Ons Erfdeel. Jaargang 27

Een ontvoogdende schrijver: Paul Lebeau.

Paul Lebeau stierf in oktober 1982. Enkele uren nadat Maurice Gilliams overleed. Beide auteurs kenden tamelijk kort daarvoor een zekere herwaardering. Gilliams ontving de Prijs der Nederlandse letteren, Lebeau werd in 1981 bekroond met de prijs van de provincie Antwerpen, beiden voor hun hele oeuvre.

Ik herinner me nog een kranteverslag geschreven door Gaston Durnez n.a.v. een huldiging door de Kempische schrijvers van Paul Lebeau. In dat stuk vond Durnez ‘dat de diepste betekenis van zijn werk nog te weinig (h)erkend wordt. Lebeau was als intellectualistische auteur een echte voorloper in Vlaanderen en schreef bovendien met zijn Xanthippe, naar het woord van Maria Renard, “misschien de meest overtuigende feministische roman uit ons taalgebied”. Gelukkig dringt dit besef de jongste jaren beter door, zij het nog onvoldoende tot de spraaken historiemakende kring van Literatuur-Ingenieurs’.

Xanthippe werd en wordt gelezen. De roman dateert van 1959 en was in 1982 aan de dertigste druk toe. En toch komt Lebeau niet voor in de eerste uitgave van het Lexicon van de moderne Nederlandse Literatuur (Meulenhoff, Jubileumeditie 500), en evenmin las ik in het tijdschrift Chrysallis in de eerste nummers een bijdrage over deze ‘feministische’ roman. Wat dat betreft is er zeker een miskenning van Lebeaus belangrijkste werk in Nederland in het algemeen en in Vlaanderen bij de beroepslettervreters.

In de roman Xanthippe krijgen we een beeld vanuit de Griekse oudheid waarin de relatie manvrouw, hier Socrates-Xanthippe vanuit de vrouw wordt beschreven. Wat Xanthippe vooral aantrok in Socrates was dat hij geen onderwerping eiste van haar, dat hij m.a.w. uitging van de gelijkwaardigheid van man en vrouw. Het verhaal van deze ‘historische’ relatie levert soms erg krachtige verwoordingen van de gedragingen van man en vrouw op. Zo bijv.:

‘Mannen proberen al hun gewaarwordingen, ook hun diepste, zo dicht mogelijk bij de oppervlakte van hun ziel te brengen om ze dan bewust met woorden te moeleren.

Maar terwijl vrouwen over onbelangrijke dingen tateren, tasten hun zielen als blinde kevers elkander af met trillende voelsprieten en worden van elkaar dingen gewaar, die vaak niet onder woorden te brengen zijn. Daarom lijken vrouwengesprekken de meeste mannen zo inhoudloos. Immers, terwijl de tongen zich gedachteloos reppen, wordt de hele aandacht in beslag genomen door die ondergrondse verkenning’. (Xanthippe, p. 121)

Hoe Lebeau tot deze concretiserende visies kwam en de manvrouw-relatie een centraal thema werd in zijn oeuvre is al aan te voelen in zijn eerste roman Het experiment (1940). Daar stelt een romanfiguur zich de keuze tussen twee levenswegen, een burgerlijke (de weg van iedereen) en de andere, die van de vereenzaming ‘met al haar troosteloze eentonigheid en plotselinge gevaren, maar die steil de hoogte ingaat, een onbekende bestemming tegemoet’. De persoonlijke steile weg der vereenzaming die Lebeau koos voor zichzelf spitste zich meer en meer toe op de vrouw, zijn levensbron.

Aanvankelijk had Lebeau het in Het experiment en De zondebok (1947) over de weg van iedereen, die hij op zijn manier laakte. De wereldvreemde idealistische opvoeding was hem duidelijk een doorn in het oog. Zijn maatschappijkritiek gold o.a. het conflict tussen het Vlaamse nationalisme en het Belgische katholicisme. Lebeau nam het de academische overheid kwalijk dat de universitaire opleiding in Vlaanderen in zijn studiejaren in het Frans geschiedde. Een ander conflict van de passie en de rede zou ook opduiken in de tweeledige familieroman Johanna-Maria (1950) en De blauwe bloem (1951) waarin men aanvoelt dat die afkeer voor de vrouw, waarvan de auteur enigszins beschuldigd werd, langzamerhand verandert. De geïdealiseerde vrouw is een realistisch geschetste moeder die blijk geeft van volledige inzet voor anderen, van altruïsme.

Dit inzicht in de onbaatzuchtigheid van sommige anderen werd begeleid door scherpe kritiek op en afkeer van het leven, zoals Lebeau het schreef: ‘de zwijnerij van het werkelijke leven’. Het is geen toeval dat het beeld, hierboven genoemd een dier inhield, want dat was ook een van de stokpaardjes van Lebeau: mens en dier vergelijken, verstand

[p. 270]

Paul Lebeau (1908-1982).

en instinct. In zijn buitenbeentje Mijn vriend Max biedt Lebeau ons een grappig hondenperspectief op het leven, met filosofische uitlopers naar Nietzsche. Het dier mens hield hem bezig. Wat Lebeau uiteindelijk nastreefde is een katharsis: ‘Geen ijdel woord. Door de magie der dichtkunst gebeurt in ons als een chemische reactie, waarbij ons beter en echter ik, ontbonden van zijn lagere elementen en zichzelf meer bewust, ontstijgt aan alle aardse slakken. Hoe ver is nu alles wat zij plezier en leven noemen! Hoe goed is het zo. Dit is mijn leven’. (Het experiment)

Het ontstijgen aan alle aardse slakken door ons beter en echter ik: een programma dat Lebeau probeerde te realiseren in zijn sterk gelijkmatig gestructureerde romans die steevast een setting van mannelijke intellectuele adolescenten als hoofdfiguren kregen die in een wisselspel van haat en vriendschap hun vitalistische tegenspelers het hoofd probeerden te bieden. Deze jongelingen beschikten nog over een amorfe en plastische ziel zoals Lebeau de dilettanten beschreef. Jongelingen met duizend mogelijkheden, maar ze zouden er slechts één beleven: ‘Al de andere worden onverbiddelijk gesnoeid door de opvoeding, de conventie, de omstandigheden. Zuchtend spreekt men van fossilisering, van professionele verstarring’.

Lebeau had in 1933 een grondige studie over het dilettantisme als levenshouding in de letterkunde gemaakt en er een synthese van gepubliceerd in twee nummers van Dietsche Warande & Belfort. Ook de essayist Lebeau heeft ons nu nog wat te zeggen. De manier waarop hij de lemma's dilettantisme en decadentisme behandelde is verbazend knap. Zijn aandacht voor deze letteren en de inzichten waarvan deze studies getuigen, maakten hem tot een doorprikker van bijv. classicistische vooroordelen waarvan de eerste literaire geschiedschrijving bol stond en waardoor de zgn. ‘bloeitijdperken’ in de handboeken uitvoerig behandeld werden en de zgn. tijdperken van verval of overgang slechts vluchtig. Nu we niet meer in een bloeitijdperk leven, maar in een ‘nieuw’ decadentisme of een zoveelste fin de siècle, wordt opnieuw meer aandacht besteed aan de vervaltijdperken. De samenvatting die Lebeau in 1933-1934 in Dietsche Warande & Belfort over het dilettantisme schreef, verdient een herdruk en de lectuur ervan raad ik anderen dan ‘Literatuur-Ingenieurs’ ook aan. Zijn inzichten over de dilettant in die jaren dertig zijn in zijn later werk vaak de ondertoon geweest. Zelf noemde Lebeau dit dilettantisme een chronische ‘aristocratische ziekte’. De grote interesse voor het dilettantisme met zijn wisselende personages, de duizend mensen die in de mens leven, zijn veelvuldigheid van het ik is verstaanbaar. Lebeau zag ook wat hem scheidde van het dilettantisme: hij spande zich immers in om een doel daarbuiten en ook dat waarachtige scepticisme lag hem minder dan het ‘zachtzinnige, glimlachende, elegante’ scepticisme.

Zijn doel is ongetwijfeld het pregnantst verwoord in de roman Xanthippe. Daarin reageert hij tegen een vooroordeel: ‘de rode draad in Lebeaus werk is een door ons Westers cultuurpatroon tot stand gebracht vooroordeel van de intellectuele minderwaardigheid van de vrouw’ (Antoon Vandendriessche). De lectuur van Xanthippe heeft velen bewust gemaakt van hun menselijke waarde en het boek heeft in Vlaanderen zeker een ontvoogdende rol gespeeld. Alleen al daarom dient Lebeau en Xanthippe vermeld te worden in de literaire notulen.

In de uitzonderlijke novelle De laatste roos schreef de auteur ‘Wij vrouwen (zijn) allen als schone slaapsters. De prins is hij, die ons wakker kust’. Ik geloof dat prins Lebeau figuurlijk heel wat schone slaapsters heeft wakker gekust met zijn Xanthippe. Dat hij voor velen een levenswerk heeft geschreven. Hij nam de onmondigheid van vele meisjes en jongens, vrouwen en mannen weg. Je kunt hem humanist noemen, of een dilettant die er geen was. De ‘geestelijke spankracht’ die van de auteur uitgaat is zeer intens.

Marc de Smet

Bibliografie:

Romans:

Het experiment, De Nederlandsche Boekhandel, Antwerpen, 1940; pocketuitgave: Heideland, Hasselt, 1964.

De zondebok, Standaard-Boekhandel, Antwerpen, 1947; pocketuitgave: Heideland, Hasselt, 1963.

Johanna-Maria, De Clauwaert Boekengilde, Leuven, 1950.

De Blauwe Bloem, De Clauwaert Boekengilde, Leuven, 1951.

Mijn vriend Max, De Nederlandsche Boekhandel, Antwerpen, 1953.

Het Siegfriedmotief of de overbodigen, De Clauwaert Boekengilde, Leuven, 1954.

Xanthippe, De Clauwaert Boekengilde, Leuven, 1959.

Voltooid verleden tijd, De Clauwaert Boekengilde, Leuven, 1967.

Novellen, bundelingen van verhalen:

De tijdvreter en andere verhalen, De Clauwaert, Leuven, 1972; waarin opgenomen o.a. De laatste roos.

Het Thomaskruis en andere verhalen, De Clauwaert, Leuven, 1979.

Verzamelde verhalen, De Clauwaert, Leuven, 1981.

Essays en studies verschenen vnl. in ‘Dietsche Warande & Belfort’:

Het Dilettantisme als levenshouding in de letterkunde, in Dietsche Warande & Belfort, 1933, nr. 12, pp. 809-820 en 1934, nr. 1, pp. 6-19.

[p. 271]

Over Paul Lebeau:

Antoon Vandendriessche, De problematiek in het werk van Paul Lebeau, ongepubliceerde licentiaatsverhandeling, promotor: dr. J. Aerts, Leuven, 1969, 262 p.

Marcel Janssens, Paul Lebeau zeventig, in Woorden en waarden. Essays over literatuur, Orion, Brugge / Gottmer, Nijmegen, 1980, pp. 298-313.