Ons Erfdeel. Jaargang 27

Twee herdrukken.

Letterwijs, Letterwijzer. Een overzicht van de Nederlandse literatuur dat in 1983 aan zijn tweede druk toe is, wordt voorafgegaan door een Verantwoording van de auteur Paul van Aken. Die geloofsbrief wekt bij de lezer onmiddellijk enige argwaan want hij is meer een vrijbrief die alle kritiek op het boek vooraf tracht te ontzenuwen.

Oorspronkelijk bedoeld als een schoolboek heeft de samensteller er naar zijn zeggen een literatuuroverzicht van gemaakt dat de gewone lezer zou kunnen interesseren. Een literatuurgeschiedenis wil hij het bewust niet noemen, wel een overzicht. Een literatuurgeschiedenis stelt namelijk een aantal eisen, o.a. inleving en ontvankelijkheid voor het literaire materiaal, interpretatie en generalisatie, belezenheid, volledigheid, historisch besef en objectiviteit die het subjectieve element nooit helemaal kan uitsluiten, het blijkt hoe dan ook mensenwerk, maar het materiaal wel maximaal tot zijn recht laat komen. Nu heeft Van Aken gedacht dat hij die klip kon omzeilen door zijn werk een overzicht te noemen. Een overzicht, wil het enige waarde en gezag hebben, moet echter evenzeer aan die kenmerken voldoen, en is nog altijd wat anders dan een bloemlezing die inderdaad het resultaat van een zeer eigenzinnige selectie mag zijn.

Een van die apriori's die in de Verantwoording al wordt aangekondigd, is dat de literatuur een kritische functie moet hebben. Al is alle literatuur überhaupt een spiegel van de maatschappij, toch heeft hij een uitgesproken voorkeur voor literatuur die

[p. 278]

op het maatschappelijke leven inspeelt. Kritisch betekent dan sociaal, socialistisch, democratiserend, anti-elitair, taboe doorbrekend, aanklacht van misstanden, enz. Een grotesk voorbeeld hiervan is de bespreking van Roel van Duyn, ooit woordvoerder van Provo. Van Filip de Pillecijn, een onderschatte schrijver, vindt alleen het sociaal georiënteerde Mensen achter de dijk genade, de rest wordt met ‘wazige atmosferische neo-romantiek’ afgedaan. Kritisch betekent ook anti-katholiek en anti-religieus. Om Gezelle kan Van Aken natuurlijk ook niet heen, maar Maria Rosseels wordt tot een ‘fait divers’ gedegradeerd en aan drie regels heeft hij genoeg om het oeuvre van André Demedts als katholieke probleemroman te karakteriseren, wat dan nog niet eens correct is. Niet zijn oeuvre, maar dat van Rosseels verdient het predikaat katholieke probleemroman. Als Speliers zijn baanbrekende studie Omtrent Streuvels niet had geschreven, dan zouden er aan Streuvels zeker geen vier volle bladzijden gewijd zijn. Deze studie tastte het katholieke aureool van Streuvels aan en dat is natuurlijk bij Van Aken mooi meegenomen. Isaac da Costa en het protestantse Réveil in de negentiende eeuw worden, samen met Bilderdijk, besproken in een hoofdstukje dat de veelzeggende titel Reactionaire tendensen meekreeg.

Een ander apriori, overduidelijk vanaf de Beweging van Tachtig, is dat van vormvernieuwing en experiment, dat meer in de poëzie dan in het proza tot uiting is gekomen. Literatuur is natuurlijk niet uitsluitend inhoud, maar ook niet uitsluitend vorm, wel vormgegeven inhoud. Zonder de betekenis en waarde van vormvernieuwing en experiment te ontkennen, moet men toch toegeven dat in elke beweging die daar haar credo van gemaakt heeft, zeker in de bewegingen van na Wereldoorlog II, er een pleiade epigonen zijn die van de vorm een occult ritueel maken om een grote innerlijke leegte te verbergen. Die epigonen zijn vanaf de Vijftigers rijkelijk vertegenwoordigd en bewierookt. Vanuit dat standpunt zijn traditionele dichters volstrekt onbelangrijk. Zo wordt Marsman belangrijker geacht dan J.C. Bloem, terwijl juist de verzen van deze laatste anno 1983 nog niets aan kracht hebben ingeboet en verrassend actueel blijven in tegenstelling tot Marsmans verzen die al onder een laagje literair-historisch stof zitten. Van Ida Gerhardt die de P.C. Hooftprijs, de hoogste literaire onderscheiding in Nederland, voor haar poëtisch oeuvre kreeg, vernemen we in één regel dat haar poëzie ‘naar de vorm traditioneel’ is. Jos de Haes, H. Van Herreweghen, Anton van Wilderode en Christine D'haen worden om dezelfde reden en passant én zonder karakterisering of vermelding van bundels vermeld.

Een aantal auteurs die je in zo'n overzicht verwacht, zoek je tevergeefs. Voor de poëzie zijn dat Eijkelboom, Ed Leeflang, Elly de Waard, Ellen Warmond, Lévi Weemoedt, Kees Ouwens, Luuk Gruwez enz.; voor het proza: Beb Vuyk, Helen Knopper, Maria Dermout, Andreas Burnier, uit wiens essayistisch werk Van Aken wel heeft geplukt bij de bespreking van andere auteurs, Léon de Winter, Bea Vianen. Zelfs voor een Frank Martinus Arion, Edgar Caïro, Cees Nooteboom en Jan Siebelink is er geen plaats. Nescio krijgt bij Elsschot zijdelings een naamvermelding en ook Gerrit Komrij moet het daarmee stellen. Het betreft in bijna alle gevallen auteurs die in de jaren zestig-zeventig begonnen zijn met publiceren, zodat je je gaat afvragen of Van Aken door het harde werken aan dit boek zijn lectuur niet al te veel verwaarloosd heeft.

Het is ook opvallend hoe graag Van Aken een beroep doet op anderen om auteurs en hun werk te karakteriseren. Zijn favorieten zijn: Paul de Wispelaere, Pierre H. Dubois, Weverbergh (de uitgever van het boek), Karel Jonckheere, Jean Weisgerber, Willem M. Roggeman en C.J.E. Dinaux. Van Aken noemt ook telkens een aantal werken van de betrokken auteurs. Bij produktieve auteurs is een volledige lijst natuurlijk niet haalbaar en niet eens wenselijk, want niet elk boek is een hoogtepunt dat een nieuwe evolutie in het werk van een auteur inzet. Het is echter wel vreemd dat bij hedendaagse auteurs ouder werk vrij volledig, en recent werk niet meer wordt vermeld. Heeft Kopland na zijn eerste drie bundels waarvan de laatste in 1969 verscheen, niets meer van zich laten horen? Hella Haasse lijkt na 1971 niets meer te hebben gepubliceerd, terwijl héél belangrijk werk van haar pas na die datum is verschenen. De werken van na 1977, van Jeroen Brouwers, die bovendien onterecht met open armen als Vlaminghater wordt ontvangen, waarmee hij juist zijn literaire reputatie heeft gevestigd, worden niet vermeld. Oek de Jong wordt niet vermeld met Opwaaiende zomerjurken (1979) dat een literaire gebeurtenis van formaat was, wel met het oudere De Hemelvaart van Massimo. In veel gevallen is het trouwens zo dat je er als lezer niet achter komt waarom hij juist dit werk wel en ander werk niet vermeldt.

Afgezien van bovengenoemde kritiek is het werk makkelijk toegankelijk en in een vlotte stijl geschreven. Het narratieve karakter domineert en de theoretische beschouwing is tot het essentiële beperkt. Voor het boek is m.i. geen rijke toekomst weggelegd. Het zou goed bruikbaar zijn in het onderwijs, als bovengenoemde tekorten er niet zouden zijn. Als ik leraar Nederlands was, dan zou ik toch aarzelen om scholieren die van de literatuur nog alles moeten

[p. 279]

opsteken, meteen een tendentieus overzicht voor te schotelen.

Een andere herdruk is Een eeuw Nederlandse letteren van Garmt Stuiveling. Het verscheen in 1943 en is thans aan zijn vijfde herdruk toe. De eeuw waarover Stuiveling schrijft is de negentiende eeuw die als geheel geen brandpunt van culturele gloed is geweest, alleen vanaf de jaren tachtig laaiden de vlammen op. Het is wel de eeuw die aan de huidige voorafgaat en, zeker sinds 1880, veel heeft voorbereid van wat er sindsdien is gebeurd. Een verkenning ervan kan dus voor een goed begrip van de twintigste eeuw nuttig zijn.

In tegenstelling tot Van Aken die literatuur waardeert naarmate ze op het maatschappelijke leven inspeelt, gaat Stuiveling ervan uit, en dat lijkt me het enig goede standpunt, dat literatuur juist de kunst is waar de diepste geestelijke krachten en spanningen van mens en maatschappij zich het meest verhelderen. Wil je dus de maatschappij uit een bepaalde periode leren kennen, dan is de literatuur een perfecte gids.

Van subjectieve mooivinderij is bij Stuiveling geen sprake. Hij stelt een objectief onderzoek in naar de betekenis van elk werk bij zijn verschijning door het in relatie te brengen met voorgaand en het te confronteren met gelijktijdig werk. Het boek biedt een chronologisch overzicht van de belangrijkste auteurs en werken in een thematisch, stilistisch en sociologisch verband. Vooral dat laatste aspect zorgt ervoor dat de lezer de negentiende eeuw inderdaad proeft en juist daardoor de literatuur optimaal kan appreciëren. Stuiveling betrekt ook de Vlaamse literatuur in zijn boek en al is dat anno 1983 een verworven inzicht, het was het in 1943 zeker niet.

De negentiende eeuw laat Stuiveling beginnen in 1813 na de val van Napoleon en eindigen bij de Eerste Wereldoorlog, wat een afgerond tijdperk is. Publikaties over de Beweging van Tachtig, het koninginnestuk in onze literatuur, ontbreken niet. Het is de meest bestudeerde literaire beweging van onze letteren. Stuiveling is vooral bekend als de grote theoreticus van deze beweging. Vele inzichten en teksten over de Tachtigers die thans gemeengoed zijn, gaan trouwens op hem terug. Vandaar dat die periode, hoe glashelder ook door Stuiveling geanalyseerd, voor de lezer niet het meest verrassende van dit boek is. Dat is wel de aanloop ertoe met figuren als Busken Huet, Multatuli, Vosmaer en Gezelle. Vier figuren die op eenzame hoogte stonden, te groot waren voor een kleine tijd en voor hun ideeën geen aanhang vonden, want de periode tussen de dood van Tollens (1856) en die van Potgieter (1875) is gekenmerkt door een langdurig tekort aan talent. Aan deze figuren, op Gezelle na die buiten de Noordnederlandse context stond, gaan Potgieter en De Gids vooraf. De Gids was in zijn bloeiperiode, die wel van korte duur was, een eenheid van drie krachten die karakteristiek zijn voor het midden van de negentiende eeuw: de liberale kritische gedachte die op de latere generatie zijn stempel zou drukken, de verbeeldingshartstocht voor het verleden en de grillige zelfbevrijding van de humor. Het blad bond de strijd aan tegen de epigonen, de karakterlozen en de talentlozen. De invloed van De Gids ging in dalende lijn omdat het een te smalle redactionele basis had en doordat de literatuur er op den duur nog slechts een bescheiden plaats innam. Toen Busken Huet er tijdelijk zijn medewerking aan verleende, kwam het blad de crisis enigszins te boven. Busken Huet was een criticus en een cultuurhistoricus zoals er nooit een was geweest. Als polemist had hij een vlijmscherpe pen die zijn kritiek met veel ironie en puntigheid verwoordde: Zo zei hij van Amsterdam: ‘het Amsterdamsch peil heeft op het gebied van den waterstaat meer te beteekenen dan op dat der beschaving’. En in de volgende uitspraak vindt men de grondtoon van al zijn kritisch werk: ‘Het is mij onverklaarbaar hoe iemand de betrekkelijk zeldzame gaven bezitten kan, noodig om zulke boeken te schrijven, en te gelijkertijd verstoken kan zijn van de uiterst geringe hoeveelheid doorzigt die mij toeschijnt gevorderd te worden om ze ongeschreven te laten’. Door zijn aanpak werd Busken Huet dan ook, om Slauerhoff te citeren, geschuwd als aas dat stinkt. Hoezeer Busken Huet, Multatuli, Vosmaer en tot op zekere hoogte ook kleinere goden als Pierson, Doorenbos en Simon Gorter onderling ook mogen verschillen, toch zijn ze in één opzicht met elkaar te vergelijken. Ze waren naar aanleg en geesteshouding meer beschouwend dan scheppend. Stuiveling komt dan ook tot de conclusie dat de periode 1856-1875 er een is van kritische en polemische aard en dat duurde nog een tiental jaren. Het was een periode waarin de intellectuele problematiek centraal stond en het verbeeldingsleven op een laag pitje stond.

In die periode werden de gedachten en de principes gezaaid, die door de jongeren, de Beweging van Tachtig, in de scheppende literatuur tot bloei gebracht zouden worden.

Voor wie de literatuur in de negentiende eeuw wil leren kennen is dit boek door het analytisch en synthetisch vermogen, de eruditie en de literaire stijl van zijn auteur een meesterlijke gids.

Werner Duthoy

Paul van Aken, Letterwijs, Letterwijzer. Een overzicht van de Nederlandse literatuur, Manteau, Antwerpen, 1983, 282 p.
Garmt Stuiveling, Een Eeuw Nederlandse letteren, De Arbeiderspers (Synopsis), Amsterdam, 1982, 27 p.