Ons Erfdeel. Jaargang 27

[p. 210]

Er wordt voor ons kunstbezit goed gezorgd. Wordt het om een of andere reden opgeborgen, dan doet men dat zoals het hoort.

[p. 211]

Wordt het openbaar kunstbezit in België beschermd?
R.H. Marijnissen

Geboren in 1923 te Gent. Dr. in de kunstgeschiedenis en oudheidkunde (R.U. Gent). Werkzaam in het Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium als departementshoofd Conservatie. Publiceerde Dégradation, conservation et restauration de l'oeuvre d'art (1967), Bruegel (1969), Bosch (1972).
Adres:
Hansen-Soulielaan 75, B-1040 Brussel.

Ons openbaar kunstbezit wordt sinds enkele jaren in versneld tempo geplunderd en vernield. Het gebeurt niet alleen door galgenaas dat, zoals in Onze-Lieve-Vrouw-Lombeek, tijdens een mistige winternacht, na een poging een heel retabel weg te slepen, de beeldengroepen uit elkaar rukt. Er zijn fraaie preekstoelen van hun oorspronkelijke bestemming weggebroken om in naam van een aggiornaménto zes of zeven plaatsen voor kerkstoelen te winnen. Stond hij een tijdje danig in de weg, hij verhuisde weldra naar de onvermijdelijke vernieling.

Dat er gestolen wordt, weet elke krantelezer, elke televisiekijker. De gewenning ontneemt hem elke notie van de frequentie. Wellicht kijkt hij een poosje verwonderd op, wanneer hij verneemt dat in België, in 1980 zeshonderddrieënnegentig kerkdiefstallen werden gemeld, bijna achtenvijftig per maand, d.w.z. twee per werkdag.

De elementen van het verschijnsel ‘kunstdiefstal’ kunnen als volgt worden samengevat:

- Kenmerkend voor de huidige situatie is dat nagenoeg alles wat door het kunstambacht geproduceerd werd in aanmerking komt als buit: van de simpele kandelaar, die niet eens oud hoeft te zijn, tot alom bekende meesterwerken en eeuwenoude cultuurschatten.

- Het gaat kennelijk steeds om begeerde koopwaar. De motivering van de roof heeft thans nog zelden iets te maken met een of andere exaltatie. Zó smoorverliefd op een meesterwerk dat de estheet uit stelen gaat? Vandaag de dag zou men zich dát soort dieven wensen! Van de kandelaars worden schemerlampen gemaakt met lampekappen van perkament uit een antifonarium gerukt. Sculptuurfragmenten worden met smaak en vaardige hand op fluweel en plexi gemonteerd. Oude panelen worden verzaagd, doeken van groot formaat verknipt. Het gemutileerde

[p. 212]

1.
Het leeggeroofde O.-L.-Vrouw-retabel van O.-L.-Vrouw-Lombeek (Copyright A.C.L-Brussel).

2.
Probeer met die puzzel een retabel in mekaar te knutselen. (Copyright A.C.L.-Brussel).

[p. 213]

kunstwerk is goed verkoopbaar, ja verminkt is het zelfs beter verkoopbaar.

- Het helen van gestolen kunstwerken is internationaal georganiseerd. De buit wordt meestal onmiddellijk de grens overgebracht. Het hoeft niet eens bij nacht en ontij te gebeuren: de kans op enige douanecontrole is immers klein, zeker bij het Europees grensverkeer langs de weg. De bestaande wetgevingen op de uitvoer van kunst en antiek, is nog weinig meer dan een dode letter.

- Landen met een overvloedig historisch openbaar kunstbezit worden uiteraard het meest door de kwaal geplaagd. In de praktijk zijn dat Italië, waar het verschijnsel al meer dan twintig jaar geleden verontrustende proporties aannam, Frankrijk, Spanje en België.

- Uit het krantebericht verneemt men telkens weer dat de roof eigenlijk veel meer op een vaudeville dan wel op een misdaad leek. Na een televisieprogramma gaat men 's nachts een beeldengroep uit het retabel stelen. Groot misbaar. Enkele nachten later komen de dieven terug en slepen uit het retabel alles weg wat ze dragen kunnen: blijkbaar had hun klant na de proeflevering nog meer van dat spul gevraagd.

Geef toe dat we ons kunstbezit gemakkelijk laten stelen.

Men vraagt naar een verklaring van het verschijnsel?

- Kunst en antiek zijn na de Tweede Wereldoorlog met sprongen een ongehoord lonende belegging geworden. Geen enkele investering heeft zulke hoge dividenden afgeworpen of bleef zó betrouwbaar. Met kunst en antiek werd in weinig jaren fortuinen verdiend en de markt bleef veiliger dan de traditionele, zoals effecten en onroerend goed. Bovenop komt nog het meest aantrekkelijke voordeel, namelijk de vrij ruime mogelijkheid om de transacties buiten de controle van de fiscus te houden.

De drijfveer heet geld.

- Het systematisch herleiden tot een geldelijke waarde is, in andere woorden uitgedrukt, niets anders dan de devaluatie van de traditiegebonden geestelijke waarden.

Een ondergeschikte, maar niettemin belangrijke factor: de kerk, geseculariseerd, is niet langer meer de sacrale plaats waarvan het taboe destijds slechts in tijden van oorlog en oproer doorbroken werd.

Het cultusvoorwerp heeft zijn ware functie, de spirituele, verloren. Het cultusvoorwerp stelen is geen heiligschennis meer.

Het verhaal over de maatregelen die genomen of niet genomen werden is een litanie van onthutsend voorbeeldige dingen. Een decreet uit de Napoleontische tijd waarbij de kerkfabrieken de verplichting werd opgelegd een boedelinventaris bij te houden, bleef bij de wettelijke verplichting en enkele pogingen om blijk te geven van zijn goede intenties. De ‘Commission royale des Monuments et des Sites’ die tweeënvijftig jaar geleden een hernieuwde inventarisatieopdracht kreeg, liet het afweten en had ze na de oorlog helemaal vergeten.

Inzake palavers hebben we een debiet als de Mississipi. Er is een stortvloed van suggesties en aanbevelingen geweest. Tot en met een onnozel onrealistisch voorstel de kunsthandel te verbieden.

In het Bulletin de la Commission royale des Monuments van 1913 staat een brief afgedrukt van Jules Destrée (jawel, de man die zei ‘Sire, il n'y a pas de Belges’):

Monsieur le Gouverneur,
L'église d'Haekendover, près de Tirlemont, possède un retable, de la fin du XIVe siècle, qui passe à bon droit pour un chef-d'oeuvre de la sculpture brabançonne. Les statuettes et les groupes qui le décorent ne sont pas fixés au meuble pro-

[p. 214]

prement dit. Aussi plusieurs d'entre eux ont déjà été enlevés. J'ai constaté que ce monument pourrait encore être l'objet de nouveaux vols. Le retable se trouve dans un angle peu éclairé de l'église, et il est très facile à un promeneur de pénétrer dans l'église, qui n'est pas toujours surveillée, et d'en sortir sans être inquiété le moins du monde. J'ai fait des démarches officieuses pour mettre à l'abri le chef-d'oeuvre dont il s'agit. Mais elles n'ont pas abouti. Dans ces conditions, j'estime que l'intervention du Comité provincial s'impose tout à fait.
On devrait faire en sorte de réserver au retable une place plus en vue dans l'église. On pourrait fixer les groupes et les statuettes; mais ce qui importe avant tout, c'est de pourvoir d'une ou de plusieurs glaces de forte épaisseur le retable en question.
Je conviens qu'il s'agit là d'une certaine dépense, mais la fabrique d'Haekendover n'est pas tout à fait dépourvue de ressources, et, en l'occurrence, une subvention officielle émanant soit de la province, soit de l'Etat, ou même des deux, serait amplement justifiée.
Avant de procéder aux mesures conservatoires que je me permets de suggérer, il y aurait lieu d'assurer aussi la conservation des sculptures en les dégageant des vers qui semblent les consumer.
Au surplus, il y aurait lieu d'examiner l'ordre dans lequel figurines et groupes devraient être replacés dans le retable. On pourrait combler certaines lacunes peut-être au moyen de moulages qui se trouvent au musée d'art monumental du Cinquantenaire.
Il y a en tout cas ‘urgence’. Les voleurs savent le prix qui s'attache aux oeuvres d'art du moyen âge, et les sculptures d'Haekendover sont une proie facile.
Destrée.

Een dikke laag schrijnwerkerslijm op de basis van sommige beeldengroepen laat vermoeden dat de interventie van Destrée toch enig gevolg heeft gehad, maar efficiënt is de maatregel geenszins geweest.

Een deken had tussen hond en wolf een schim gezien die hij het snode voornemen toedichtte zijn drieluik uit zijn koor te roven. Van de overheid eiste de deken, overigens terecht, de nodige beveiliging. Een wetenschapper heeft in opdracht een systeem bedacht, namelijk een stalen raam waarop vier eindeloos lange staven waren gelast. Bleef het drieluik van de deken in het koor hangen, het was stevig en definitief vastgemaakt in de sacristie. Tot op een goede nacht het ijzeren vernuft met een ijzerzaag werd doorgezaagd.

Waarschuwing helpt weinig; protesteren nog minder. De aanbeveling van het gezond verstand is immers ongeveer de laatste die men hoort; de allerlaatste waarmee men rekening houdt. Een kwestie van het wachten op het verdronken kalf.

Hoeveel jaren is er gebakkeleid over het plaatsen van een vernieuwde zijdeur van Onze-Lieve-Vrouw-Lombeek? Hoe lang bleef de toegang dichtgetimmerd met hardboard?

Na het leegroven van het retabel was een maatregel in de vorm van een spoedprocedure voor subsidie, ongeveer een politiek-zedelijke verplichting. Twee maand na de roof publiceerde het Staatsblad de voorwaarden, samen met een circulaire vol allerlei aanbevelingen zoals het stevig vergrendelen van de deuren van het kerkgebouw (Belgisch Staatsblad, 14 maart 1981). Zes maanden later liep de spoedprocedure voor een tiental Vlaamse kerken, maar, zoals het in een nota te lezen staat: ‘Vele kerkbesturen reageerden niet’.

De aanbeveling deuren te vergrendelen tegen dieven is open deuren intrappen. Dat soort tekst is te verklaren door overhaast: een spoedprocedure voor subsidie binnen de twee maand in het Staatsblad krijgen, is inderdaad bliksemsnel.

Een toelage van maximum 500.000 BF (circa f 30.000, -). En aan wat zal men dit half miljoen besteden? Er zijn in kathedralen en landelijke kerken, talloze dingen te beschermen en vele systemen van beveiliging, simpele en ontzettend dure.

Weet men niet steeds wat er te doen staat, de opgedane ervaring biedt ruimschoots materiaal om zo langzamerhand te weten welke fouten men heeft gemaakt

[p. 215]

O.-L.-Vrouw-Lombeek, detail. (Copyright A.C.L.-Brussel).

en wat de misvattingen zijn geweest. Hoewel de dingen soms omslaan in hun tegendeel.

Heeft men een bedreigd kunstvoorwerp nagelvast gemaakt of naar een moeilijk bereikbare plaats verwezen, de goed bedoelde maatregel kan het voorwerp fataal worden: reddeloos verloren bij brand of zware schade bij het wegbreken door dieven. Wie voor het kunstbezit moet zorgen heeft tot zijn ergernis kunnen vaststellen dat menige voorzorgsmaatregel eigenlijk meteen een nieuwe bedreiging introduceert.

De elektronische beveiliging: verbluffend knap, ingenieus, betrouwbaar als geen ander, maar voor wie er blindelings op vertrouwt, kan het ooit de teleurstelling van zijn leven worden. Slaat ze alarm voor een zucht van een vleermuis, ze wordt spoedig een hinder, gaat danig op de zenuwen werken en wordt uitgeschakeld.

Vernuft is een uitdaging voor vernuft en het gebeurt wel meer dat een pientere knaap met een onthutsend onnozel iets een enorm potentieel van technologie ridiculiseert. Ooit gezien hoe een fotoelektrische cel misleid wordt met een simpele zaklantaarn? Het is fout te denken dat de ingewikkeldste apparatuur onvermijdelijk de betrouwbaarste is. Het is herhaaldelijk gebeurd dat een alarm, uitgerekend op het moment van de noodsituatie, deed alsof er niets aan de hand was.

Van waar hebben we in godsnaam de idee dat we onze persoonlijke en collectieve verantwoordelijkheid voortaan kunnen toevertrouwen aan de elektronica? Hoogwaardige technologie of daarentegen karige middelen, het gaat uiteindelijk steeds over mensen, een gesensibiliseerde of een onverschillige gemeenschap, enkelingen die uit hoofde van hun functie doen wat van ze verwacht wordt, of de dingen op hun beloop laten.

Nog één woord en we staan bij de duivenmelkers aan de tapkast. Laten we bij de bloedeigen concrete situaties blijven.

- Dieven gaan met een hele schat edelsmeedwerk aan de haal. De pastoor en het kerkbestuur vernemen via de fotoinventaris van het ‘Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium’ dat er zes stukken meer ontbreken dan men dacht.

- Een kerk met een wereldvermaard kunstbezit kreeg het reële voorstel een professionele conservator aan te werven, betaald door de gemeenschap. Het voorstel werd niet expliciet geweigerd, maar evenmin aanvaard; anders uitgedrukt: met de laagste dienst begraven.

- Over een onontbeerlijke minimumbeveiliging van een topstuk wordt jaren lang overleg gepleegd door een officiële adviescommissie van vakmensen. Als lid

[p. 216]

Links een uitvergroot detail van een veertig jaar oud cliché: materieel bewijs dat het beeld, opgedoken in de kunsthandel, wel degelijk identiek is met een beeld dat in een kerk gestolen werd. (Copyright A.C.L.-Brussel).

van de betrokken commissie weigert de hulpbisschop officieel de verantwoordelijkheid te nemen voor hoogst gevaarlijke toestanden die hij als voorzitter van het kerkbestuur in stand houdt.

Pasklare oplossingen zijn er niet en met kernachtige uitspraken is nog geen plaag gekeerd. Ik ken boeiender bezigheden dan zaniken en uithalen. Andermaal: laten we het liever houden bij het feitenmateriaal. Wie de feiten meent te kunnen loochenen kan het steeds proberen.

Nemen we bijvoorbeeld het resultaat van de besprekingen tussen de (autonome Nederlandstalige sectie) van de ‘Koninklijke Commissie voor Monumenten’ en een ruime delegatie van de Vlaamse bisdommen die in hun bedehuizen veruit het grootste gedeelte van het openbaar kunstbezit bewaren. Wat er op de vergaderingen gezegd is, heeft zich in de Mississipi gestort. Het essentiële komt hierop neer dat de kerkelijke overheid psalmodieerde op het thema dat de geestelijken geen museumconservators zijn. Wat men vanzelfsprekend moet beamen, maar wat meteen de vraag oproept waarom diverse kerken reprodukties en brochures verkopen en entreegeld vragen aan wie de kunstwerken wil bekijken.

Het is een beetje hinderlijk wanneer de ‘Parti Socialiste’ en de ‘Socialistische Partij’ naar een vergadering elk een afgevaardigde sturen om te betogen dat Horta's ‘Maison du Peuple-Volkshuis’, eigendom was van de Coöperatieve en dat de partij derhalve geen schuld treft voor het slopen. Alsof de Kerk plechtig zou verklaren dat ze met paters, nonnen en pastoors niets uitstaande heeft. Ik weet best uit mijn dagelijkse ervaring dat

[p. 217]

Het retabel van Hakendover na het tweede bezoek van dieven.
(Copyright A.C.L.-Brussel).

talrijke pastoors en kerkbesturen ten zeerste bezorgd zijn om wat hen aan cultuurgoed is toevertrouwd. Hun verdiensten schijnen nog groter wanneer men weet dat een monseigneur zowaar durft te schrijven dat hij met de wereldberoemde kunstschat van zijn eigen kerk niets te maken heeft.

Is het hele probleem van het openbaar kunstbezit verpletterend zwaar, wat meer geloofwaardigheid en verantwoordelijkheidszin zou geen kwaad doen.

Er kunnen heel wat zinnige en efficiënte maatregelen genomen worden die daarom niet onbetaalbaar behoeven te zijn. Steeds meer belangrijke dingen worden echter beslist door lieden die er niets van afweten en, wat nog véél erger is, er helemaal niets van af willen weten. Het is dan ook hun grootste zorg er alle serieuze vaklui uit te werken.

Is er veel coördinatie tussen de verschillende diensten van politie en douane? Zijn die voldoende geïnformeerd over het kunstbezit? Over het grote nut van fotografische en beschrijvende inventarissen; over de prioriteiten, de openbare diensten, hun bevoegdheden en reële middelen, kortom talloze nevenproblemen en aspecten zijn hier nog niet eens summier behandeld.

Uitgebreide artikelen, debatten, verordeningen, wettelijke bepalingen, veel doeltreffendheid is er niet van te verwachten zolang de mensen - in dit geval de parochianen - niet beseffen dat bij elke roof een stuk van hun eigenheid wordt gestolen.