Ons Erfdeel. Jaargang 27

Het huis in het gras.

Met Het huis in het gras debuteert Jan Clement als dichter. Zoals gebruikelijk lezen we eerst wat er op de flap staat: ‘een ode aan de homosexuele liefde, duidelijk naar één individu gericht, en geplaatst in een bijna kosmische emotionele verbondenheid met de natuur’. En verder wordt aangekondigd dat de bundel ‘opvallend homogeen gecomponeerd’ is, dat de gedichten de vorm van aansprekingen

Jan Clement (^o1948).

hebben en geschreven zijn in een ‘sobere, maar sterk suggestieve taal’. Er is geen woord van gelogen. De bundel bevat drie afdelingen: Eli, Als in den beginne en Het huis in het gras. Eli bestaat uit veertien genummerde gedichten, waarin de jongen Eli door een ik-figuur wordt aangesproken. Het begint met kom jongen kom en het eindigt met Hij die komt noch gaat: een ontwikkeling van verlangen en uitnodiging, via vervulling en geluk, naar verlies, afscheid en herinnering. Maar zelfs in deze algemene termen lijkt het concreter dan het er in werkelijkheid in de gedichten aan toegaat. Die hele ontwikkeling en de beleving daarvan worden immers dermate in beelden vertaald, dat je als lezer meer verstrikt raakt in de bezwerende charme daarvan, dan dat je vat zou krijgen op wat er eigenlijk gezegd wordt. Er wordt overigens niet veel gezegd. Ik geloof dat de hele cyclus geparafraseerd kan worden in enkele regels. Ik geloof ook niet dat Clement hier geïnteresseerd is in de uitdrukking van complexe gevoelens. Hij wil vooral zijn liefde door middel van beelden en ritme optillen, idealiseren tot een mytisch gegeven, waaraan geen smet van alledaagsheid en banaliteit kleeft. Daartoe hanteert hij een taalgebruik dat sterke reminiscenties oproept aan bijbelse en andere sacrale, hymnische formuleringen.

Vooral het gebruik van ele-

[p. 117]

mentaire, polyvalente symbolen draagt daartoe bij: gras, water, weiland, wind, zon, melk, brood, heuvels, boom, sneeuw, huis, steen, om maar enkele van de meest opvallende te noemen. Op die manier ontstaat er een landschap, dat aan iedere situering in tijd en ruimte ontsnapt. Ook de handelingen zijn even elementair: zitten, staan, liggen, komen, zeggen, drinken, lachen, gaan, zingen, zien, slapen. Veel meer is het niet, maar dat dan in talloze variaties en combinaties:

‘ik zeg
een boom staat in grasland
in grasland zit een jongen
zit een jongen tegen een boom

ik zeg
een jongen drinkt melk
en lacht
zie toe hoe hij lacht

ik zeg
een jongen staat recht
drijft zijn schapen naar mij toe

jongen zeg ik
zie toe hoe ik zeggen kan
nu je komt’. (p. 2)

Dit gedicht laat heel goed zien hoe Clement te werk gaat, hoe hij als een componist zijn motieven opbouwt, varieert, aanvult, omkeert en afwisselt, door gebruik te maken van stijlfiguren als anafoor, chiasme, herhaling, opsomming, enz. en dat alles gecombineerd, uiteraard, door de vele herhalingen, met allerlei klankecho's, en een subtiel obsederend ritme. Het is knap gedaan en er gaat een grote poëtische charme van uit. Maar het is ook riskant, omdat de effecten soms te gemakkelijk zijn en te oppervlakkig blijven. Het is een stijl die mij, op zijn minder sterke punten, doet denken aan die van wazige natuurfoto's en zonsonder/op-gangen op posters en communieprentjes, annex mooie spreuken. Neem nu dit:

‘als ik brood zeg
denk ik aan jou
als ik wind zeg
vogel zeg, ben ik bij jou

dan hoor ik je ruisen
herinnering aan de stille wateren
waar je straks heengaat
wit van sneeuw je lichaam’ (p. 16)

De tweede afdeling, Als in den beginne, verschilt thematisch en stilistisch weinig van de voorgaande. Alleen de derde cyclus daarvan, Lopend, brengt iets nieuws, doordat hier op een fijnzinnige manier de idealisering en de anekdotische werkelijkheid tegen elkaar uitgespeeld worden. De dichter prikt zijn eigen droombeeld door, zonder het echter te ridiculiseren. Het resultaat is daardoor een grotere en beter aan te voelen tederheid. In een haikoe, die als motto aan deze afdeling voorafgaat, staat exact verwoord wat hier gebeurt:

‘jij, een naakte knaap
op een griekse vaas, lopend
val je aan scherven’ (p. 26)

Kunst wordt werkelijkheid, het beeld van de geliefde is als volmaakt beeld niet blijvend fixeerbaar.

In de derde afdeling, Het huis in het gras, zet die terugkeer naar realisme zich verder door, en gaat daar samen met gevoelens van mislukking, verlies, angst en eenzaamheid. De introducerende haikoe kondigt ook hier de grondstemming aan in het beeld van de zonsondergang:

‘zon achter heuvels
de herder leidt vuurrode
wolken naar de stal’ (p. 38)

Door het samengaan van het beste uit de voorgaande reeksen, bevat deze afdeling enkele van de sterkste gedichten. Ze missen de bezwerende monotonie van de eerste reeks, maar combineren het structuurprincipe van formele variatie en repetitie met de ingehouden tragiek van de tweede reeks, terwijl ook beeldende verdroming en scherpe observatie elkaar versterken. Als in het schrijnende slotgedicht:

‘dagenlang staat de stoel
leeg in het afgemaaide gras
niemand komt, geen kat
kent de holte van zijn zitting
alleen wat stof, wat stuifmeel

zit ik in de tuin, neem ik
een andere stoel, plaats hem
ernaast, kijk hoe niemand komt
hoe recht de rug nochtans, hoe
stevig de poten, krachtig

en zachter dan katten de ronding
van zijn heupen, als hij zit
in de lege stoel, schrikt op
een duif, vliegt weg, niemand komt’ p. 52)

Hugo Brems

Jan Clement, Het huis in het gras, Masereelfonds, Gent, 1982, 53 p.