Ons Erfdeel. Jaargang 27

Een nieuwe hemel en een nieuwe aarde...

In 1983 verscheen bij De Clauwaert de tweede historische roman van Jaak Stervelynck (ps. van Henri Vergote): Wat ik gevreesd heb. Meteen kende zijn eerste historische roman een tweede druk. Het gaat om De dagen van Hondschoote (1979), bekroond met de Prijs van de provincie West-Vlaanderen voor Roman 1980 en met de Dr. Karel Barbierprijs 1979-1980 van de Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal- en Letterkunde.

Vanuit verteltechnisch oogpunt valt het op hoe de auteur in beide creaties het ik-perspectief hanteert. Bovendien reikt de parallellie nog verder, aangezien telkens een rooms-katholieke priester het woord neemt. In De dagen van Hondschoote (d.v.H.) is dat de tachtigjarige Mahieu De Cotter, rustend pastoor in Dranouter die vertelt hoe hij als seminarist in spé de woelige jaren 1566-1569 doormaakte. Wat ik gevreesd heb (Wat) cirkelt rond de figuur van Egidius Vankalkhoven. Hij is een ‘gewezen’ priester, geboren in 1763 en nu (i.e. op het moment van schrijven) een vijftiger die voor zijn zoon Napoleon zijn leven op papier wil zetten, opdat die zou begrijpen dat hij (i.e. Napoleon) als kandidaat-seminarist werd afgewezen door de ‘Belgische’ geestelijkheid, omdat hij het verleden van zijn ouders met zich meedraagt. Hij begint zijn verhaal de dag na het vertrek van Napoleon naar het zuiden van Frankrijk, waar hij in Toulouse zijn priesteropleiding zal krijgen.

Met zijn uitermate captiverende stijl weet de auteur de lezer vanaf het begin te boeien. Bij hem speur je tevergeefs naar vernuftig-intellectualistisch compositorische structuurelementen, die zo vaak ‘gezocht’ overkomen. De schrijver valt de lezer ook niet lastig met een moeilijke jargontaal. Op een logisch-natuurlijke wijze bouwt hij met sobere middelen zijn romans op. Als een rasecht epicus verdeelt hij zijn verhaalstof in korte, duidelijke hoofdstukken met de nodige witte regels als welkome adempauzen. Plastisch uitgebeelde scènes (illustratieve passages zijn de terechtstelling van Jan Caemerlynck in d.v.H., pp. 14-15; de verminking van Egidius' vader en de blasfemische hoerebewieroking in de kerk in Wat, resp. op pp. 16-17 en pp. 121-122) laten de hand van de toneelkenner zien. Dialogen, rustig reflecterend van aard of barstend van stichomytische heftigheid, verlevendigen nog het geheel. Ook op het lyrische vlak laat hij zich niet onbetuigd. Zo weeft hij met meesterlijke hand melancholisch-vertederend een halo van schroom en liefdevolle intimiteit rond het samenzijn van een man en een vrouw die van elkaar houden (in d.v.H., pp. 88-90 / p. 73; in Wat, p. 54 / pp. 123-124 / pp. 148-149). Met zijn juridische precisie, acribie en accuraatheid heeft hij juist de schrijftrant die beide romans tot ware meesterwerken maken.

Hun serene grootheid danken ze echter nog veel meer aan de diep humaan-christelijke boodschap, die als een rode draad door de mémoires heen loopt. Het is geen apodictische dogmatiek die de basis vormt van

[p. 597]

de talrijke bijbelreminiscenties en -citaten (waarvan de exploratie stof levert voor een aparte studie!), maar wel de eerlijke zoektocht naar een waarachtige beleving van ‘Het Woord’.

Mahieu motiveert zijn schrijven op p. 37 in d.v.H.: ‘Ik talm misschien ook omdat dit geschrift voor mij de betekenis van een gewetensonderzoek heeft’. Op p. 50 leest men: ‘Dit geschrift is een gewetensonderzoek. Van het ene kamp ben ik vlot naar het andere overgestapt om later naar het eerste terug te keren’. Als jonge volwassene denkt hij eraan, om, naar het voorbeeld van pastoor Mechelynck, priester te worden. Aanvankelijk alleen maar om een trapje hoger te klimmen op de sociale ladder, om de macht en het prestige. Op het moment echter dat de calvinistische ideeën veld winnen en hij de toespraak bijwoont van Sebastiaan Matte op het kerkhof in Hondschoote (hfst. 2), brokkelen zijn rooms-katholieke zekerheden af en keert hij de pastorie de rug toe. Hij belandt in het geuzenkamp. Als reizend koopman fungeert hij als go-between tussen twee belangrijke leiders van de opstand, Jakob Van Heule en Jan Caemerlynck. Na tal van omzwervingen in Hondschoote, Grevelingen, Witzande, Wijtschate, Gent, Brugge, Ieper, op de Kemmelberg en de Rode Berg, ontdekt hij hoe de acties van de iconoclasten beestachtige proporties aannemen. In eerste instantie kiest hij nog partij voor hen, in de mening dat hij als taak heeft hen te doen inzien dat het molesteren van weerlozen (zoals pastoor Mechelynck cfr. p. 62) laf is. Nadat hij echter ooggetuige is geweest van de gruwelijke afslachting van drie priesters op de Zwartmolenberg en beseft dat zijn vriend Jan in een krocht van haat gedreven was als ‘een getergde leeuw, die van zich afbeet en zijn klauwen blindelings in het rond sloeg, en trof wie hij bereiken kon (p. 120)’, wil hij grotere rampen vermijden. Hij stapt, met het risico om zelf veroordeeld te worden, naar de hoogbaljuw te Ieper en verraadt het plan van de geuzen om in Caestre binnen een paar weken opnieuw hun slag te slaan. Als de katholieke partij het bloedbad heeft weten te verijdelen en de kopstukken van het verzet worden ingerekend, wordt Mahieu bevorderd tot griffier van het tribunaal. De repressie is genadeloos. Velen werden opgeknoopt op de Ravelsberg of stierven, na ijzingwekkende folteringen, de vuurdood op het marktplein te Ieper. In die functie maakt hij het proces en de terechtstellingen van Jan Caemerlynck mee. Daarna verlaat hij de dienst, begint zijn priesteropleiding en wordt pastoor van Dranouter.

Ook Egidius Vankalkhoven in Wat manifesteert zich als een priester die streeft naar een authentieke beleving van het evangelie. Het ultieme motief van zijn schrijven is een echo van Mahieus bekentenis. (cfr. Wat, p. 152 ‘Misschien heb ik dat alles (...) geschreven (...) om me voor me zelf te rechtvaardigen’. En p. 153 ‘Ik weet nog altijd niet met zekerheid dat ik altijd aan de stem van mijn geweten gehoor heb gegeven’). Geboren in 1763, wordt hij als seminarist en priester geconfronteerd met de idealen van de Franse Revolutie: vrijheid, gelijkheid, broederlijkheid. Via de contacten met de familie van een mede-seminarist, Pieter Uytendaele, krijgt hij inzicht in de politiek-sociale situatie van onze gewesten en frequenteert de Jakobijnse Club te Brugge. Hij is algauw gewonnen voor de meest radicale fractie der Vonckisten, omdat zij aan de breedste lagen van de bevolking mondigheid wil verlenen, hij zou zijn afkomst niet verloochenen! Hij wordt aangesteld als kapelaan van de O.-L.-V.-parochie te Brugge, onder het Oostenrijks bewind. Na de aftocht van de Oostenrijkers begint de kerk een

Jaak Stervelynck (^o1920).

campagne tegen alle priesters die opspraak uitlokken. Zo belandt Egidius in het achterlijke Oostkamp. Daar breekt de strijd pas voorgoed los. Na een korte terugkeer van de Oostenrijkers behalen de Fransen de zege. De Jakobijnen triomferen. Hij legt de eed af aan de Franse republiek, overtuigd als hij is, dat het zijn taak is als ‘pontifex’ de brug te bouwen tussen de kerk en de revolutie. Jezus' idealen en die van de revolutie zijn dezelfde. De parochianen haten hem zeer en zijn blind voor zijn goede bedoelingen. Zijn idealisme wordt gefnuikt. De blasfemische baldadigheden van de Franse soldaten openen hem de ogen voor de kloof die gaapt tussen ‘theorie en praxis’. Als een losgeslagen wrak zwalkt hij op een zee van miskenning en onbegrip tot hij strandt in de armen van een verloren vrouw, Liselotte, die hij als kind gekend heeft. Hij huwt met haar, maar krijgt geen ambt meer toegewezen, zodat het een harde tijd wordt om aan de kost te komen. Uit hun liefde wordt een zoon geboren. Vier of vijf jaar later sterft Liselotte. Egidius keert terug naar zijn geboortestreek, waar hij als tuinman zijn vader en broer Stefaan opvolgt op het kasteel van Marcke.

Niettegenstaande de historische begrenzing in tijd en ruimte, werken beide verhalen sterk actualiserend. L'histoire se répète.

Op het sociale vlak neemt de ellende van de kleine man anno

[p. 598]

1983 misschien wel subtielere vormen aan, maar ze blijft een realiteit. Net als vroeger blijft hij het slachtoffer van een sociaal bestel dat zich aan machtsmisbruik bezondigt. De optochten van de werklozen in Wat (p. 46) leveren een ander treffend voorbeeld van de Romeinse wijsheid ‘nil novi sub sole’.

Even frappant is de identieke problematiek op kerkelijk gebied. De vraag naar een consequente geloofsbeleving van de priesters (zoals ze krachtig verwoord wordt door de kapitein Dumortier in Wat op p. 117) die inhoudt dat ze de kant van de armen en de verdrukten kiezen (cfr. het ideaal van Egidius in Wat, p. 19 en p. 103) en zich niet langer scharen aan de zijde van de rijken, blijft brandend actueel en dat niet alleen in de ontwikkelingslanden! Zolang de kerkleiders geen teken van tegenspraak durven zijn (Wat, p. 69) en meer een bende huurlingen zijn dan een kring van goede herders (cfr. Wat, pp. 94-95), hoeft het hen niet te verwonderen dat de kerken leeglopen (cfr. d.v.H., p. 20 en Wat, p. 45).

Juist dat streven naar een authentieke levenshouding van de twee romanprotagonisten brengt hen op het niveau van de universele humaniteit. Het psychologisch penetratievermogen van de auteur is buitengewoon fascinerend. Hij zet zijn priesterfiguren niet op een voetstuk, maar tekent hen als doodgewone mensen met hun vragen en twijfels omtrent hun roeping. ‘Uw dienaar is zwak. Soms duizelt hij, twijfelt hij aan de zending, aan de weg die hij ingeslagen is aan de weg die hij moet volgen’, bidt Egidius (Wat, p. 128). Ook Mahieu vraagt zich af: ‘Was ik wel voor het priesterschap in de wieg gelegd?’ (d.v.H., p. 47) en op p. 84: ‘Ik ben priester Gods. Waaraan heb ik het te danken?’ Hoe menselijk ook klinkt hun roep om een teken van God in momenten van duisternis en verlatenheid (cfr. d.v.H., pp. 81-84; Wat, p. 107 / p. 140 / p. 144). Langs hen om pleit J.S. voor een naar de geest beleven van het evangelisch ideaal van eenheid. ‘Mogen allen één zijn, gelijk Gij, Vader, het zijt in Mij en Ik in U’ (d.v.H., p. 63). Mahieu is ervan overtuigd dat het leven hoort te zijn: ‘Altijd weer mensen bij elkaar brengen’ (d.v.H., p. 73). Dat het ideaal van de revolutionairen dat van God is, staat voor Egidius als een paal boven water, ‘alle mensen gelijk alle mensen broeders’ (Wat, p. 128). De woorden van Jezus tot de Samaritaanse bij de waterput, Joh. 4, 20-21; 23, worden door de oude pastoor van Dranouter geinterpreteerd in het licht van dat ideaal (d.v.H., p. 155-156). Priesters... mensen... ook zij ontkomen niet aan die ‘Ambivalenz der Gefühlsregungen’, zoals liefde en haat (Wat, p 105). Als herders van de Rooms-Katholieke Kerk, met hun keuze voor het celibaat blijven ze echter mannen van vlees en bloed met hun sympathie en liefde voor de vrouw. Kleine, zwakke, kwetsbare mensen die zich echter verantwoordelijk weten voor hun doen en laten.

Hoewel de ‘vertwijfelde kreet om het onverdiende leed’ (d.v.H., p. 57 / p. 35; Wat, p. 148 / p. 175) als een deconcertant motief in de geschiedenis van de mensheid opklinkt, is hij niet in staat Jaak Stervelyncks fundamentele geloof in de symfonie van een nieuwe wereld te overstemmen. ‘Een nieuwe hemel en een nieuwe aarde’ - Apokalyps 21, 1a - (d.v.H., p. 157), gevestigd op de stevige hoeksteen van humaan ‘begrip’, voor vriend en vijand (d.v.H., p. 67), tussen vader en zoon (‘Ik verlang niet dat je me goedkeurt. Ik verlang enkel dat je me begrijpt’, Wat, p. 152), tussen jong en oud (Wat, p. 80), tussen mens en medemens... Een wereld waar we de ander de ruimte gunnen om anders te zijn...

In een tijd waarin pers en media zwart zien van oorlog, geweld, nucleaire dreining en bewapening, brengt Jaak Stervelynck op unieke wijze een ontwapenende boodschap vol vrede!

Hilde Desmet

N.F.W.O. / Aspirante

J. Stervelynck, De dagen van Hondschoote, De Clauwaert, Leuven, 1979¹ 1983², 158 p.
J. Stervelynck, Wat ik gevreesd heb, De Clauwaert, 1983, 176 p.