Ons Erfdeel. Jaargang 27

Driemaal tirannen op toneel.

Dit seizoen hebben drie gezelschappen toneelstukken op hun repertoire genomen waarin een tiran hoofdpersoon is. Het RO-theater speelde van Jean-Paul Sartre De Vliegen, Globe van William Shakespeare Richard III en het Publiekstheater van Bertolt Brecht De weerstaanbare opkomst van Arturo Ui.

1. RO: ‘De Vliegen’.

Sartre schreef vanuit zijn atheïstische, existentialistische optiek situatietoneel waarin mensen worden getoond die een uitweg zoeken uit de val waarin ze terecht zijn gekomen. In De Vliegen (1943) kiest hij de situatie waarin Aigisthos en Klytaimnestra terecht zijn gekomen na de moord op Agamemnon met om zich heen Elektra die op wraak zint en Orestes die terugkeert naar zijn land en door zijn zuster wordt aangespoord om de daad van wraak en vergelding te volbrengen. In een dialoog tussen Jupiter en Aigisthos wordt er gesproken over de situatie van het volk dat zich laat meeslepen in ‘wroeging, berouw en schuldgevoel’ n.a.v. ‘een blinde, botte moord’ en dat is Jupiter welgevallig, in naam van de Orde moeten de mensen zo blijven voortleven. Zij weten niet dat ze vrij kunnen zijn, maar Orestes is zich van zijn vrijheid bewust en daarom moet hij uit de weg geruimd worden, want aldus Jupiter: ‘Als de vrijheid een mens eenmaal in haar ban heeft, kan ik tegen die mens niets meer ondernemen. Het is dan een zaak van andere mensen’. Maar voor dat Aigisthos kan ingrijpen, wordt hij overvallen door Orestes en Elektra en vermoord. Orestes wil het volk van Argos de blinddoek afrukken en de ogen openen en tegen Jupiter zegt hij dat hij het volk tot inzicht zal brengen zodat ‘de mens zich eindelijk vrij weet en daarmee jou heeft teruggebracht tot niet meer dan een idee’. Zo heeft Orestes het volk van haar tiran Aigisthos verlost en met hem de godheid als een waanidee weggevaagd. Maar of het volk zijn raad: ‘probeer te leven, jullie zijn vrij opnieuw te beginnen’, zal aannemen valt te betwijfelen. Hij zelf vertrekt in een oorverdovend vliegengezoem.

Dit ideeëndrama werd door RO-theater (regie en toneelbeeld Wilfried Minks) zeer visueel en met gebruikmaking van vele theatermiddelen overgebracht. Er was een uitbouw in de zaal als een soort boksring met een onzichtbare trap naar beneden en een soort loopbrug naar het toneel waar op de achtergrond links hoge, zwarte deuren de toegang tot het paleis aangaven, met grote koplampen naar de zaal gericht die aanflitsten als de deuren openschoven. Rechts op de achtergrond was een soort totemtoren met televisieschermen met vliegenzwermen of dikke sprekende lippen als een orakelende kikker. Verder waren er veel licht- en flikkereffecten en de Jupiterscène werd gespeeld vanaf het zijbalkon in de zaal waar achter een wolk de godheid verscheen.

Dit toneelbeeld was boeiend en tegelijk afleidend van de tekst waardoor de eigenlijke ideeën die achter de door Sartre be-

[p. 132]

werkte mythe verborgen zijn en zijn ‘boodschap’ niet duidelijk overkwamen. Het spel van monoloog en dialoog ging dikwijls verloren te midden van het spektakel. Maar de talrijke vondsten zoals o.a. het optreden van de Furiën met hun beschilderde lijven en de slaapkamerscène van de zich ontharende Klytaimnestra en de moord op de tiran vormden interessante hoogtepunten.

2. Globe: ‘Richard III’.

In vele opzichten tegengesteld aan het spektakeltoneel van RO was de opvoering van Globe van Richard III van Shakespeare (regie Peter Baan, decor en kostuums Paul Gallis) waarin de opkomst en de ondergang wordt getoond van de in koelen bloede moordende tiran die alle tegenstanders weet weg te werken tot hij tenslotte eenzaam en alleen achtergebleven zelf wordt vermoord.

Het toneelbeeld bij deze opvoering was zeer sober: glazen, beslagen schuifwanden die opgetrokken of verschoven werden naar gelang de speelruimte die men wilde gebruiken. Als Globe Shakespeare speelt, weet ze altijd wel de nodige vervreemdingseffecten en anachronismen in te bouwen in kleding, technische apparatuur en speelwijze en dat was bij deze voorstelling ook zeker wel het geval. Maar de uitbeelding van Richard III als een gladde punkjongen, vond ik niet zo geslaagd. Althans in de première die ik zag (7 oktober 1983) kon Gijs de Lange mij niet overtuigen. Ook viel mij op dat de scènes voor de pauze beter waren uitgewerkt, terwijl daarna het geheel kaler zwakker werd en de achtergrondteksten via luidsprekers toneeltechnisch wel wat te gemakkelijk en pover waren. Natuurlijk kan men het functioneel verklaren door te wijzen op de geïsoleerde positie waarin Richard zich heeft gemanoeuvreerd zodat iedereen hem de rug heeft toegekeerd, maar het blijft toneelmatig kaal.

Voor de pauze zaten diverse boeiende taferelen zoals het drinkgelag van koning Edward (Guus Hoes) en de scène rond de baar van Henry VI met lady Anne (Lieneke Leroux) en het tafereel op de rode sofa bij koningin Elisabeth (Trudy de Jong). Over het algemeen waren de vrouwelijke tegenspelers van Richard sterke personages, terwijl de moord in de Tower een gruwelijke slachtpartij opleverde met veel verloedering gespeeld door Huib Rooymans en Guus Hoes. Maar het geheel was met name in het tweede deel te onaf en de figuur van Richard te zwak. Maar een première is misschien geen goede graadmeter!

3. Publiekstheater: ‘De weerstaanbare opkomst van Arthuro Ui’.

Richard III toont ons de opkomst en ondergang van de tiran, Brecht toont in Arthuro Ui alleen ‘de weerstaanbare opkomst’, omdat achter Ui de dictator Hitler zit en Brecht het stuk schreef in 1941 toen de macht en de overwinningsroes pas was begonnen. Hij wilde een parabelstuk schrijven ‘met de bedoeling om het gangbare riskante respect voor de grote moordenaars te vernietigen’. Het Publiekstheater bracht van dit stuk een opvoering onder regie van Fritz Marquardt en decor en kostuums van Henning Schaller. In het begeleidend tekstboekje verwijst de regisseur in zijn inleiding: ‘Bij deze voorstelling naar Richard III van Shakespeare: ‘Artuhro Ui heeft geen moment het intellectuele emotionele of poëtische nivo van Shakespeares Richard III, die voor verschillende scènes model stond’.

Cees Linnebank wist in de rol van Arthuro Ui een geslepen figuur gestalte te geven op de rand van het lugubere en lachwekkende, een figuur tussen de vieze man van Van Kooten en de typeringen van Charlie Chaplin maar met genoeg eigenheid zodat niet het komische te overheersend was. Het decor had iets van het kille, grijze, grauwe van een ondergrondse kelder of parkeergarage. De scènes werden gevolgd door een tekstband boven het toneel waarop de geschiedkundige feiten uit Duitsland rond de machtsovername van Hitler en zijn trawanten. In de Proloog worden de personages en de scènes, als door een circus-stalmeester (John Kraaykamp sr.) aangekondigd zoals: het doksteunschandaal, het testament van Dogsborough, het grote pakhuisbrandproces, moord op Ernesto Roma, afpersing en moord op Ignatius Dullfeet en verovering van de stad Cicero door gangsters. Dit zijn telkens duidelijke verwijzingen naar toestanden en gebeurtenissen in Duitsland van toen, maar dan getransporteerd naar een kleinere kring zoals Brecht ook zelf aangeeft: ‘De cirkel is met opzet krap getrokken: ze is beperkt tot het nivo van staat, industriëlen, grondbezitters en kleinburgers’.

De voorstelling als geheel was boeiend ofschoon bepaalde onderdelen zwak bezet waren en bijv. een vergaderscène op het einde van het stuk amateuristisch overkwam. Daarentegen waren er ook kostelijke taferelen zoals de lessen van de toneelspeler aan Ui (Kraaykamp-Linnebank) en de condoleance-scène met Ui en Mevrouw Dullfeet (Annet Nieuwenhuyzen).

Drie tirannen van verschillend allooi om de toeschouwer een spiegel voor te houden om waakzaam te zijn, want crisistijd is een vruchtbare bodem voor dictators en op macht en zgn. orde beluste personen. Orwell 1984!

Piet Simons