Ons Erfdeel. Jaargang 27

Pieter Pourbus 1584-1984.

Uit de nabloei van de Brugse schilderschool is het oeuvre van Pieter Pourbus (1524-1584) tot nog toe te weinig naar voren gebracht. Dit tekort werd goed gemaakt naar aanleiding van de 400ste verjaring van zijn dood. Een indrukwekkende verzameling van het werk werd van 29 juni tot 30 september 1984 samengebracht in de vroegere ziekenzalen van het Sint-Jans-hospitaal te Brugge. Hoofdconservator dr. Valentin Vermeersch vermoedt dat deze eerste overzichtstentoonstelling meteen de laatste is geweest die men aan Pourbus heeft kunnen wijden. De kunstenaar heeft namelijk zijn meeste schilderijen nog uitgevoerd op houten panelen. Voor de musea is het terecht regel geworden zulke stukken niet meer uit te lenen. De bruiklenen voor Brugge zijn trouwens gebeurd op basis van vrijwilligheid. Voor de expositie heeft men bovendien de relatief koele panden van Sint-Jan gekozen omdat het klimaat en de atmosfeer ervan overeenstemmen met die van de kerkgebouwen waaruit veel van de Pourbus-panelen vandaan kwamen.

Het lijkt een fatum te zijn dat de toonaangevende meesters die de faam van Brugge in de 15e en 16e eeuw gevestigd hebben van elders kwamen. Jan van Eyck, Hans Memling en Gerard David zijn inwijkelingen geweest, en ook Pieter Pourbus. In dit opzicht is de artistieke geschiedenis van de stad met enige vertraging parallel verlopen met de financieel-economische. Haar glorietijd is op klassieke wijze mét de welvaart weggeëbd en verzand. Pourbus heeft de neergang beleefd en afgesloten. De biografen beschikten over betrekkelijk weinig archiefteksten om de levensloop van de kunstenaar te schetsen. Anderzijds hebben zij talrijke data en tekenende bijzonderheden ontleend aan het oeuvre zelf en aan de ambtelijke opdrachten die Pour-

[p. 601]

bus te vervullen kreeg als deskundige in landmeting en waterschap. Af en toe doet zijn veelzijdigheid denken aan die van Leonardo da Vinci, minder aan die van Simon Stevin. Pourbus was duidelijk geen man van het voorbeeldloze experiment of van het avontuur. Paul Huvenne, auteur van de onvolprezen cataloog, noemt hem overigens ‘een respectabel burger met het imago van een conformist’. Daarmee is het raadsel van zijn opleiding, speciaal in de technische materie, niet opgelost. Men weet ongeveer niets over de kinder- en jeugdjaren tussen de onbekend gebleven geboortedatum in 1523-1524 vermoedelijk te Gouda, en de inschrijving in het schildersgilde te Brugge op 26 augustus 1543. Men houdt er alleen het vage beeld aan over van de al tanende aantrekkingskracht van de stad. Kort daarop is de jonge Hollander gehuwd met Anna, de jongste dochter van de Brugse meesterschilder Lanceloot Blondeel. Wie kan zeggen of die verwantschap zowel een artistieke als een pragmatisch wetenschappelijke inwijding heeft opgeleverd dan wel of daarvoor vroeger en elders een basis was gelegd? De Italianisant Blondeel was als schilder van ingewikkelde en vaak dorre constructies geen hoogvlieger. Wel was de man daarnaast ook bedrijvig als beeldhouwer, bouwmeester, graveur en ingenieur, een beoefenaar dus van veelzijdige vaardigheid die de schoonzoon binnen het humanistische Brugge van die tijd uit de eerste hand kan hebben aangeleerd, overgenomen en vooral vervolmaakt. Het beeld van die niet te overschatten polyvalentie is inderdaad bij Pieter Pourbus terug te vinden, maar we geloven niet dat de schoonvader zich in de schoonzoon heeft overtroffen. De schaalvergroting komt van Pourbus zelf en van elders, zeker wat zijn schilderijen betreft. Huvenne vestigt er de aandacht op dat de Brugse meester de

Pieter Pourbus, detail van een zijluik van het De Boodt-triptiek, Brugge, 1573, O.-L.-Vrouwkerk, 175 × 55,5 cm.

Noordnederlandse schilder Jan van Scorel (1495-1562) persoonlijk zou hebben gekend, en dat thematische en picturale elementen in het vroege werk van Pourbus gemakkelijker geduid kunnen worden indien men invloed van Scorel daarop zou aanvaarden.

De religieuze werken, de portretten voor de huiskamer, de tekeningen en ontwerpen zowel als de kaarten en plannen die op de tentoonstelling te zien waren hebben voorgoed een eind gemaakt aan de bewering dat Pieter Pourbus ‘de laatste van de Vlaamse Primitieven’ zou zijn geweest. Niet alleen zijn portretkunst waarin de secularisatie zich doorzet maar ook het andere oeuvre roept de ethische sfeer op waarin hij werkzaam was. Daarop duidt zowel de eigentijdse kledij van de personages als de renaissancisti-

[p. 602]

sche trekjes van het decor waarin zij zich bewegen. Maar zij zijn uitwendig en ondergaan op hun beurt wijzigingen. Het meest overtuigend bewijsmateriaal is te vinden in het paneel De allegorie van de getrouwe liefde uit omstreeks 1547, bewaard in de Wallace Collection, Londen en jammer genoeg niet voor Brugge beschikbaar. Huvenne heeft aan dit vroege werk een schitterend hoofdstuk gewijd waarin hij de levensvisie van een rederijker met de voorstelling door Pourbus vergelijkt en tot in het detail ontleedt. Een heel nieuwe gedachtenwereld met als inspiratiebron de gezwollen evocaties van een rederijker zoals Eduard de Dene heeft op dat paneel gestalte gekregen.

Drie jaar vóór zijn eigen dood werd Pieter Pourbus zwaar getroffen door het sterven van zijn zoon, de schilder Frans Pourbus I. In november 1581 is hij naar Antwerpen gereisd om er de nalatenschap te regelen. Vermoedelijk heeft hij zijn kleinzoon, de latere Frans Pourbus II, bij zich te Brugge in huis genomen en in het vak bekwaamd. Zo kon hij de cyclus afronden van de kortstondige dynastie waaraan hij naam en faam heeft helpen geven. De zestig jaren van zijn leven hebben zich afgespeeld in een alsmaar onrustiger tijdsbestel. In het oeuvre zelf is daarvan weinig of niets te merken. Men vat alleen wat echo's op uit zijn werkonderbrekingen als cartograaf of door een opdracht bij het realiseren van een verdedigingsschans.

Was Pieter Pourbus dan veroordeeld om als allerlaatste meesterschilder in een teruggelopen provinciale situatie een marginaal figuur te worden die de andere Brugse gildegenoten zou overleven? Voor de artistieke beoordeling van zijn oeuvre kunnen wij niet buiten de vergelijking van die plaatselijke situatie en haar produkten met de nieuwe visie van een zoveel vindingrijker tijdgenoot als Pieter Breughel (1525-1569). Ze valt natuurlijk in Brugges nadeel uit. Vermoedelijk zal Pourbus vooral dank zij enkele van zijn prachtige portretten blijven voortleven, vanwege het talent waarmee hij de technische verworvenheden uit de voorbije glorietijd naar de zestiende eeuw toe heeft vertaald maar bovendien en vooral dank zij de indringende flair van de voorstelling. Eén biografisch detail tekent de lotsbestemming van die man, maar misschien houdt onze reactie erop te weinig rekening met de vanzelfsprekendheid van het tijdsbeeld, nl. de wijze deemoed waarmee hij in 1565 zijn zoon Frans naar Antwerpen bij Floris in de leer heeft gestuurd, liever dan hem te Brugge in een op sterven na dode schilderswinkel te laten verschralen.

Gaby Gyselen