Ons Erfdeel. Jaargang 27

‘En vouw ik zacht dit teder denken dicht...’
Verzamelde gedichten van Johanna Kruit.

Johanna Kruit is een Zeeuwse dichteres, over wie Kruispunt, Appel, Yang, allemaal Vlaamse literaire tijdschriften, uitvoerig schreven. Zij roemen de openheid, de diepte, de taalvaardigheid, het ritme, en noemen haar een van de trend setters in het romantisch realisme.

Zeer zeker doen haar gedichten romantisch aan. Elementen als ‘zee’, ‘wind’, ‘kind’, ‘geluk omslaand in verdriet’, heeft zij gemeen met andere hedendaagse dichters die verdacht worden van een ‘terugval’ naar de romantiek: Gelderblom, Vasalis. Maar het houdt bij die elementen niet op. Daarachter ligt een maatschappelijke, vaak heel kritische boodschap: meestal de boodschap dat in deze maatschappij het zuivere gevoel maar al te gemakkelijk om zeep wordt gebracht. Romantiek, ja, goed, maar daarna de maatschappelijke ontmaskering daarvan. Binnen deze context, die van de romantisch-realistische dichters, noemen de Vlamingen Johanna Kruit ‘toonaangevend’.

Johanna Kruit publiceert al ruim tien jaar poëzie voor fijnproevers en stille genieters: Achter een glimlach, Dit is mijn eiland, De nacht, een watervogel e.a. Ondanks het stilzwijgen rondom haar raken ze toch allemaal uitverkocht. Dat is ook de reden waarom er in november 1982 een verzamelbundel verscheen bij uitgeverij ‘Wel’ in Bergen op Zoom: Landgrens.

Binnen twee maanden was Landgrens uitverkocht. De uitgeverij ‘Wel’ publiceerde inmiddels een tweede druk. ‘Wel’ zelf is een kleine uitgeverij die bijna net zo lang bestaat als dat Johanna Kruit dicht. Zij is te vergelijken met ‘Opwenteling’ in Eindhoven, waar Johanna Kruit indertijd ook enkele bundels heeft uitgegeven.

Het hoofdthema van Landgrens is liefde en dood. De bundel heeft zes afdelingen, die via deze hoofdgegevens lopen: ik ontmoet de geliefde waar mijn hart al op wachtte, we nemen weer afscheid, ik voel me zeer eenzaam, hij keert telkens weer terug in mijn gedachten en ik vraag me af hoe hij nu rondzwerft op deze wereld, tenslotte voeg ik hem bij het legertje andere mensen van wie ik al afscheid heb moeten nemen: mijn vader, moeder, het kind in mij. Alle afdelingen dragen een motto. Ik citeer het eerste en het laatste: ‘golven die komen nemen het water weer op van golven die gaan’ en ‘ik ben twee vrouwen en in mij is het zachte water van een grote eenzaamheid’.

Hoofdthema van de verzamelbundel is het komen en gaan van een man in/uit haar leven. Ogenschijnlijk banaal, maar achter dat schijnbaar banale waait een geur van oude geheimen. Een zeegeur, en een geur die ten diepste samenhangt met Johanna Kruits zeer vrouwelijke opstelling in haar poëzie.

Het komen en gaan verbindt zij met de vier seizoenen en de zee. Vooral de zee. De zee is een zeer moederlijk symbool, dat staat voor het eeuwig-vrouwelijke.

Zoals alle leven voortkomt uit de zee, komen alle mensen voort uit het vrouwelijke. Het vrouwelijke als moeder heeft elk kind eerst als beeld en gevoel en gedachte in zich omgedragen, daarna gebaard, verzorgd, liefgehad. En nu bestaat er een heel oud beeld, waarin de moeder haar zoon tot geliefde neemt. Demeter, de oude Griekse moedergodin doet dat bijvoorbeeld. En Isis, de Egyptische levensgodin, doet dat met Osiris. Die grote moeders hebben dus hun eigen geliefde eerst in zich omgedragen, gebaard, en daarna liefgehad. Maar die zoon-geliefdes gaan ook weer weg, en dan is die vrouwmoeder weer alleen. Dan kan alles weer opnieuw beginnen. Het is deze oermoederlijn, die door Landgrens loopt.

‘Heel lang geleden heb ik jou / bedacht / zo had ik altijd iets / waar ik naartoe kon leven / en toen jij zei / hier ben ik / was ik niet verbaasd / je was precies zoals ik had verwacht /’ zo staat in het tweede gedicht. Is het niet precies of we een moeder horen praten tegen een kind dat ze net baarde? En toch gaat het hier om het beeld van de man die de ik-figuur eerst met zich heeft omgedragen, en die zij later, in de man zelf, liefheeft.

Die jij, die man, leefde al lang in haar voordat zij hem feitelijk ontmoette. Hij is haar schepping, haar verdichtsel, haar beeld, haar geliefde. Dat is het wezen van het vrouwelijke: dat het al als beeld in zich omdraagt, en omvat, wat het pas na een tijdje uitstoot uit zichzelf, en dan als de ander ervaart. Prachtig beschreef Johanna Kruit dat: ‘Je hoeft me niet te zeggen / wie je

[p. 273]

Johanna Kruit.

bent / heel lang geleden heb ik je / al herkend’.

Op het moment dat hij haar geliefde wordt, verandert natuurlijk de toon. Dan bloeit het gras, dan stroomt het licht. Maar dan bloeit ook de taal. Dat is het element dat Johanna Kruit meteen daaraan verbindt. En ook dat is zeer vrouwelijk.

Want in de meeste, mannelijke, gedichten die wij kennen, is stilte iets heel positiefs. Iets waarnaar gestreefd wordt, iets dat achter of tussen de woorden ligt, het einddoel. Dat komt omdat het mannelijke altijd ergens naar streeft, en de stilte dus als einddoel zeer rustig en weldoend ervaart. Maar voor een vrouwelijk dichter is de functie van de stilte heel anders. Voor haar is de stilte het beginpunt: het punt waarin zij nog zwanger gaat van het beeld dat er nog niet echt is, de stilte vóór het scheppen. De vrouwmoeder moet om te kunnen scheppen de stilte doorbreken. Dat doet zij met het dichterlijk woord, met de dichterlijke taal. Vandaar dat zij tegelijk met het baren van de zoon en geliefde ook de taal te voorschijn roept. De geliefde krijgt vorm in die taal, en anders niet. ‘Ik schreef je op, lang voor ik je ontmoette’ zegt Johanna Kruit. Daarom is voor haar de taal het wezen van de scheppende liefde, en daarom is voor haar de stilte het stadium waarin de geliefde er nog niet is, óf niet meer is. Daarom is zwijgen: moord. Als de geliefde weggaat, verwoordt ze dit aldus: ‘totdat mijn stem ook smaller werd / en wegliep met de nacht, en zweeg / en dat was alles, waar je stond / zag ik een silhouet, je mond / kon mij niet noemen en ik kreeg / het nog veel kouder dan ik was / omdat er niets meer viel te zeggen / maar 't stil bewegen van het gras / heb ik onthouden, en jouw gaan / nadat je enkel had gezwegen’.

Dit is buitengewoon knap, en misschien daarom nog nooit door iemand opgemerkt. Want onze cultuur en daardoor ook onze literaire traditie, kennen juist een grote waarde toe aan stilte als einddoel. Johanna Kruit laat als vrouw echter zien, dat er ook iets anders bestaat. Bij haar gaat het om de worsteling, zelfoverwinning zou je haast zeggen, die vrouwen bij zichzelf moeten doormaken, om scheppend de stilte te verbreken. Stilte verbreken is moeitevoller dan de stilte handhaven. Want een vrouwelijk mens weet maar al te goed, aan den lijve zelfs, dat stilte begin en einde is: de stilte van het wachten in de zwangerschap, dan de zorg en het leven en de liefde, maar daarna ook weer de stilte als dat levende weer uit jouw leven is verdwenen. De liefde en het woord als scheppingsdaad, zijn voor Johanna Kruit als vrouwelijk dichter een zelfgeschapen, zelfgebaarde situatie, een daad waarbij je iets aan jezelf ontwringt, dat bemint, maar dat ook weer ziet verdwijnen in de verte. Daarom dicht zij op het eind van de bundel: ‘ik heb je in de nacht gelegd / en heb de wind jouw naam gespeld / mijn stil geheim nog doorverteld / ik was de moeder die je baarde / mijn armen blijven leeg, van binnen / verharden woorden zich tot steen / verliezen is opnieuw alleen / vergeten is opnieuw beginnen’.

Juist daarin voelt zij zich verwant aan de zee. De zee is eeuwig. Schept steeds en geeft steeds nieuw leven. Maar neemt het ook weer steeds in zich op. Baart en begraaft. Stil.

En feitelijk zeer alleen.

Bijna alle bundels die in Landgrens zijn opgenomen, dragen iets van water in hun titel: Verdronken water, Dit is mijn eiland, Tussen water en droom e.a. Aan het einde van de verzamelbundel weet ze zich helemaal één met de zee. Dan voert ze de zee sprekend op, in de ik-vorm: ‘Wie zou mij kennen? / ik ben ouder dan de aarde, maar / jonger dan het jongste kind is mijn / jeugd die nooit verandert / steeds onderweg spreek ik mij uit / voor wie verstaan wil / soms lijkt mijn spreken een / antwoord / maar ik lach in mijn golven en / draai met de winden / ver’.

Ik ken bijna niemand die zozeer met de essentie van het vrouwelijke dicht als Johanna Kruit. Maar het kán zijn dat haar manier van omgaan met de thema's ‘water’, ‘moeder’, ‘stilte’ en ‘dragen’ zo vrouwelijk is dat men er overheen leest, juist omdat men het nog niet gewend is.

Hanneke van Buuren

Johanna Kruit, Landgrens. Een bundeling gedichten, Uitgeverij Wel, Bergen op Zoom, 1983², 80 p.