Ons Erfdeel. Jaargang 27

Paul Snoek: Verzamelde gedichten.

De publikatie van Verzamelde gedichten lijkt op een bepaald ogenblik in de carrière van iedere dichter van enig formaat een must. Wat de aanleiding daartoe mag zijn, is niet zo duidelijk. Wellicht verkopen Verzamelde gedichten goed, want ze zijn relatief goedkoop.

Zolang de dichter dat zelf nog kan meemaken, is er niets aan de hand. Anders ligt het als de gedichten worden verzameld ná de dood van de dichter, want dan vind je steeds datzelfde deel ‘ongebundelde verzen’ terug. Niet zelden bevat dit hoofdstuk een samenraapsel van verzen die de samensteller desnoods in het ‘cahier de brouillon’ van het vierde leerjaar is gaan zoeken. De ongebundelde gedichten buiten beschouwing gelaten, blijf ik met de vraag zitten naar de werkelijke zin van een bundel met alle gedichten van een bepaalde dichter. De dichter zelf bewijs je er meestal geen goede dienst mee. Niet alleen is er vaak werk in opgenomen dat de dichter heeft afgewezen, maar er zijn ook altijd een aantal verzen of zelfs hele bundels die het niveau niet halen van het beste werk. In een bundel van meer dan zeshonderd bladzijden kunnen de echt mooie gedichten wel eens verstikken onder de middelmatigheid. Dat werkt een zekere leesmoeheid in de hand, die bij poëzielezen zeker uit den boze is. Waarom vraagt een uitgever niet gewoon aan een aantal ‘betrouwbare’ poëzielezers om een bundel samen te stellen met hun eigen keuze uit het oeuvre van een dichter? Dan krijg je misschien vijf overzichten met een gerichte visie.

Van Paul Snoek verscheen in 1982 ook Verzamelde gedichten, samengesteld door Herwig Leus. Zeshonderd bladzijden gebundelde gedichten, een honderdtal ongebundelde verzen. Het gepubliceerde werk krijgt dus het leeuwedeel.

Hoe mooi dit boek ook is uitgegeven, je wil het in de eerste plaats lezen. Wie poëzie ‘verzamelt’ is met deze uitgave goed gediend, wie kennis wil maken met de poëzie van Paul Snoek loopt er in verloren.

Al in de eerste bundel Archipel blijkt Snoek een dichter met een grote taalvaardigheid te zijn. Hij schrijft vloeiende en echt muzikale verzen. De rustigste verzen zijn die waarin hij de natuur zelf beschrijft. De cyclus Landschappen bevat een aantal eenvoudige gedichten die eigenlijk elk één lange zin zijn.

Langs mauve beken
liggen canada's geveld
uit wier lillend lover
de wind een klaaglied lokt
en ergens
in de avond
sprokkelt een kind
de laatste spaanders hout
voor het laatste vuur.

Minder rustig zijn de gedichten waarin hij niet de natuur tot onderwerp neemt. Zijn taalbeheersing drijft Snoek zo ver door dat ze vaak ongeloofwaardig overkomt. Hij lijkt wel geluisterd te hebben naar de meester op school die zegt, dat bij elk woord een adjectief moet komen en dat nieuwe woorden de tekst opfrissen. De gedichten staan vol met kleurige adjectieven en stupide neologismen, zodat ze lachwekkend worden.

Vormelijk en thematisch kunnen de eerste vier bundels samen genomen worden. Snoek is vrij beperkt in zijn thematiek. Eén thema overheerst: de eenzaamheid. De pijn van die eenzaamheid kan alleen overgaan door zich volledig over te geven aan de natuur. Vooral de zeegedich-

[p. 429]

ten getuigen van dit één-zijn met de natuur. Ze behoren dan ook tot het beste uit zijn vroege werk.

in de akkers van de zee
in de batyale aarde
kruipen ontelbare mensen
uit ontelbare schelpen
de wind waait door het eerste hart
dat uit de hemel viel
bespeelt de regeling
van ebbe en vloed
en speelt het schaamhaar
van de duinen open.
en in de bedden
van de malse duinen
strelen warme mannen
warme vrouwen veilig.

Na deze sentimentele poëzie uit de eerste periode schrijft Snoek een reeks realistische en surrealistische gedichten, die breken met de romantiek uit de vroege verzen. De heilige gedichten zijn vlotte, melodieuze teksten, luchtig van inhoud en getuigend van grote verbeelding. De taal blijft verzorgd, maar de inhoud is veel prozaïscher en communicatiever. Vaak maakt hij portretten: een soldaat, een reus, een vrouw, een Vlaams meisje. In de cyclus heilige gedichten evolueert Snoek naar een soort poëtisch proza met lange zinnen in een ongekunstelde spreektaal. Hij streeft naar non-lyriek die de romantische gedichten uit zijn eerste bundels ‘ontheiligt’.

In de trilogie Hercules, Richelieu, Nostradamus is de verbeelding het grootst. De melancholie en het gevoel van eenzaamheid en unheimlichkeit worden niet meer gekoesterd. Hij ontvlucht ze in een bizarre verbeeldingswereld. Deze drie bundels bevatten enkele van de mooiste gedichten uit het oeuvre van Paul Snoek. Het vers is melodieus en de taal uiterst zuiver. In een groot aantal gedichten is er een tendens naar hermetisme. Die geslotenheid verbergt vaak een inhoudelijke leegte. Een diepgaande analyse toont dat soms treffend aan.

De trilogie eindigt euforisch: de dichter is het gewone menselijke leven ontstegen en leeft als een halfgod in de wereld van zijn eigen verbeelding en poëzie.

En zo ontstaat uit mijn vloeibare schepping
een schaduw die het woord veredelt als een ras
en uit mijn schaduw een volmaakte halfgod,
die het nieuwe woord veredeld spreekt,
die boven het vlijmscherpe bidden der mensen
met zijn allerzachtste lippen zoent
de stijve lont naar de verre explosie
en verder nog de nieuwe beschaving der monsters.

Dit geluk is echter van korte duur. In De Zwarte Muze (1967) is Snoek weer met beide voeten op de grond terecht gekomen. De ontnuchtering is groot. De oude onvrede met de wereld, en de eenzaamheid zijn weer alom tegenwoordig. De dominante toon is kil, bedroefd, vol teleurstelling om het valse geluk van zijn verbeelding. Hij kan enkel troost vinden in de poëzie en de liefde; in deze bundel verschijnen de eerste drie liefdes-gedichten voor Maria Magdalena. Zijn vers is eenvoudiger en gezuiverd van hermetische duisterheid.

Voor De Zwarte Muze kreeg Paul Snoek de driejaarlijkse staatsprijs voor poëzie. Het is beslist zijn meest homogene bundel, geschreven in vloeiende en melodieuze verzen. Al komen b.v. in Hercules enkele betere gedichten voor dan in De Zwarte Muze, toch is deze laatste als bundel wellicht zijn beste. Het titelgedicht geeft de teneur van de bundel goed aan:

Waar is de tijd, dat jij me voedde met je weelde,
mij in een praalbed proeven liet de eetlust van je slaap,

Paul Snoek (1933-1982).

of met mij woonde in een huis dat ik rechtvaardig bouwde
en waar het goed was je ruimschootse minnaar te zijn?

Nu woon ik in een wanhuis zonder antwoord. Ik verblijf
en eet in naam van god langharig den honger, of drink
tot slechts mijn schaduw mij nog staande houdt en tot
ik zeeziek als een drenkeling in mijn verbeelding drijf.

En toch, van evenwicht mijn hart is bloedend en ik hoop
opnieuw te mogen rusten in de draagstoel van de ruimte
met op mijn lippen van een sneeuwvlok het geoliede dons.

Ook dat de weelde mij opnieuw verkrijgen zal uit vrede
en ik niet meer ontwaken moet in de versperring van de leegte
met schamel in mijn keel spons, hardvochtig en droog.

In 1971 verschijnen de Gedichten voor Maria Magdalena, negen mooie liefdesgedichten die getuigen van een relatief optimisme. De dichter is gelukkig omdat de liefde hem kan troosten, al schrijft hij in het derde gedicht: ‘wie eenmaal eenzaam was, is eeuwig eenzaam’.

Maar Snoek voelt aan dat hij in een romantisme verzeild is geraakt waarvoor hij zelf huivert. Zijn poëzie is dringend weer aan ontheiliging toe. Zoals in De heilige gedichten relativeert Snoek in de Gedrichten weer

[p. 430]

scherp het lyrische romantisme. Deze bundel bevat een reeks anti-gedichten die vooral niet gespeend zijn van cynische humor. De toon is agressief. De inhoud kan het beste met een cursiefje worden vergeleken. Snoek noemt de Gedrichten zelf in de ondertitel: ‘gedokumenteerde aktualiteitspoëzie en/of alternatieve griezelgedichten’. Zoals cursiefjes zijn deze ‘gedrichten’ afzonderlijk wel aardig, maar samengebracht in een bundel is het toch een beetje van het leuke teveel. Al kun je erom lachen en dat is toch zeldzaam in poëzie, toch draag je van deze verzen niet veel mee. Ze zijn te zeer vrijblijvend en te oppervlakkig.

Met mijn spreekwoordelijke goedheid
boog ik mij over een purperen kwal
en vroeg: Waarom ben je zo vies,
zo onbemind en toch zo zacht geschapen?

Ik ben oneetbaar zei de kwal met een zucht.
Dat vond ik ook want ze verspreidde
een stinkende zeewierlucht,
maar terstond vond ik het verzoenende woord:

Prachtig als een oog ben je
en mooi omdat je leeft in het zuivere
en alles afweet van het onbekende
Ben je een huisdier van de zee?

Kloot zei de kwal. Herken je me dan niet?
Ik ben de weggesneden kut van Ester Williams.

Na Frankenstein, waarin tien Nagelaten Gedrichten zijn opgenomen, op hetzelfde stramien gebouwd als de vorige, verschijnt Ik heb vannacht de liefde uitgevonden. Het is een inspiratieloze, saaie bundel waarin geen enkel gedicht enige indruk achterlaat.

De laatste bundels Welkom in mijn onderwereld en de postuum uitgegeven bundel Schildersverdriet tonen een ouder wordende Snoek, sober in zijn vers en pessimistisch in zijn kijk op het leven. De liefde, de verbeelding en zelfs de poëzie; het heeft allemaal tot niets geleid. Dit leven is er één van verdriet en eenzaamheid.

Ja, ik weet het nu al jaren en nog langer,
dat gedichten nutteloze dingen zijn
zoals de slierten mist die je rondom je huis
ziet drijven voor de ramen.

Dan is het wel verkieslijker te dromen
of met gesloten ogen aan wat leuks te denken
tot je in slaap valt en de stilte niet meer hoort
die net begon te knagen aan je hart.

Snoek voelt hoe de dood dichterbij sluipt en ondervindt dat het vitalisme uit zijn lichaam is weggeëbd. Vele van zijn laatste gedichten getuigen van moedeloosheid en gelatenheid. De liefde loopt altijd ergens mank, alleen in de schilderkunst vindt hij enig soelaas. De vorm van de gedichten is soberder geworden en de natuurbeelden vormen de ruggegraat van elk gedicht. Boomgedicht is een gedicht over ouder worden en sterven, helemaal in de typische Snoek-stijl, dat net zo goed in 1960 geschreven had kunnen zijn; een gedicht dat zijn oeuvre rond maakt.

Er groeien nog veel bomen in mijn woud
Mooie bomen met gezonde, stoere stammen.
Met lentelijke nesten in hun takken,
met prachtige zwammen in de holten van
de bovengrondse wortels, die warme oksels vormen
wanneer de zomer herfst wordt en sterft.
Sierlijk zijn de bomen in mijn woud
nederig met weelde en groeiend
en verliefd op hun gebladerte.
Vogels maken liefde in mijn woud,
maar het hout onder de schors
wordt dor in mijn borst. Ik ben somber.
Want vanmorgen liep een man door mijn woud,
een vreemde man, die een bijl
als een bijbel drukte tegen mijn hart.
Vogels vlogen weg tussen huiverende bladeren.
Ook îk kreeg het koud als spleet de bliksem
de mooiste jonge eik van mijn woud.

Na Schildersverdriet volgen een honderdtal ongebundelde gedichten, een samenraapsel van teruggevonden verzen. Ik kan me niet aan de indruk onttrekken dat een dichter een reden heeft om een of ander gedicht niet te publiceren. Dat hoeft dan ook niet te gebeuren na zijn dood. Overigens is er weinig goede poëzie te vinden in deze afdeling. Wel zijn er enkele bescheiden uitschieters: Tussen Latem en Deurle, Veronica, Brief aan Jeanne H.

Deze Verzamelde gedichten vormen een mooi boek waarin een aantal schitterende gedichten staan. Toch moet er op een minder omslachtige manier eer kunnen worden gebracht aan een overleden dichter, ik bedoel eerlijker, minder omwille van de volledigheid maar met meer aandacht voor het beste uit zijn werk. Zo'n bescheiden maar duurzaam monument had een dichter van het niveau van Snoek meer gediend.

Wim Chielens

Paul Snoek, Verzamelde gedichten, Mantau, Antwerpen / Amsterdam, 1982, 782 p.