Ons Erfdeel. Jaargang 27

Angst van een sneeuwman (Frank Albers).

Frank Albers' Angst van een sneeuwman heeft opvallend veel lovende stemmen doen opgaan en terecht. Het is een voortreffelijk boek van een jonge schrijver. Zoiets trekt natuurlijk de aandacht, omdat jongeren zich in Vlaanderen minder van het medium literatuur zijn gaan bedienen, of de kans daartoe niet krijgen. Frank Albers behoort niet tot een stille generatie, maar tot een zwijgende generatie. Het is niet moeilijk om te ontdekken waarom dat zwijgen in acht wordt genomen. In de eerste plaats is er momenteel weinig stimulans om wat dan ook in literatuur te sublimeren. Ten tweede is er het gevoel dat literatuur niets essentieels toe te voegen heeft aan de troosteloosheid, die ook in de andere media heerst. Toch moeten er in Vlaanderen nog jongeren zijn die interessante dingen schrijven; onze noordergrens kan door de creativiteit en de kwaliteit heen toch niet zo'n scheidingslijn trekken. Angst van een sneeuwman is, ondanks zijn weinig opwekkende inhoud, de gelukkige bevestiging van dat idee.

Frank Albers' boek is niet zo maar nieuw. In diverse opzichten is het verwant aan internationale (en ook niet-literaire) voorbeelden of stijlen. Wat hem bij het schrijven van Angst van een sneeuwman bijvoorbeeld inspireerde, is de muziek van de Amerikaanse formatie Talking Heads, die aan kop lopen van een ‘koude golf’ in de popmuziek. Talking Heads is eigenlijk van een marginaal, intellectualistisch New-Yorks fenomeen een toonaangevende groep geworden die langzamerhand tot de ‘mainstream’ is gaan behoren. Aliënatie en analyse van die deformatie van de menselijke ziel door de moderne wereld is tegenwoordig schering en inslag. Albers is, daarbij aansluitend, onder de indruk gekomen van nog een andere manier van hyper-analytisch denken, de Duitse stroming die door Peter Handke (voor de literatuur) en Wim Wenders (voor de film) wordt aangevoerd en waarbij, in Nederland, Leon de Winter zich ook heeft aangesloten. Albers volgt hen op een persoonlijker manier na, maar kiest toch voor hun minutieuze, hyperrealistische aanpak van de mens en zijn omgeving. Hij gelooft dat ‘feiten’ de levensloop sturen en daarvoor hun eigen logica volgen: ze volgen elkaar doodgemodeereerd op, zonder directe samenhang. Zoals in een flard tekst van Talking Heads, die Albers citeert (ik parafraseer): feiten zijn simpel, rechttoe-rechtaan; ze interpreteren zichzelf, ze doen niet wat je hun opdraagt, ze keren de waarheid om en om.

Bijna vanzelfsprekend volgt hieruit dat Frank Albers heel filmisch schrijft. Een plot doet er niet zo toe, omdat een aantal gebeurtenissen het gegeven en de personages toch willekeurig voortstuwen, langzaam en achteloos naar een desastreuze, maar zelden spectaculaire, ontknoping toe. Bovendien geeft hij zijn boek een erg fragmentarische structuur mee, zonder dat de eenheid in het gedrang komt. Angst van een sneeuwman heeft een afstandelijk, documentair karakter. De fragmenten wisselen elkaar af: de auteur registreert het heden, waarbij hij vooral introspectief tewerk gaat. Daarnaast geeft hij er in flashbacks geregeld een context bij. In ‘visioenen’, zo noem ik het, geeft hij de angstdromen weer van zijn personage, angst voor zijn toekomst, angst voor de dood. In een aantal scènes tenslotte geeft hij gelegenheid aan buitenstaanders, die de samenleving vertegenwoordigen, om dat alles aan te vullen en te bevestigen, waarmee ze een soort koor-functie vervullen. Albers monteert al deze duidelijk afgescheiden schuitjes tot een geheel dat geleidelijkaan groeit en vorm krijgt.

De feiten. Albers begint zijn boek meteen met beelden van zijn hoofdpersonage Roger de Laet, een jongeman van net twintig. Hij is huisbewaarder geworden

[p. 446]

Frank Albers (^o1960).

van een complex van vijf flatgebouwen, ergens in een ‘nieuwe wijk’. Hij ziet zichzelf een beetje als redder in nood van een woonomgeving die het altijd zonder huisbewaarder heeft moeten doen. De flats zijn natuurlijk onmenselijk, maar het is duidelijk dat De Laet meer met zichzelf in de knoop ligt en eigenlijk op de vlucht is voor zijn ware aard. Albers citeert (als epiloog) weer een songtekst van Talking Heads, over een man die zijn gezicht probeert te veranderen naar een foto uit een of ander tijdschrift, naar een idool uit een film of van de televisie. Geleidelijkaan verandert niet alleen zijn gezicht, maar ook zijn persoonlijkheid, wat hem zeker zal opbreken. Ook De Laet verwacht teveel van zijn nieuwe baan. Hij heeft iets te bewijzen tegenover zichzelf, namelijk dat hij iets kàn, maar is eigenlijk tegen het eenzame beroep van huisbewaarder niet opgewassen. Hij beschikt bovendien over een ‘elektronisch controlebord’ dat door de eigenaar, een huisjesmelker, is geinstalleerd. Met die televisiemonitors waarmee hij via verborgen camera's inkijk heeft in alle kamers van alle flats, hoeft hij eigenlijk nauwelijks buiten te komen. Frank Albers zet een onevenwichtig iemand als Roger de Laet achter de knoppen, wat het zinvol maakt en niet herleidt tot de zoveelste theorie over big brother. Want het gevaar loert vooral voor De Laet zelf. Hij functioneert uiteraard als een stroman voor de eigenaar en het gezag dat die vertegenwoordigt. Ze zullen hem inderdaad laten vallen als hij zijn taak als controleur/voyeur heeft volbracht. Maar bovendien accentueert die gluur-installatie De Laets gruwelijke eenzaamheid. Hij hunkert naar mensen om zich heen, dat is duidelijk, maar kan of wil het contact niet verder leggen dan via zijn controlebord, wat op hetzelfde neerkomt als een verrekijker, of een deurspionnetje.

Wat is dan De Laets voorgeschiedenis? Voor zijn baan als conciërge heeft hij zijn burgerdienst gedaan in een bibliotheek, daarna heeft hij vier maanden gewerkt in een snack-bar en daarna zes maanden gestempeld. In die tijd woonde hij ook een poosje samen met Lin, een meisje dat de toneelschool bezocht en de breuk met haar is ingrijpend geweest in zijn leven. Albers drukt twee brieven van Lin af, waaruit blijkt dat De Laet een moeilijk iemand is om mee samen te leven. ‘Jij zou moeten inzien dat je beter alleen kunt blijven. (...) Jij zou alleen kunnen samenleven met iemand waar je niet verliefd op bent en die niet verliefd op jou is’. (p. 64) Maar Lin komt zelf niet als zo'n innemend persoontje over. Toch blijft De Laet haar als een hersenschim achterna zitten; hij gaat Lin in het theater bekijken, of gaat een film zien waarin ze heeft gefigureerd. Alsof hij haar zelfs op zijn controlebord zou willen volgen. De Laet heeft de neiging om zichzelf te kwellen, omdat het voor hem de enige manier is om zijn hoofd boven water te houden: niet geloven dat wat gebeurd is waar is; niet toegeven aan zijn verdriet. Dit maakt het allemaal nog veel harder.

Er gebeurt daarom weinig in Angst van een sneeuwman, tot er iets voorvalt dat De Laets pas veroverde nieuwe regelmaat radicaal weer doorbreekt. Tegen wil en dank brengt hij de politie op het spoor van een vijfvoudige moord in de kelders van één van de gebouwen. Omdat hij de voor de hand liggende dader is en het tegendeel toch niet kan bewijzen, vlucht hij. In een krant leest hij dat hij zichzelf daarmee inderdaad tot hoofdverdachte heeft uitgeroepen. Hij leidt een paar dagen lang een zwervend bestaan in de stad, vindt hier en daar onderdak, tot zijn geld op is en hij eindelijk de verlossende stap achter zich meent te horen en straks de hand op zijn schouder hoopt te kunnen voelen. Het boek roept hier Kafkaïaanse en existentialistische reminiscenties op. Het wordt op den duur een akelige droom, één van de vele angstdromen en doodsvisioenen die De Laet heeft. Hij voelt zich voortdurend in het nauw gedreven, als een sneeuwman die staat te smelten in het zonlicht, en angstig wacht tot de schaduw hem bereikt. Hij ademt alleen maar omdat hij toevallig op aarde gezet is - ‘Muss man da sein, nur weil man einmal da ist?’ luidt het motto van Jean Améry - en houdt zich verder stil en onbeweeglijk. ‘Ingehouden ademen om niet ontdekt te worden, om niet te moeten verantwoorden, om niet opgespoord en aangehouden te worden door de wetten van de werkelijkheid’. (p. 92)

Frank Albers verwoordt met dit syndroom meer dan de wanhoop van één personage. De Laet staat niet alleen, dat merkt hij als hij op het spoor komt van een groepje jonge anarchisten, dat graag een ideale samenleving tot stand wil brengen, maar totaal genegeerd wordt. Ze denken eraan om iemand te gijzelen of te vermoorden om de nodige aandacht te krijgen. Maar De Laet is alweer een stadium verder. Hij koestert geen enkele illusie meer. ‘Ik denk dat een leven met idealen veel comfortabeler is dan een leven zonder idealen (...) leder ideaal wordt een dogma, een soort godsdienst’. (p. 107) Hij beschouwt zichzelf als een misverstand, een

[p. 447]

vergissing en ziet als enig mogelijke vorm van protest, zich terug te trekken uit de samenleving. Hij weigert nog langer volgzaam naar een ‘profiel’ te zoeken, ‘naar een betekenis, naar iets dat zijn aanwezigheid een bodem kan geven’. (p. 93) Hij gedraagt zich zelfs niet langer meer als die ‘narcissus’, die in een opwelling zijn schaamhaar afknipt en zich daarmee symbolisch castreert omdat hij ‘geen voorstelling van het geluk’ (p. 51) heeft. Angst van een sneeuwman neemt een mannelijke cultuur op de korrel, voor wie een gesjeesde man meteen ook een uitgestoten mens wordt. Die samenleving van nu waar werklozen, eenzamen, onaangepasten en ouderen geen plaats meer krijgen. Daarom slaat De Laet als een schim de weg in naar de vergetelheid, en wacht tot hij gevangen genomen wordt, omdat dat de enige toestand is waarin hij nog onderhouden zal worden en waarin hij de wereld en het leven zal kunnen vergeten.

Frank Albers heeft een erg somber boek geschreven, dat in diverse opzichten toch hoopgevend is. Sinds lang is er niemand in geslaagd om een modern Vlaams landschap te beschrijven. Angst van een sneeuwman besluit met een indrukwekkend troosteloze stadsevocatie (van Antwerpen). De sfeer is trouwens het hele boek door sterk. De visuele flair waarmee Albers schrijft, heeft evenwel tot gevolg dat je vooral zwijgende beelden krijgt voorgeschoteld. Weer een scenario met weinig dialogen dus. Wat je er op brengt, dat Frank Albers zijn boek de benaming ‘preteksten’ meegeeft, en niet ‘roman’ of iets dergelijks. Voor een verklaring moet je in zijn interesses zoeken. Angst van een sneeuwman is een mengvorm van stijlen, genres en culturen. Voor het eerst (?) is in Vlaanderen popmuziek als een gegeven goed in fictie verwerkt (al zijn Albers eigen terloopse stukjes declamatie zwak). Er spreekt contact met de internationale culturele strekkingen uit dit boek, op een beheerste en vakkundige manier. Angst van een sneeuwman is daarom een kritisch boek. en Albers' cultuurpessimisme kan ook de kritiek doorstaan.

Karel Osstyn

Frank Albers, Angst van een sneeuwman, Soethoudt, Antwerpen, 1983, 123 p.