Ons Erfdeel. Jaargang 27

[p. 585]

Culturele kroniek

Literatuur

Hans Warren (^o1921).

Hans Warren: Geheim Dagboek.

‘In mijn natuurdagboek, dat ik nu twee en een half jaar bijhoud, schreef ik soms dingen op die ik liever voor ieder verborgen wil houden. Omdat ik een uitlaatklep moest hebben voor mijn spanningen; om te praten in eenzaamheid of verdriet. Nu ga ik een tweede, geheim dagboek beginnen.

Een “dag”boek in de letterlijke betekenis van het woord, zal het wel niet worden, meer een schrift waarin ik me geregeld uiten kan als ik er behoefte toe voel.

Het wordt een “geheim” dagboek, omdat ik niet wil dat iemand anders er een vermoeden van hebben zal dat het bestaat. Ik zal er zo eerlijk mogelijk in zijn, er alles in noteren, behalve de enkele dingen waarvoor ik me te diep schaam [...].’

Dit kinderlijke dagboekbegin schreef Hans Warren (^o20 oktober 1921) op 16 april 1942 in Borssele, een afgelegen dorpje in Zeeland, midden in de Tweede Wereldoorlog. Blijkbaar is hij anders dan de andere dorpsjongens, want hij houdt al 2½ jaar een natuurdagboek bij en wil zich nu ook nog op een andere manier schriftelijk uiten: ‘dingen’ opschrijven, noteren, die geheim moeten blijven, behalve voor hemzelf.

Ik denk dat er honderden pubers en adolescenten rondlopen die wel eens op een vergelijkbare manier het plan hebben opgevat zo'n geheim dagboek te beginnen; velen begonnen ook echt, maar na enkele weken of maanden was er altijd wel een excuus om ermee te stoppen, en soms - jaren later - las men dan met een weemoedige glimlach al die ellende van jeugdige eenzaamheid en diep verdriet terug, om vervolgens met volwassen vastberadenheid dat romantische uitlaatgeklep in de inlaadklep van de kachel te laten verdwijnen. Ja, die bestond toen nog, de gewone kachel, ik was het bijna vergeten, maar HW legt het vast, al op p. 13, 20 april 1942: ‘We hebben geen kolen meer, zitten al een paar dagen in de kou’, en op p. 131, 3 december 1943, lezen we:

‘Dit dagboek is grappig, misschien hier en daar een beetje boeiend, dan weer kinderachtig, klein en onbeduidend. Een poos geleden, toen ik grote schoonmaak in mijn binnenste probeerde te maken, heb ik er zes bladzijs uitgesneden en verbrand. Toen heb ik ook een massa brieven verbrand van vrienden en kennissen. Ik heb er nu spijt van’.

Ja, ik ook, eerlijk gezegd. Want door dat verbranden, die poging tot grote schoonmaak, is er een stukje ‘binnenste’ van Hans Warren verdwenen dat we nu moeten missen. Het doet er, geloof ik, helemaal niet toe dat er veel kinderachtigs, kleins en onbeduidends in een dergelijk dagboek staat: ook die ‘dingen’, ja, vaak juist die ‘dingen’, zorgen ervoor dat er een menselijk beeld van de schrijver ontstaat. We kennen allemaal het korte sprookje van Paul Valéry (óók zo'n ‘cahier’-schrijver): Er was eens een man die wijs werd. Hij deed alleen nog maar dingen die nut hadden. Kort daarop zat hij in het gekkenhuis (Vrij vertaald uit Mauvaises pensées et autres, 1942).

Hans Warren heeft op een kinderlijke manier, vanaf het begin, dóórgeschreven tot op de dag van vandaag, onwijs vaak, maar daar hebben we nu wél aan te danken dat er stapels cahiers door hem zijn volgeschreven, inmiddels; en vanaf 1981 is Bert Bakker te Amsterdam met de publikatie daarvan begonnen. Deel 1. Geheim Dagboek 1942-1944 (1981); Deel 2. Geheim Dagboek 1945-1948 (1982); Deel 3. Geheim Dagboek 1949-1951 (1983).

Op de binnenzijde van het omslag van Deel 1 wordt verantwoord waarom de auteur, die zijn dagboek werkelijk geheim wilde houden, toch besloot het werk aan de openbaarheid prijs te geven: de toegenomen openhartigheid (niemand neemt meer zo snel aanstoot aan het bekend worden van intimiteiten) is wel de voornaamste reden om alle geheimzinnigheid te laten varen.

Intimiteiten? Ja, zeker. Hans Warren beschrijft in deze eerste drie delen namelijk niet alleen hoe hij (intiem) al zijn problemen met zijn ouders te lijf gaat, de spanningen die hij als enig kind, bevaderd en bemoederd door goedbedoelende opvoeders, ondergaat - een mooi voorbeeld van ‘generation gap’ - maar ook komen zijn intimiteiten met meisjes, in een voor die tijd onverhulde manier, aan de orde, met steeds op de achtergrond zijn strijd tegen ‘de schande’ van het anderszijn. Al jong heeft hij namelijk ervaren dat hij in wezen ‘van de verkeerde kant’ is, zoals ze dat op dorpen in Zeeland (en waar niet!) noemen: van zijn eerste (verloren) geliefde, Antonia, is zijn geliefde kiekje dat waarop ze in jongenskleren op haar paard zit (p. 13); op de dorpsschool was hij niet in tel: hij gedroeg zich als een meisje (p. 14) werd ‘De Meid’ genoemd (p. 28); benijdde de meisjes als ze met uitgespreide blote armen in de koele wind stonden die langs de kerk kwam stromen (p. 35); allemaal stille verwijzingen die de auteur zelf tracht te overstemmen door

[p. 586]

steeds maar over zijn mislukkende liefdes voor Antonia, Lydie, Sibylle, Cockie enz. te schrijven, maar de gedwongenheid ervan, het pathetische, valt des te meer op zodra hij zijn vriendschap en bewondering voor sommige jongens aan de orde stelt. Zijn intens meeleven met een zekere Willem, het hele eerste deel door, verraadt al iets meer van zijn gevoelens, maar het meest duidelijk geeft Warren zich bloot in de passage op p. 68 met de beschrijving van zijn rivaal bij Sibylle:

‘Zijn bijnaam was “De Neger”. Hij had alles wat ik miste: hij was bruin en soepel, had zwart krulhaar, hij was mooi gebouwd ook [...]. Ik was een beetje bang voor zijn charme, zijn mooi-zijn, hij bekoorde me. Als hij in de kleedhokken waar het altijd stonk naar oud zweet, ongewassen kleren en warme gummizolen, naast me stond kon ik mijn ogen niet van zijn lijf afhouden en hij rook juist zo verleidelijk zoet, naar hyacinten. Ik weet nú eigenlijk niet goed meer of ik me er toén rekenschap van gaf dat ik ook op hem verliefd was. Het was geloof ik meer zo, dat hij degene was, uiterlijk dan, die ik had willen zijn. Ik had in zijn huid willen kruipen, zijn lichaam willen hebben, zijn smeltende, flemende ogen, zijn krullen. Als ik hem was zou Sibylle ook van mij houden, van mij in hem en op die ingewikkelde manier zouden we dan een ideaal paar vormen, een dreëenheid. Dat denk ik nu [...]’.

En een pagina verder staat er:

‘De avond dat ik het bovenstaande schreef, kreeg ik een heel sterk verlangen naar Sibylle, en ik schreef een gedicht voor haar, “Herinnering” (Met zoveel liefde heb ik van je gehouden). Nu ik het overlees zie ik wel dat het goed weergeeft wat ik voel, maar ook hoe sterk iets vervormd wordt wanneer het uitkristalliseert, vastgelegd wordt. Ik kan het niet meer veranderen [...]’.

Ja, ja, HW schreef een gedicht voor háár (curs. van mij; AW) en nu - zo'n 40 jaar later - kan hij dezelfde toevoeging maken, als hij het nu wéér overleest met de voorafgaande passage over ‘De Neger’ erbij, want alles heeft met alles te maken: ‘hoe sterk iets vervormd wordt wanneer het uitkristalliseert, vastgelegd wordt...’. De uitkristallisering van de ‘sublimering’!

Le grand Meaulnes.

Het zou te ver voeren om alle subtiliteiten van de drie delen van Geheim Dagboek in extenso te bespreken. Voor vogelliefhebbers is er bij HW meer te vinden dan bij Maarten 't Hart; muziek en schilderkunst, literatuur en oorlogsellende, streekromantiek en Griekse beginselen, verveling en spleen, dood en wanhoop, telkens doemt er weer wel iets anders op, dat - om met de woorden van HW zelf te spreken - grappig, boeiend, kinderachtig, klein en onbeduidend is, voornamelijk door de dorpse sfeer op de achtergrond. Maar in deel 3 krijgt het Dagboek plotseling een internationale allure, wanneer het HW's reis naar Frankrijk beschrijft, à la recherche du Grand Meaulnes. Wie dit meesterwerk van Alain-Fournier niet kent - hét boek over de strijd tussen liefde en vriendschap - mist misschien nog meer dan degene die HW's Geheim Dagboek ongelezen laat en HW maakt daar geen geheim van. In deel 2 komt Le grand Meaulnes al ter sprake: ‘Het boek is mijn dierbaarste bezit, ik zou het willen bezitten in een prachteditie, gebonden in huidzacht perkament’, maar in deel 3 gaat het helemaal een belangrijke rol spelen. Niet alleen komt hij door een gesprek over Le grand Meaulnes in contact met een (Engels) meisje dat later zijn vrouw en moeder van zijn twee dochters zal worden, maar ook hebben schriftelijke contacten met Isabella Rivière, zuster van de bewonderde Alain-Fournier, onder andere tot gevolg dat Warren in september 1950 naar Frankrijk trekt, waar hij na een verblijf op Pigalle - dat de beloften van het ‘geheime’ van het dagboek werkelijk even waarmaakt, - in Dourgne terechtkomt, in De Tain, aan de voet van de Pyreneeën. Daar wordt hij door Isabella geïnstalleerd in een kamer vól van Le grand Meaulnes en de beschrijving van zijn verblijf aldaar reken ik tot de hoogtepunten van de nu verschenen drie delen. Het is duidelijk dat HW daar werkelijk even ‘tot rust komt’, niet alleen meer met zijn eigenheimers-problematiek bezig is, maar zich openstelt voor de ander:

‘Isabella Rivière is een kleine, vrij gezette vrouw met een vermoeid, blank, lichtgepoederd gezicht dat natuurlijkheid en iets heel liefs moederlijks haast, uitstraalt. Niet overdreven, niet hinderlijk, wáár. Ik voelde me een reus naast die kleine gestalte. Zij was geheel in het zwart gekleed en ze droeg een grote zwarte omslagdoek met lange franjes over de schouders. Haar haren zijn vrij kort geknipt en recht, ze zijn nog donker, maar weinig grijs loopt erdoor. Grijs zijn haar ogen en blank is haar huid. Zij is niet mooi, maar zelfs nu, zoals ik haar met verschillende hoeden zag, nog heel charmant. Als jong meisje moet zij aantrekkelijk zijn geweest. Haar linkerbeen is sterk opgezet, het spant in haar dunne zijden kous, en door een heupziekte in haar jeugd heeft zij een eigenaardige, wat zweverige loop. Het is merkwaardig dat iemand die haast niet lopen kan, zich toch bevallig weet te bewegen. Haar gezondheid is zwak en ze heeft nu bovendien nog een zere arm. Dat zij ondanks al die kwalen en belemmeringen de twee grillige trappen naar mijn kamer beklom om me persoonlijk alles te wijzen, ontroerde me’.

Mij ontroert zo'n geschreven portret ook, méér dan het vele geschrijf over ‘spanningen’ van wat voor aard ook. Maar ik zou

[p. 587]

dat geheel niet graag gemist hebben, want dank zij HW's ‘uitlaatklep’ hebben we nu eindelijk in Nederland het begin van wat in Frankrijk en andere Europese landen al lang een traditie aan het worden is: een Journal Intime, dat het verloop van een schrijvers- en een mensenleven openbaart, van onrijpheid tot volwassenheid.

Aan het eind van deel 3 is HW nog lang niet zo ver dat hij die volwassenheid volkomen heeft bereikt, maar er zijn momenten geweest, onvergetelijke momenten die mij met belangstelling naar het vervolg, alle volgende delen, doen uitzien. In dat verband wijs ik nog even op een opmerking kort voor het einde van deel 3.

2 nov. - 14 u. - Wat versnippert een dagboek je krachten: wat mogelijk in een andere duurzame vorm gegoten zou kunnen worden, verdwijnt nu voorgoed in het proza van een nimmer te publiceren journaal.

Het ‘nimmer te publiceren journaal’ heeft - gelukkig - met deze publikaties een begin van ‘duurzame vorm’ gekregen.

Aldert Walrecht

Hans Warren, Geheim Dagboek (1942-1944), Geheim Dagboek (1945-1948), Geheim Dagboek (1949-1951), respectievelijk verschenen in 1981, 1982 en 1983 bij Bert Bakker, Den Haag.