Ons Erfdeel. Jaargang 27

‘Starkadd’ herleeft.

In december 1897 publiceerde het tijdschrift Van Nu en Straks Hegenscheidts romantisch drama Starkadd dat spoedig een symbool werd van zijn generatie. Het was het eerste belangrijke versdrama sinds het verschijnen van Rodenbachs Gudrun twintig jaar eerder. Het is een erg lyrisch, zelfs muzikaal stuk, waarvan de held een zekere verwantschap vertoont met figuren uit het werk van Wagner. De skald en krijger Starkadd heeft zijn ideaal gevonden in het dienen van de Deense koning Froth die een incarnatie is van de deugd. Terwijl Starkadd een campagne onderneemt tegen de Friezen vermoordt de zoon van de koning, Ingel, zijn vader met de hulp van de intrigant Saemund. Ingel vreest immers dat de skald hem van de opvolging zal beroven. Als Starkadd de ware toedracht van Froths dood verneemt zal hij zich wreken. Hij verzaakt echter aan de macht en aan de koningsdochter Helga. Alleen de zee zal zijn bruid zijn.

Het stuk is helemaal gebouwd rond de centrale figuur van Starkadd die een jeugdige en idealistische dichter is. Vanaf het begin wordt hij als een denker gekarakteriseerd, een Hamlet-figuur die tegenover kwaad en corruptie geplaatst wordt. De moord op de koning doodt echter het idealisme in hem. Hoewel dit drama vele Shakespeariaanse reminiscenties oproept (verwantschap met Hamlet, de geest, de figuur van Saemund, enz.) verschilt het

‘Starkadd’ opgevoerd door Arca in een regie van Pol Dehert en Herman Gilis (Foto Luc Monsart).

wezenlijk van de Shakespeariaanse tragedie, omdat de actie hier alleen door de omringende personages gecreëerd wordt en haar wortels niet vindt in het karakter van de held.

Het Arca-N.E.T.-gezelschap heeft de opvallende prestatie geleverd Hegenscheidts stuk, dat men oppervlakkig gezien onspeelbaar zou achten, uit het stof te halen en ook werkelijk tot leven te brengen. De regie van deze produktie is in handen van Pol Dehert en Herman Gilis, een duo dat blijkbaar de risico's niet schuwt.

Natuurlijk is de in het stuk aanwezige retoriek een kluif voor de Arca-mensen, die al in vorige produkties lieten blijken dat zij graag pathetische momenten doorprikken. Zoals vele hedendaagse theatermensen vinden zij het boeiend een tekst te ironiseren door bepaalde frases letterlijk uit te beelden of door de retoriek zodanig op te schroeven dat hij een tegengestelde werking heeft. Zulke momenten zitten ook in de Starkadd-produktie zodat de toeschouwers vaak grinniken en soms ook hardop lachen. Maar nooit ondergraaft dit ironisch spel het geheel van het drama. Wel leidt het tot een duidelijke relativering. Hoe decadent de wereld van Ingel en Saemund aan het einde van het stuk ook is, toch kan men de Starkadd-figuur zoals zij hier verschijnt, niet als een geldig alternatief zien. Bert van Tichelen is een kale, bonkige, stoere kerel die graag een militaire houding aanneemt en (te) vaak brult. In plaats van de geïdealiseerde kunstenaar lijkt hij soms een banale krachtpatser te zijn. Dat was wellicht ook de bedoeling van deze produktie: de soms wazige, idealiserende taal van Starkadd moet ontmaskerd worden. Zijn optreden lijkt dikwijls louter formeel. Als Froth hem zijn dochter als bruid schenkt, bljift hij koud, onverschillig tegenover het meisje.

Om deze ontmaskering te bereiken, worden in de produktie traditionele elementen, waartoe allereerst Hegenscheidts verzen gerekend kunnen worden, tegenover hedendaagse elementen geplaatst. Het decor van Mark Cnops toont een donker theaterdoek dat de zee en misschien links een rots suggereert. Aan de zijkanten ziet men zelfs een soort ouderwetse coulissen. Met deze aankleding contrasteren dan de plastic stoeltjes, de

[p. 455]

koelkast, de wastafel en de kleerkast die toegang geeft tot de slaapkamer van Froth. Later in het stuk ligt de kleerkast plat op de vloer zodat ze het graf is waaruit koning Froth kan opstaan. Een trapje volstaat als koningstroon. In het midden van het doek achteraan wordt een strook uitgespaard waardoor een nieuwe ruimte gecreëerd kan worden voor de scènes met de wachters en met de vissers.

Op die manier wordt het stuk uiteraard uit zijn oorspronkelijk romantisch kader gelicht. Hedendaagse toetsen dienen soms als ironische prik of om de actie grotere relevantie te geven. Zo laat men de zanger Ivann Lendersen tijdens het slotfeest met enkele smartlapjes de valse schijn van de decadente hofwereld illustreren. En Ingel zelf zingt als een soort toneelreflectie van de moord het bekende Macky Messer uit Brechts Driestuiversopera.

De tegenstelling tussen de harde, eerlijke Noorderling en de decadente, zuiderse sfeer en mentaliteit wordt in deze produktie nog verscherpt. De zegging van Saemund (Mark Steemans) is vloeiend, verleidelijk, zangerig zelfs. In Starkadds mond worden Hegenscheidts verzen opzettelijk verbrokkeld in een staccato-ritme. Bert van Tichelen overdrijft trouwens met het plots uitschreeuwen van bepaalde frases. Ook in de kostumering wordt de genoemde tegenstelling onderstreept. Saemund draagt een nauwsluitend pak. Helga is getooid in een helgele, verleidelijke jurk met een pelsen sjaaltje. Het kostuum van Froth daarentegen is ruw-primitief. Als Starkadd van zijn zegetocht tegen de Friezen terugkeert is hij geheel in het wit gekleed. Zijn uitrusting lijkt wat op die van een visser, maar heeft ook militaire trekken. Ook heeft hij een heel lang wit vaandel bij zich dat hij op de troon van de vermoorde Froth zal leggen. Zo is hij een soort engel die deze wereld zal zuiveren van het kwaad. Als Starkadd aan het slot de zee als bruid kiest en Helga en de koningskroon afwijst, kleedt hij zich uit, met de rug naar het publiek, om naakt te verdwijnen in de middenstrook van het doek.

De karakterisering van de personages in Starkadd is niet erg genuanceerd. Dat is een moeilijkheid die in de produktie niet opgelost kon worden. Soms werden de personages zelfs nog verder gesimplificeerd. In de harde, brutale interpretatie van de rol van Starkadd door Bert van Tichelen gaat het meditatieve aspect van de dichtersfiguur totaal verloren. Uit de mond van dit krijgerstype klinken de volgende hamletiaanse woorden irreëel:

Want, of het nog zoo pijnlijk was, ik minde
Dat wroeten in mijn eigen leege borst.
Ik staarde in de opgewoelde zee en voelde
Mij half wellustig op en neer gaan met
De kiel die, stijgrend, door de baren boorde.
'k Was weggezonken in een stomp nietdenken;

Saemund is de gladde, opportunistische intrigant, een rol die overtuigend vertolkt wordt door Mark Steemans. Opvallend is hoe hij tijdens de slotscènes, wanneer iedereen er geslagen en lusteloos bijzit door handgeklap en aanmoedigingen toch animo in het feestje tracht te brengen.

Dries Wieme als koning Froth speelt eerder realistisch. Wanneer hij, in zijn onderhemdje, uit het graf opstaat, neemt hij een alledaagse, bijna achteloze houding aan. Zo gaat ook hij zich sceptisch opstellen tegenover Starkadds idealisme of grootspraak.

Pol Dehert en Herman Gilis hebben de tekst vaak op boeiende wijze gestalte gegeven. Effectieve groeperingen op het toneel onderstrepen het dramatisch gebeuren. Tijdens de beginscène waarin de intrigant Saemund de zoon van Froth tot vadermoord wil overhalen, is hij de hele tijd bezig met het plaatsen van stoelen in rijen voor de vergadering van de koning en zijn hof. Terwijl Froth de aanwezigen toespreekt komt Ingel plots binnen en verstoort zo de plechtigheid. Even wil zijn vrouw Hilde (Carmen Jonckheere) hem met een handgebaar tot rust brengen, maar hij gaat achteraan zitten met de rug naar het gezelschap gekeerd. Als dan de verbale confronatie tussen Starkadd en Ingel losbarst, staan de aanwezigen op en deinzen achteruit: de orde is totaal verstoord. Deze hele scène wordt zo een visueel symbool voor de actie die zich aankondigt.

De keuze van Starkadd door het Arca-gezelschap was een stoutmoedige gok. Dank zij de verbeeldingskracht en de serieuze tekstbehandeling van de regisseurs blijft het drama sterk overeind staan en geeft het aanleiding tot levend theater.

Jozef de Vos