral in de jaren vijftig kan Jan Cobbaert doorbreken met zijn eigen, thans bekende stijl, die hem tal van prijzen en onderscheidingen zal opleveren. Het verlies van een kind en enkele jaren later van zijn vrouw zijn er de oorzaak van dat hij een tijdje niet produktief is. De catharsis leidt tot een zelfzekere vormgeving en een meer uitbundig koloriet. Deze heldere kleuren worden telkens omvat door een dikke zwarte omlijning.

Maar Jan Cobbaert experimenteert ook met andere uitdrukkingsmiddelen. Hij maakt smeedijzeren sculptures, bakt keramiek in zijn eigen oven, streeft in zijn gouaches, aquarellen en pentekeningen ook weer naar de spontaniteit van de kindertekening, terwijl zijn steendrukken en zeefdrukken weer meer open van compositie blijken.

In de schilderijen van de laatste jaren streeft hij duidelijk naar verinnerlijking. Een tweede huwelijk en de geboorte van een kleinkind, hebben hem nieuwe vreugden geschonken. Jan Cobbaert schildert niet langer zijn eigen verloren kind. De nog steeds geëngageerde kunstenaar schildert nu het kind als algemeen menselijk thema. De achtergrond van gesloten kamers, met de ramen en het speelgoed als stille getuigen, is nu vervaagd. De constructie is tevens dynamischer geworden. De diepe droefheid, maar ook de vrolijke uitgelatenheid in heftige kleuruitbarstingen, hebben plaats gemaakt voor een rustige mijmering en een ernstig aftasten naar een diepere gevoelsgeladenheid. De omtrekken zijn nadrukkelijk, maar toch spelenderwijs aangebracht. Ook komt een zekere argeloosheid nog tot uiting in de ronde bologen, waarmee deze kinderen ons bekijken. Blauw, grijs en rood vormen de hoofdtonen in deze kinderwereld, waarin soms ironie en zelfs humor naar voren treden, maar vaak ook weemoed, zonder echter ooit tot pathetiek te leiden. Zo blijft elk schilderij van Jan Cobbaert onmiddellijk herkenbaar en dit is geen klein compliment voor een kunstschilder. Jan Cobbaert heeft inderdaad een eigen vormentaal gevonden, die men gerust naast die van Corneille of Lucebert mag tonen. Zijn erkenning bleef echter veel langer uit. Hij is het slachtoffer van zijn eigen bescheidenheid geworden.

Willem M. Roggeman

Biografische noot:

Jan Cobbaert: geboren op 24 juni 1909 te Leuven.
1937	Prijs van Rome.

[p. 607]

1941	Prijs ‘Portret’ en Prijs ‘Landschap’, uitgeschreven door ‘L'Atelier’ te Brussel.
1944	Benoemd tot leraar in tekenen en compositie aan de Stedelijke Academie te Leuven.
Maart 1953	De Vereniging van Belgische Kunstcritici duidt zijn tentoonstelling aan als één der ‘beste tentoonstellingen’ van de maand.
1957	Prijs van de Internationale Tentoonstelling van Serigrafie te New York.
1957	Gouden Medaille van de Biënnale voor Grafische Kunst te Reggio Emilia.
1963	Geselecteerd voor Hedendaagse Belgische Kunst te Oslo.
1967	Geselecteerd voor Internationale Tentoonstelling van Keramiek te Faienza.
1971	Geselecteerd voor Schilderijen en Beeldhouwwerken uit 50 landen te New York.