Ons Erfdeel. Jaargang 27

Willem G. van Maanen: Het nichtje van Mozart.

In de herfst van 1979 schrijft een tachtigjarige Doktor Wolf Steiner vanaf ‘een eilandje van pijn’ zijn memoires. Intieme herinneringen aan een tijd die zijn leven genadeloos heeft getekend.

Het was in 1939, het geboortejaar van zijn nichtje Lotte, dat Steiner een baan kreeg als archivaris van de Internationale Stiftung Mozartinum. Op 16 oktober 1944 zou hij in Mozarts woonhuis een lezing geven over de relatie van de componist met zijn nichtje Maria Anna Thekla in Salzburg in 1779. Een bombardement deed het hele plan van de voordracht in duigen vallen. Alleen Frau Weber, de vrouw van de huisbewaarder, en haar dochtertje Luise overleefden de ramp. De dood van Thea viel Steiner het zwaarst. Zij was de tweelingzus van zijn zieke en onvruchtbare vrouw Rhea, en gehuwd met uitgever R. Voor de opvoeding van haar dochtertje Lotte zorgde hij als een vader. Thea's huis werd betrokken door Lisa Milchmann, vriendin van Lotte. Lisa's nichtje, Luise Weber, zou als een slang het paradijselijke Eden verstoren waarin Steiner zich zolang gekoesterd had aan de warmte van Mozart en van Lotte. Reeds als kleine meid zat het verderfelijk provocerende Luise in het bloed: uitdagend streelde ze de borsten van haar moeder toen Steiner er tijdens de oorlog op bezoek kwam. In 1961 verzocht ze Steiner om inzage in de brieven die Mozart aan zijn nichtje schreef. De zogenaamde Bäsle-brieven maakten immers het onderwerp uit van haar doctoraalscriptie als studente musicologie te Wenen. Brief 371 leverde volgens haar een afdoend bewijs van de incestueuze verhouding tussen Mozart en zijn nichtje. Steiners liefde voor Mozart, in wie hij zichzelf herkende en de verleidelijke avances van de femme fatale verstikten Lottes waarschuwing voor dochters op zoek naar een vader. Steiner verweet haar jaloers te zijn op Luise. In zijn hart moest hij echter bekennen dat de vriendelijkheid waarmee Lotte als lerares haar Turkse leerling Erdogan bejegende, hem een doorn in het oog was. Als een sirene heeft Luise Steiner in haar netten gestrikt. Lotte vertrok naar Australië na een heftige woordentwist, huwde met een houtvester en kreeg twee kinderen. Naar Europa, Steiner en Mozart, verlangde ze niet meer terug. Dat is zowat in nucleo het verhaal dat Steiner ons vertelt op de dag dat hij van Schorn, de curator van het Mozartinum, verneemt dat hij vóór het einde van het jaar uit zijn huis moet. Midden in een woord eindigt, verrassend abrupt, het eerste deel.

De ik in het tweede luik (pp. 65-83) is een schrijver die S. aandoet, waar hij komt onderhandelen met zijn uitgever R. over een Duitse vertaling (Wolfgangs Kugel) van zijn debuutcreatie Wolfgangs tweede dood. Hij is op weg naar Wenen om de nodige data te verzamelen voor zijn roman over Freud. In S. nu ontmoet hij een zekere dame Lotte R. die uit Australië komt. Zij brengt hem naar het Mozartinumpark, waar zij hem voorstelt aan ene dokter Schorn, die hem de dood van Steiner meldt (‘de dood moet hem tijdens het schrijven hebben overvallen, hij lag met zijn hoofd op het papier’. (p. 73) Met een paar woorden licht Lotte hem in over de overledene en neemt de papieren mee. De volgende dag gaat zij naar Steiners begrafenis, terwijl de schrijver zijn uitgever opzoekt, die helemaal overstuur is door Steiners doodsbericht in de krant. Al ruim een jaar wacht hij immers op diens memoires! 's Avonds treft de bezoeker Lotte aan in een café en krijgt er Mörikes novelle van haar cadeau, omdat hij haar een complimentje maakte over haar mooie oren, ook Steiner bewonderde haar delicate oor! Ze kuieren door de binnenstad waar ze een dame in wijde cape ontlopen, Luise! Lotte laat hem de Peterskeller en de St.-Peterskerk zien, plaatsen waar voor haar de geest van Steiner rondwaart. Als hij de volgende morgen vroeg afreist naar Wenen, overhandigt de receptioniste hem Steiners papieren vergezeld van Lottes boodschap: ‘Doe ermee wat je wilt voor je ze me terugstuurt’. (p. 83)

Het derde deel (pp. 85-95) is een brief van Lotte als antwoord op de vele vragen die haar vriend zich stelt na zijn studie van Steiners nalatenschap, die in een boek resulteerde. Dat schrijven is evenwel geadresseerd aan elke lezer van Steiners memoires. Lotte verheldert en verklaart, geeft antwoord op tal van potentiële vragen die de lezer zich bij lectuur kan hebben gesteld of waarmee hij na lectuur bleef zitten, want Steiner ‘is een vrije amateur die zijn eigen regels maakt, maar tussen die regels door laat hij zijn (denkbeeldige) lezer ruimte genoeg voor zelfstandig onderzoek’. (p. 86) Lotte waarschuwt haar vriend voor een oppervlakkige lectuur en kan zich niet voorstellen hoe hij

[p. 121]

Willem G. van Maanen (^o1920).

een roman over de dieptepsycholoog Freud tot een goed einde kan brengen. In die vermaning klinkt Van Maanens appèl: hij schrijft voor diepzinnige lezers.

in het nawoord (pp. 97-101) staat de Freudiaan opnieuw centraal. Hij is voor de tweede keer in S. Hij ontmoet er Luise en Lisa en verneemt dat Lotte voorgoed naar Europa komt na de dood van haar man en oudste zoon. Zij is ervan overtuigd dat alleen Mozart haar jongste zoon, een pianist, kan redden, was hij ook niet Steiners redder? (p. 75) Op de vernissage herkent hij ook Peter C., auteur van een parallelroman die hij ‘om de ingenieuze vorm bewonderde’. (p. 98)

Ook van Van Maanen dient te worden gezegd: hij levert met zijn ‘roman’ alweer een ingenieus stukje compositiewerk. Hij voert zijn lezer binnen in een intrigerende romantextuur waarin die zijn weg kan vinden, als hij maar alert is op tal van parallellen, reminiscenties en allusies, die als zovele wegwijzers fungeren. Men stuit op transparante parallellen (zoals de relaties Mozart-Maria Anna Thekla en Steiner-Lotte of de gelijkenissen tussen Mozarts moeder en Thea, tussen Aloisia Weber en Luise Weber), maar ook op subtiele detailovereenkomsten die de lezer zelfs even in de waan kunnen brengen omtrent de identiteit van Steiner en de ik van het tweede deel. Het heeft er aanvankelijk alle schijn van dat die twee één en dezelfde Steiner zijn! De minutieuze onthulling van het fascinerende interrelatienet binnen het werk biedt stof voor een aparte studie. De auteur is zich terdege bewust van het semiologische proces van het schrijven en zijn problematiek, hij heeft oog voor de machteloosheid van het woord, de paradoxale spreekzwijg-dualiteit en de arbitraire status van het romangenre. Illustratieve passages in dat verband vindt men op p. 7, p. 11, p. 44, p. 76, p. 79 en p. 87. Hij behandelt de rol van creator/receptor en breekt een lans voor interdisciplinair wetenschappelijk onderzoek. (p. 51, p. 101).

Niet alleen op het compositorische vlak echter, ook thematisch vereist het werk van Van Maanen een verhoogde zelfwerkzaamheid van de lezer. Steiner nodigt je uit met hem mee te denken over liefde, incest, oorlogsmoraal, waarheid, subjectieve waarneming en over het onvermogen van de mens zijn ego te doorgronden.

De aantrekkelijk verzorgde stijl boeit, de aanvangsregel dwingt tot verdere lectuur en versterkt Van Maanens authenticiteit. Zijn eruditie manifesteert zich, veelal badinerend, zeker nooit intrusief, in de vele citaten uit de Germaanse literatuur, de diverse referenties naar de antieke cultuur, zijn kennis van de muziekwereld en in het genuanceerde gebruik van de Freudiaanse symboliek.

Het nichtje van Mozart, een ‘open’ boek dat je met gesloten ogen lezen kunt. Luisterend naar het beeld dat de schrijver oproept, belooft je lectuur een rijk leesavontuur te worden!

Hilde Desmet

Aspirante N.F.W.O.

Willem G. van Maanen, Het nichtje van Mozart, Uitgeverij Querido, Amsterdam, 1983, 101 p.