Ons Erfdeel. Jaargang 27

Ivo Michiels: schrift van de roos.

Vier jaar na het afronden van de Alfa-cyclus met Dixi(t) (1979) publiceert Ivo Michiels De vrouwen van de aartsengel. Journal brut Boek Eén. Toen ik de titel zag, ben ik meteen in mijn bibliotheek gaan zoeken naar een klein zwart boekje, verschenen in 1958, met de titel Journal brut. Het eerste en bekendste stuk daaruit, Ikjes sprokkelen, werd ook opgenomen in het nieuwe boek. Blijkbaar lopt Michiels al meer dan 25 jaar rond met het Journal brut-project, maar moest hij eerst, met name in de Alfa-boeken, nog veel schaamte en schuld en vele pijnlijke momenten op een abstracter taalniveau te lijf, voor hij zich kon overgeven aan een journaal. Overigens werden beide cycli, ik bedoel de Alfa- en de Journal brut-cyclus, samen geconcipieerd. Dat blijkt uit het Nawoord van 1963, bij een latere editie van het Journal brut-boekje. Als veertigjarige kon Michiels toen al zijn hele oeuvre overzien. Hij heeft het daar over ‘al de delen van het ene en “ondeelbare” boek waaraan je doelbewust je hele leven, de voorbije en nog komende jaren, ondergeschikt hebt gemaakt’ en gaat profetisch verder. ‘Na “Alfa vier” (dat later zijn definitieve titel krijgt) volgt Journal brut I. (...) Eens Journal brut, eerste deel, op de markt, ligt de weg open voor een tweede deel, een derde, een vierde etc.’. In totaal zijn er tien journaaldelen gepland. De eerste drie leggen de basis (het minimum-traject) en zijn opgebouwd rond thema's als vrouw/schoot (De vrouwen van de aartsengel), vaders/zonen (Het boek der nauwe relaties) en land/wieg (Vlaan-

[p. 425]

deren, ook een land) en geometrische figuren als cirkel (Boek Eén), driehoek (Boek Twee) enz. De overblijvende zeven delen vormen samen een ‘rosa mystica’ met zeven blaadjes. Ondanks de voorafgaande programmering schrijft Ivo Michiels een ‘open’ opus; hij blijkt tegelijk ‘alles te voorzien en toch niets te weten’. Hij heeft het over de ‘meertaligheid’ van zijn werk, een ludieke, creatieve dialoog van vormen. Hij gebruikt een vorm ‘die zichzelf kiest-al-komende, zomaar uit zichzelf overschakelt van het een naar het ander zonder mijn nadrukkelijke toestemming’. Roland Barthes gebruikt voor deze literaire methode in zijn Fragments d'un discours amoureux de term ‘heterologisch’.

De vrouwen van de aartsengel is eigenlijk een verder werken op de bereikte taalvrede van Dixi(t), het boek van dialoog en leven. In Sarah of het Onophoudelijk Begin, de voorlaatste van de 21 teksten, wordt trouwens verwezen naar het Joodse medaillon, waarop het woord Chaj, leven, staat. De relatie van de ik-figuur met Sarah wordt beschreven als een ‘godengezegende romance’. Ze vloeien met ‘geduld en vanzelfsprekendheid’ naar elkaar toe, alles ‘neergelegd in de juiste bedding van Tijd en Historie’. Sarah refereert aan onze collectieve schuld tegenover de Joden, er wordt in de tekst ook verwezen naar actuele aanslagen; zij is de bewaarengel tegen schaamte, schande, pijn en dood. Maar zij is ook de vrouw, net zoals An uit Het boek Alfa (1963). De ik-figuur legt een aantal keren 2.000 km af (heen en terug) om Sarah in Rome te zien, maar hij overbrugt tevens 2.000 jaar. Hij verwijst naar een ‘vóór-bestaan’: ‘van de wachttijd af zijn wij voor elkaar bestemd, tweeduizend jaar geleden al ergens in elkaars verlengde gelegd, of nog langer’. Dat doet me denken aan de Alfa-tekst over An: zij ‘voelde de warmte van het wachten dat eeuwen en eeuwen al in haar was en ook het verlangen dat in hem was en ouder was dan de eeuwen en misschien niet eens meer een verlangen was maar een rust die scheppen was en een zwijgen dat prediken was en een stilte daarin die leven was’. De vrouw is immanente scheppingskracht, die zich eeuwig herhaalt, is wachtend en ontvankelijk zijnsprincipe, is de vruchtbaarheid zelve, de handen gevouwen op haar dragende buik. Maar er zijn nog vele andere relaties tussen De vrouwen en Het boek Alfa, waar beide cycli mee beginnen! Irmgard uit de tekst De toverberg in Sankt Seb spreekt de hij-figuur toe met citaten uit Alfa. Ze zegt hem: ‘Jij bent er zo eentje die roerloos onder hun handen ligt en niet vecht, die stemmen over zich heen laat gaan en de handen en de vuisten en al wat ze doen en zeggen over zich heen laat gaan en het juist daardoor wint’. Zij verwoordt Michiels' levenshouding tegenover het geweld: ‘de macht van de machteloze, de creatieve kracht van de roerloze dulder’. Irmgard verwijst als naam naar vriendschap, kunst en generositeit. Er loopt in de tekst ook een beeldhouwer rond met de naam Viehüter, hoeder van het leven.

An uit Alfa komt ook onder die naam herhaaldelijk voor in De vrouwen, en wel op compositorisch bijzondere plaatsen: de eerste en laatste tekst van het boek is een An-tekst en verder zijn er drie An-refreinen in de Dertien romances. Bovendien lezen we: ‘Al de vrouwen in mijn boeken heten An. Zelfs wanneer ze al eens een andere naam dragen, dan nog heten ze zo’. An wordt geassocieerd met ‘de A van leven’, ‘de A van liefde’, ‘het AAAA van de eerste stem’. De naam staat voor genade, en ook voor de universele moeder, terwijl de ‘A’ symbool is voor de onveranderlijke eerste oorzaak, in de Apocalyps wordt Christus ‘Alpha

Ivo Michiels (^o1923).

& Omega’ genoemd. Maar An verwijst ook naar de taal. Ze komt over het blad gegaan en in de twee letters van haar naam zit ‘al de weelde van deze aarde’, met ‘al wat adem is daarin en Stem is daarin en dus scheppen is en dit wil zeggen tekst is daarin, ritme, extase is daarin’. An zingt dit ‘Boek der modi en der zegeningen’. Nu heeft An, opnieuw zoals in Alfa en ook in Dixi(t), een roos in de hand. De roos heeft een hele rijke en oude symboolwaarde. De roos verwijst naar het vrouwelijk (pro)creatief principe, zowel naar de fysieke als naar de geestelijke en mystieke liefde. De connotaties rondom ‘roos’ gaan vanaf het vrouwelijk geslacht tot de overwinning van de dood. Het ‘Schrift van de Roos’ verwijst ook naar de beroemde Roman de la Rose (1225-1240; Guillaume de Lorris), waar de roos staat voor de goddelijkheid der zinnen, voor de eenheid dus van wat wij mogelijk tegenstellingen vinden. Net zoals op de omslag van Alfa staat op de omslag van De vrouwen een prachtige roos, dit keer de roos van de Rozekruisers. In de tekening van de roos vloeien verschillende zwaarbeladen symbolen samen: de roos bestaat uit zeven cirkelvormige rijen van telkens zeven blaadjes en staat op een gekruiste stengel. In de Dictionnaire des symboles van Jean Chevalier heb ik een gemeenschappelijke trek gevonden in symbolen als cirkel, kruis, zeven, roos, met name de een-

[p. 426]

heid in tegenstellingen, de mystieke conditie voor transcendentie. Zo is het cijfer 7 de synthese van 4 (symbool van oppositie, conflict, aarde, stagnatie) en 3 (spirituele orde, hemel). Dat stemt overeen met het kruis, synthese tussen hemel en aarde, tussen het verticale en horizontale denken. Het is een middelpuntvliedend symbool, waarborg voor communicatie in alle richtingen. De cirkel is volmaaktgoddelijk, alle dualiteit is afwezig: de god-mens schrijft het vierkant van de werkelijkheid in de cirkel van zijn goddelijkheid. Als we nu het beeld van de ronde roos-op-gekruiste-stengel omdraaien, zien we het centrale beeld van Alfa: de gouden bol met het kruisje erop in de handen van het wenende, strompelende jongetje-in-schapevacht.

Nu is de roos ook een zonneroos, die de compositie van het boek bepaalt. Ik denk aan de dansende Hermine, die bovenop de deksteen van de waterput de naam IVO danst. De deksteen wordt elders ‘zonbronsteen’ genoemd. Die zon straalt vrijwel in alle richtingen: ‘Iedere straal betekent een welbepaalde verwijzing naar gebeurtenissen/ervaringen verspreid in ruimte en tijd: stippen op de nuschaal van de tekst’. Terloops wil ik vermelden dat de aartsengel Michaël (Michiels!) in bepaalde esoterische geschriften geassocieerd wordt met de zon. De zeven stralen van de zonneroos bepalen de compositie van het boek. De vrouwen bestaat uit 3 × 7 teksten en die reeks van telkens 7 lijkt me thematisch gegroepeerd vanuit, of in de richting van teksten 1, 7, 14 en 21. Dat zijn: Ik heet An, Het huwelijk, Ikjes sprokkelen en nA An. Tussen twee An-tekst-groepen in heeft Michiels contrapuntisch een tekstenblok geplaatst van verkrampte mislukking en pijnlijke frustratie. Toch kondigt hij in de tekst Stralen meer structuurelementen aan dan in het boek te vinden zijn, zoals de (ontbrekende) nummering van teksten, vrouwen, gebeurtenissen/ervaringen. Ook laat hij een structuurtekening met genummerde stralen die vanuit een zon wegschieten weg. De hele ontstaansgeschiedenis van het boek zit blijkbaar in de tekst verweven. Uiteindelijk heeft hij het spel open willen spelen, wel degelijk een ‘journal brut’ maken, ‘want zonder orde en zonder ordening, zonder de logica van de kalender en de klok zoals voor een journaal passend is’. De auteur signaleert dat het toeval van het moment, tijdens het scheppen, hem leidt bij de structurering. Het is Hermine die de tekst op zijn plaats danst, zoals Bruiloft te Uppsala: wat een sluitstuk had moeten worden, komt midden in het boek terecht.

Een spelen met structuren, maar ook met tijd en ruimte. Wat de tijd betreft: of het nu een beschrijving betreft tijdens de Tweede Wereldoorlog of van een recent moment, de gebruikte tijd is overwegend de o.t.t Dit is duidelijk een talig dagboek: de ervaring tijdens het schrijven zelf staat op de voorgrond. In die zin zijn de relaties met vrouwen ook tekstrelaties. Wat de ruimte betreft: het boek verplaatst de lezer naar Antwerpen, Rome, Uppsala, Sankt Seb, de Provence enz. Vooral het Provençaalse landschap is sterk sensitief aanwezig, zoals aan het einde van Dixi(t), waar sprake was van ‘het Beloofde Land’. Dat land is een land van leven, liefde en communicatie, een paradijs van rust en kleur, zoals blauw en goud. Ik denk vooral aan de tekst over de 88-jarige Fifine, die steeds stiekem een bloem (narcis, valeriaan, klaproos...) tussen sla, prei, peterselie, vijgen steekt als ze langs komt met haar korfje heerlijkheden. Het is een beeld van volmaakte harmonie, goddelijkheid van het leven. Een spelen ook met de verbeelding. De fragmenten realiteit worden ludiek doorkruist door de souveraine verbeelding: het geheugen van de ik-figuur laat het vaak afweten. In de tekst Bruiloft te Uppsala maakt hij een tekst met slechts enkele aanknopingspunten als een blanco ansichtkaart van Odense en een onduidelijk kiekje van de schrijver zelf, met Madeleine en enige vissers. Het schrijven vult de vele openingen in het rooster van de herinnering op, terwijl het toch voldoende had kunnen zijn te snuffelen in de krante-archieven van Het Handelsblad, waarvoor de auteur in de late zomer 1949 naar Zweden moest. Maar ‘ik ben onderweg naar Uppsala en dit betekent, om precies te zijn, onderweg naar deze fabel, naar deze tekst, deze bladzijden’. Het journaal wordt hier opgevat als een spel met taal en verbeelding: ‘Niet het proces-van-herinneren maakt voor deze bladzijden het geheugen maar het proces-van-schrijven’. Niet het geheugen geeft voedsel aan de tekst: de tekst geeft voedsel aan het geheugen.

De vrouwen is natuurlijk ook een spel van vormen, een polyfonie van teksten. Het boek bevat een amalgaam van dialogerende tekstsoorten met verschillend taalregister: naar elkaar verwijzende cirkelteksten, ludieke teksten vol knipogende humor en schalkse vrolijkheid, teksten over het schrijven, collageteksten, verhalende fragmenten, zelfportret, brief- en aanspreekteksten, toneel, ‘concrete’ teksten met bladspiegeleffecten, rituele stukken, enz. Deze laatste tekstsoort ligt in de lijn van de Alfa-cyclus en functioneert als een laatste schoonmaakbeurt, een pijnverzameling van bevelen en angstgevoelens, van schuld, schaamte en schande. Hier wordt een fase afgesloten, ‘uitgezegd bij wijze van spreken, van het Lichaam Verleden voorgoed dit lidmaat afgehaakt’, hier wordt een inventaris gemaakt van ‘dertig jaar dwepen en dertig jaar ignorantie’. Michiels schrijft voor de laatste keer (?) ‘zinnen om mee te hengelen’, puin hengelen, stof en bloed, kraters en

[p. 427]

fosfoor, slijk en stank, barakken en tralies, kooien en laarzen, links-rechts, links-rechts. Het ritme van de Tweede Wereldoorlog, de pijn van de ik-figuur die verpleger was in een Noordduitse kliniek in 1943. Maar ook pijn van later, van de twee mislukte huwelijken, het slaan van vrouwen die als contrapunt voor de An-persona fungeren. ‘Het komt er op aan j'er fors bovenuit te schrijven’, ‘de autobiografie te hanteren om boven het biografische uit te komen’, ‘al schrijvend de andere te worden die je naar waarheid steeds bent geweest’.

Die andere is op weg naar ‘de innerlijke wijsheid, naar de verstilling’. De vrouwen getuigt van die taalgeworden wijsheid: leven met leven beantwoorden, warmte doorgeven aan warmte, bestaan in ‘reine dwaasheid’, monogaam van vrouw tot vrouw, ave Eva. Finale emotie van een Schrift van de Roos, een zang om het lieve leven. Ivo Michiels, wat mij betreft de belangrijkste van de levende Vlaamse prozaschrijvers, heeft een krachtige start gemaakt met een nieuw opus: nog wat gruis (zoals Ikjes sprokkelen) maar vooral veel creatieve impulsen, genoeg om uit te kijken naar de volgende delen als bouwstenen van een nieuw monument.

Hugo Bousset

Ivo Michiels, De vrouwen van de aartsengel. Journal brut Boek Eén, De Bezige Bij, Amsterdam, 1983, 266 p.