Ons Erfdeel. Jaargang 27

[p. 286]

Theater

De toneelvoorstelling als maatschappelijk signaal; de heropvoering van ‘Het dagboek van Anne Frank’.

Al geruime tijd voordat de produktie in première ging, werd er volop over bericht in de Nederlandse media. In de dag- en weekbladen verschenen interviews met de hoofdrolspeelster, de regisseur en de bewerkster van de van oorsprong Amerikaanse tekst; een enkel dagblad wijdde een special aan de voorstelling en de achtergronden; twee speelsters verschenen in het veelbekeken en -besproken televisieprogramma van Sonja Barend. Een behandeling die niet elke toneelproduktie ten deel valt.

Dit alles geeft al aan dat het stuk emoties losmaakt die niet rechtstreeks met de voorstelling te maken hebben, maar met het onderwerp en de achtergronden. De voorstelling is dan ook Het dagboek van Anne Frank, het onderwerp is het joodse meisje Anne Frank dat in de Tweede Wereldoorlog met zeven anderen twee jaar lang ondergedoken heeft gezeten, de achtergrond van het stuk is het Duitse fascisme, de achtergrond van de heropvoering is de opleving van het hedendaagse fascisme, dat zich wederom uit in racisme en anti-semitisme.

Over de heropvoering van het stuk (het werd voor het eerst opgevoerd in 1956 door toneelgroep Theater) zijn allen in medialand het eens: het is jammer dat de situatie zodanig is dat het stuk weer van stal gehaald moet worden, het is goed dát het opnieuw gespeeld wordt en dat kunstenaars hun kunst niet willen isoleren van het maatschappelijk gebeuren, maar haar gebruiken om uiting te geven aan hun sociale betrokkenheid.

Het dagboek van Anne Frank is niet alleen een voorstelling geworden, het is een heel project.

‘Het dagboek van Anne Frank’ geregisseerd door Jeroen Krabbé en met Jip Wijngaarden in de hoofdrol (foto Jan Swinkels).

De Anne Frankstichting heeft een kleine tentoonstelling gemaakt die met de voorstelling meereist, en er is lesmateriaal voor de scholen om de leerlingen voor te bereiden op het stuk. Dat dit wel nodig is, bleek uit een proefvoorstelling in Schiedam, waarbij de scholieren in vader Otto Frank (Jeroen Krabbé) Willem van Oranje herkenden, en hem gescandeerd verwelkomden met ‘Willem de Wipper’. Nederland reageerde geschokt: hier ontbrak toch de verschuldigde eerbied. De leerlingen bleken het niet zo kwaad bedoeld te hebben; niet wetend naar welke voorstelling zij door hun leraren gedreven werden, hadden zij behoefte aan een lolletje gehad. Geschrokken van de reacties, boden zij later hun verontschuldigingen en een bloemetje aan.

Een goede les, meende de directeur van de Anne Frankstichting, omdat door deze kwestie de leraren en schoolbegeleiders duidelijk is geworden dat de leerlingen op de voorstelling voorbereid moeten worden met het daarvoor ontwikkelde lesmateriaal. Maar dit is ook precies waarom de voorstelling gespeeld wordt: om de mensen er van te doordringen dat zowel thuis als op school te weinig naar het verleden wordt gekeken om daaruit lering te trekken voor het heden. Vele jongeren weten niets van Anne Frank, weten niet wie ze was, hoe en waarom ze stierf, en waarom ze zoveel emoties weet los te maken bij de oudere generatie. Überhaupt begrijpen ze de emoties van de ouderen niet, de oorlog staat voor hen te ver weg en heeft voor hen geen betekenis meer. Niet slechts de interviews met spelers, regisseur en bewerkster rechtvaardigen de heropvoering van het stuk, maar juist het gedrag van de scholieren in Schiedam, die fris van de lever reageerden op een stuk dat hun traag en oninteressant voorkwam om dat hen de kennis van het verleden ontbrak.

Dit brengt ons meteen tot het dilemma bij het benaderen van de voorstelling. De waarde van de voorstelling zit hem niet in de toneeltechnische of dramaturgische prestaties; er wordt op gedegen wijze toneel gemaakt, zoals dat bij een groot aantal produkties het geval is. De meerwaarde zit hem in de achtergronden. Ten eerste heeft Anne Frank echt bestaan, haar dagboek is in vertaling de hele wereld over gegaan en heeft velen pas doen beseffen welke volkenmoord heeft plaatsgehad. Niet voor niets is het stuk geschreven door twee Amerikanen, die geografisch en daardoor

[p. 287]

psychologisch het verst afstonden van het strijdtoneel. F. Goodrich en A. Hackett durfden in een toneelstuk onder woorden te brengen waar de Europeanen nog slechts van konden huiveren. De opvoering in 1956 had dan ook de functie van een herdenking van de oorlog, én een poging om er van los te komen. Men was er van overtuigd dat zoiets nooit meer zou voorkomen, en de voorstelling zou de laatste purgatie zijn.

Nu in Nederland tijdens voetbalwedstrijden spandoeken met anti-semitische leuzen verschijnen, en een zwarte jongen uitsluitend om zijn huidskleur wordt doodgestoken (de dader en hij kenden elkaar niet), blijkt die hoopvolle verwachting niet uit te komen. Opnieuw is er een economische crisis, opnieuw wordt daar een zondebok voor gezocht; voor de Duitsers destijds de joden, voor de Nederlanders nu de buitenlanders.

De motivering om Het dagboek van Anne Frank nu te spelen is goed; maar is de voorstelling dat ook? Ja, want niet alleen worden bij ouderen emoties losgemaakt: ook veel jongeren worden naar de voorstelling getrokken en reageren er enthousiast op. Nee, want het spel en de regie zijn blijkbaar niet zodanig dat mensen die het stuk als een gewoon stuk zien, er door geboeid worden. Kennis van de achtergronden van het stuk beïnvloeden duidelijk in positieve zin de waardering ervan; zonder die kennis is het stuk niet werkelijk te onderscheiden van menige andere vrije produktie. Toch is er hard aan gewerkt om de voorstelling eigentijdser te maken. In 1956 mocht er niet geapplaudiseerd worden na afloop; in 1984 neemt de humor een grote plaats in, en is het publiek blij verrast dat er zoveel te lachen valt. Een voorstelling, hoe serieus ook, waarbij geen enkele keer gelachen kan worden, wordt tegenwoordig echter niet meer gepruimd. Het Nederlandse toneel heeft zich in de richting ontwikkeld dat personages niet slechts als zielig worden geportretteerd, maar ook en vooral als herkenbaar. Die herkenbaarheid wordt bevestigd door de lach van het publiek, dat in de personages zichzelf terugziet. In het licht van de Nederlandse toneelsituatie is de voorstelling dan ook niet echt verrassend.

De waarde van de voorstelling is de signaalfunctie die zij vervult. Door het stuk op de planken te brengen, geven acteurs, regisseur, bewerkster en producent uiting van hun ongerustheid over de huidige situatie. En uit het gebeuren met de proefvoorstelling in Schiedam, blijkt dat de sociale controle nog steeds bestaat en effectief is. Een in dit opzicht hoopvol gegeven.

Jacqueline Mahieu

Het dagboek van Anne Frank door Frances Goodrich en Albert Hackett, vertaald en bewerkt door Mies Bouhuys, geregisseerd door Jeroen Krabbé, geproduceerd door Jacques Senf. Spelers: Jeroen Krabbé, Jip Wijngaarden, Adriënne Kleiweg, Luk van Mello, Nelly Frijda, Frank Rigter, Liesbeth Struppert, Ernst Zwaan, Wilke Durand.