Ons Erfdeel. Jaargang 27

Terugkijken en afwegen.

Als Jan Veulemans in zijn dichtbundel Nu en eeuwig de zes cycli betitelt met voltooide deelwoorden als ‘Gezien, Gezegd, Gezongen, Gedacht, Gereisd en Geloofd’, zegt ons dat iets over zijn zin voor symmetrie en systematiek, maar nog veel meer over de aard van zijn dichterschap nu. Zijn poëzie kijkt terug op een gebeuren, wil afwegen wat in het voorbije leven zinvol is geweest, wil vastleggen wat waardevol genoeg is om verder mee te nemen in de toekomst. Wie deze gedichten leest, ziet voor zijn ogen geen gebeurtenissen ontstaan, wordt niet geconfronteerd met nog volop groeiende ervaringen, maar met afgewerkte, vastgelegde reflecties over de gang van het leven. Deze gedichten hebben daardoor iets definitiefs over zich, zij staan vol met apodictische uitspraken die na secure schifting zijn overgebleven en met reeksen slotsommen die na aftrek van de dagelijkse toevalligheden zijn bereikt. Deze ernst en drang naar het essentiële worden nog eens versterkt door een gedragen, plechtig taalgebruik dat elk parlando schuwt.

Wat Jan Veulemans met zijn poezie wil doorgeven, is in de eerste plaats een wereldbeeld, een levensvisie die een steun, een aanmoediging voor de lezer inhoudt.

Deze levensvisie is niet bepaald nieuw of vernieuwend; zij omvat een verzameling van meestal bekende, langzamerhand bezonken waarden die door vele cultuurmensen, althans met de lippen, worden verkondigd. Zij is in essentie christelijk, ethisch gericht, met een tikkeltje nostalgie naar het vroegere vermeende natuurlijker leven.

In deze levensvisie is de scheiding tussen goed en kwaad ongewoon duidelijk en gemakkelijk voorspelbaar. Het huis, de vrede, de vrijheid, de rust, het kind, het landelijk leven zijn positieve waarden; instituties, regeringen, ziekenhuisorganisatie, carnavalsvermomming, school, stad zijn bedreigende, negatieve waarden. Zelden blijft Veulemans stilstaan bij ambivalente waarden, zoals het water.

In de eerste cyclus Gezien worden die waarden duidelijk omschreven. De woonkamer, ‘la douceur du foyer’ is de ruimte waar men bescherming en rust vindt en waar men ontkomt ‘aan de geduchte made / aan de vermomde mens’. In deze beschermde wereld komt men tot zichzelf, ervaart men het nu, dat echter met symbolen als klok en vuur ook naar de eeuwigheid verwijst en vindt men alle reden om dankbaar te zijn. Wat hiermee in harmonie is, zoals het landelijk leven met zijn geur van tarwebrood, zijn trouw aan tradities, de zondagse wandeling, het boomplanten en de aankomende lente, wordt met enthousiasme bezongen en verzoent de mens met het onvermijdelijke. Zo dicht Veulemans over de boom:

Hij zal zich wagen aan tegenstand
wortelend onderaards
listig zoekend naar de bodemwarmte
naar de regenkant

grijpen naar de ruimte om zich heen
licht veroveren en licht verbergen
hunker naar een heilig land van wolken
vloek zachtaardig tegen steen.

Hij zal in weldaad overgaan
vogels herbergen bovenmate
zinspelend op de wetten van het leven.
Wie hem plantte zal hier niet meer staan.

Ingehouden woede klinkt op uit de gedichten waarin de onpersoonlijke massacultuur, schijn en leugen worden aangeklaagd.

In de andere cycli komt dezelfde tweedeling tot uitdrukking: vrouw, kinderen en geliefde dichters die leven en waarheid ‘openspreken’, vormen een oase in een bedreigende wereld waar begrippen als abortus, natuurvergiftiging en misleidende profeten heersen. Het liefst zou Veulemans deze wereld willen

[p. 277]

Jan Veulemans (^o1928).

vergeten, hem opbergen, maar dat is alleen mogelijk in idyllische zondagsliedjes:

Even de wereld opgeborgen
ruimte geschapen voor de geest
vergeten wie men is geweest
oog voor de bloem
oog voor de vogel
alsof men in een boek van wijsheid
het leven leest

In feite schrijft J. Veulemans, al vecht hij met alle overtuiging tegen wantoestanden en verloedering, een voor onze tijd heel normbevestigende poëzie: hij prijst waarden zoals vrede, stilte en vrijheid, verdedigt het hart tegen de geest, de natuur tegen de valsheid van mensen en politiek gekonkel, de kleine huiskamer en het kleine geluk tegen de opdringerige wereld: het zijn tenslotte clichématige, maar daarom niet overbodige standpunten.

Zijn poëzie is echter niet echt aangrijpend: zij verkondigt deze lang bekende standpunten wel met hartstocht, maar met weinig concrete indringendheid. J. Veulemans kijkt toe, reflecteert, maar zelden is hij er met huid en haar bij betrokken, schrijft hij vanuit de binnenkant van de stilte, de vrede of de vrijheid waar hij zo dikwijls over spreekt. Al die vrome woorden en wensen waarvan zijn poëzie bol staat, geven ons geen voldoende ruimte om in het gedicht zelf opgenomen te worden. Zijn stijl beklemtoont deze afstandelijkheid en instelling nog meer door zijn sterk getuigende, zelfverzekerde toon. Hij heeft een voorkeur voor definities, al of niet metaforisch, die op je afkomen als onweerlegbare vaststellingen:

Geboren worden is belofte zijn

of

Spelen is leerling schepper zijn
...
Spelen is zachte namen vinden voor elkaar

De klemtoon ligt in alle gedichten op het naamwoord, het noemen en benoemen. Verscheidene gedichten bevatten zelfs geen (echt) werkwoord wat het statische en profetische spreken nog meer op de voorgrond plaatst. Bovendien maakt hij veel gebruik van parallelle zinsbouw en herhalingen, waardoor de getuigenisstijl nogal luidruchtig, en belerend overkomt. Als deze zelfverzekerde uitspraken, opeengestapeld en aaneengeregen, elke versregel een nieuwe, zo overvloedig op je neerkomen, snak je als lezer naar een adempauze. Hoe vernuftig en gevarieerd het rijm ook is aangebracht, het kan de eentonigheid van de versbouw, waarbij rustpunten bijna altijd samenvallen met de afgeronde uitspraak en het einde van de versregel, niet echt doorbreken.

J. Veulemans wil de lezer, door zijn zelfverzekerde levensvisie, zijn optimisme, zijn duidelijke scheidingslijnen tussen goed en kwaad, moed geven of geruststellen. Dat is zijn goed recht! Of hij hiervoor de gepaste, in onze tijd overtuigende poëzievorm kiest, betwijfel ik: zeggen is niet meer voldoende, je moet het aan den lijve ondervinden en zijn poëzie laat mij als lezer te weinig meeleven of meebeven. Zij betoogt teveel, is te afstandelijk en legt getuigenis af van zekerheden die men al of niet kan delen.

Armand van Assche

Jan Veulemans, Nu en eeuwig, Lannoo, Tielt-Bussum, 1982, 69 p.