Ons Erfdeel. Jaargang 14

Taalassimilatie van Europese taalminderheden.

Deze sociologische studie over taalassimilatie, waardoor nl. bepaalde bevolkingsgroepen (sociale minderheden, niet altijd in aantal) tot het gebruik van een konkurrerende taal overgegaan zijn of er zich tegen verzet hebben, is lang geen ontspanningsleesvoer: het boek staat propvol sociologisch jargon. Het wint hierdoor duidelijk aan wetenschappelijke waarde. Dit laatste blijkt nog meer uit de ontzaglijke hoeveelheid materiaal die erin aangehaald en verwerkt wordt en de onoverzienlijke bibliografie waarnaar verwezen wordt. De schrijver blijkt ook een aandachtig lezer te zijn van dit tijdschrift. Bij het bespreken van de taalkaart van heel Europa door de eeuwen heen en ook vandaag heeft de schrijver, voor mij altans, een nieuw inzicht laten groeien, nl. dat het heus niet altijd alleen de Romaanse taalgroepen geweest zijn die andere geassimileerd hebben: zo is de streek van Trier en zijn belangrijke gebieden van Zwitserland in de loop van de eeuwen voor het Romaans verloren gegaan. Vreemd dat de auteur zichzelf i.v.m. de Frans-Nederlandse taalgrens op een afstand van twee regels als 't ware tegenspreekt (blz. 24) waar hij zegt dat die taalgrens enkel maar ondergeschikte veranderingen ondergaan heeft, en toch ook dat het hele gebied ten noorden van Stapel (Etaples) - Rijsel in de 11e en 12e eeuw verfranst is, waarbij hij vergeet dat de streek van Kales pas veel later voor het Nederlands verloren gegaan is. Sinds 1945 heeft het Duitse taalgebied z'n oostgrens van voor de ekspansie (van de 12e tot de 18e eeuw) weer moeten innemen (Oder-Neisse-Linie). De wetenschappelijke belangstelling voor de taalgrensproblemen wordt dan onder de loep genomen en doorgaans te licht bevonden, behalve dan de dialektologische en historische benadering. Geen ernstige studies waren totnogtoe overwegend sociologisch. De schrijver gaat dan op zoek naar de faktoren die het proces van de taalassimilatie beheersen. Het gaat hier niet om de eksterne faktoren zoals migratie, wijziging in de politieke en produktieverhoudingen enz., die alleen aan het aannemen van nieuwe taalidentiteit voorafgaan...

Om de interne faktoren beter te kunnen bestuderen kiest Van der Plank een nieuw begrip: het ‘holosysteem’, d.i. het zich met zijn dialekt weten te behoren tot een bepaald kultuurtaalgebied: Belgische Vlamingen horen met hun dialekten bewust tot het Nederlandse taalgebied, Frans-Vlamingen niet. Altans zo beweert het de schrijver. Als hij op blz. 68 beweert dat het Zuidvlaamse dialekt en het Nederlands voor de meerderheid van de betrokken dialektsprekers al sinds ruim een eeuw geen holosysteem meer vormen, dan moeten me toch een paar bedenkingen van het hart. De Zuidvlaamse intellektuelen hebben dit gemeenschapsbewustzijn altijd gehad en hebben het nog. Zie hiervoor o.m. de brochure ‘Nous les Flamands de France’ (passim). Tot voor niet zo heel lang waren er bij de volksmensen o.m. in Turnhout gedrukte kerkboeken in gebruik en oude volksboeken die lang niet allemaal in de Westhoek gedrukt waren en in de pastorieën preekboeken gedrukt in Antwerpen. De Torrewachter (1929-1914) en de laatste Rederijkerskamers (zoals in Eke) laten zeker dit gemeenschapsbewustzijn op taalgebied met de overige Nederlanden duidelijk uitkomen. Akkoord dat dit algemeen Nederlands taalbewustzijn in de brede volksmassa en zelfs bij de half-intellektuelen er op dit ogenblik alleen bij uitzondering voorkomt.

Assimilatie betekent het overstappen van het ene holosysteem naar het andere, van dat van de (sociale) minderheid naar dat van de meerderheid, via een periode

[p. 184]

van tweetaligheid. School en gezin zijn belangrijke faktoren, altans als hun werking niet tegengesteld is. Ruim honderd jaar verfranste school heeft de volkstaal in Frans-Vlaanderen nog niet uitgeroeid, omdat het Vlaamse dialekt de taal van het gezin bleef bij de vroegere generaties. Van der Plank blijft vrij lang stilstaan bij de rol van het onderwijs en komt op blz. 91 tot het besluit dat een voortijdig opgedrongen vreemde taal wel degelijk anti-sociaal en anti-demokratisch is. Toestanden in Brussel en Elzas-Lotharingen zijn hiervoor bewijzen. Ik heb de indruk dat uit de studie blijkt dat de voornaamste faktor te vinden is in het feit dat de assimilerende taal doorgaans een statuskenmerk is, dat grote invloed heeft op de sociale stijgingskansen van de bevolking. Zo zal de taalassimilatie het eerst waargenomen worden in de steden en de geindustralizeerde gebieden omdat daar de mobiliteit het grootst is. Onder mobiliteit verstaat de schrijver dan de duidelijke en haalbare kans om tot een hogere status te komen. Soms ontstaat daartegen een reaktie die erin slaagt om (zoals in Vlaanderen) de gediskrimineerde taal tot bazis te laten worden van een nieuwe samenlevingsstruktuur. Dit ontstaan van eigen strukturen en groeien van organizaties met de eigen taal als grondslag noemt de auteur institutionalizering. Zodoende is er vaste verhouding tussen institutionalizering en weerstand tegen taalassimilatie. Normaal ontstaat dan ook bij de zgn. meerderheid een verzet tegen dit georganizeerde streven naar gelijkberechtiging op grond van de bedreigde taal, meestal met een beroep op het algemeen belang, op de nationale eenheid, op de veiligheid van de staat, soms ook op de sociale en kulturele vooruitgang van de zgn. minderheid door middel van de overheersende taal. Ook vanwege het aanwezig zijn van een grotere mobiliteit groeit zo'n institutionalizering het eerst en het vlugst in steden en industriegebieden. Doordat kwaliteit van leiders hierbij hoogst belangrijk is, ging het bij elke emancipatie het allereerst om het grondvesten van een eigen onderwijs.

In zo'n streven zal de taal een symbool worden van groepsidentifikatie en het ontstaan geven aan een nationalistisch gevoel (groepsideologie). De twee belangrijkste opvattingen over natie zien er als volgt uit: volgens Renan hangt de natie af van de wil om tot een bepaalde gemeenschap te horen, bij de Duitsers vormen één zelfde taal en afstamming de grondslag van de natie. Sommige taalgroepen willen zich afzonderen door aan hun taal een aparte verschijningsvorm te geven, bijv. de Luxemburgers.

Terwijl taalassimilaties min of meer nagegaan kunnen worden dank zij de volkstellingen (waarvan wij in ons land maar al te goed de betrekkelijke waarde kennen), is de institutionalizering moeilijker te konstateren. Een school, een dorpsgemeenschap, een arbeidsmilieu en de Kerk kunnen speciaal bijdragen tot deze institutionalizering, maar de best kontroleerbare en de duidelijkst omschrijfbare is de Kerk of godsdienstgroep. De taal heeft namelijk een kulturele funktie in de godsdienstoverdracht. Nu mag de schrijver het me niet kwalijk nemen als ik z'n beschrijving van de taal als steun voor de machtspozitie van de Kerk enigszins eenzijdig en overtrokken vind. Enerzijds wijst een bischoppelijke toespraak als die van Mgr. Waffelaert die zowel het Frans als het Nederlands als gevaarlijk voor het geloof afwijst (Van Isacker, Herderlijke brieven over politiek, blz. 71) wel duidelijk in die richting, maar anderzijds kunnen we moeilijk aannemen dat Lemire in Frans-Vlaanderen en Gezelle of Daens bij ons de bedoeling hadden om ons volk door middel van z'n eigen taal onwetend te houden om zodoende het geloof te vrijwaren.

Uit verschillende detailstudies van godsdienstig gemengde gebieden in Zwitserland, Hongarije en Duitsland blijkt de rol van de verschillende godsdienstgroepen bij de institutionalizering: het deel van de taalminderheid met dezelfde godsdienst als de taalmeerderheid laat zich assimileren, het andere deel lang niet altijd.

Deze bespreking kan natuurlijk alleen laten vermoeden hoeveel inzichten, hypotezen en feiten dit 270 blz. dikke boek rijk is. We hopen dat deze inzichten mogen bijdragen om aan de pijnlijke diskriminatie, die zich bij elk taalminderheidsprobleem waar dan ook ter wereld voordoet, een eind te maken.

C. Moeyaert

P.H. van der Plank, Taalassimilatie van Europese taalminder heden. Een inventariserende en hypotesevormende studie naar assimilatieverschijnselen onder Europese taalgroepen. (Proefschrift ter verkrijging van de graad van doktor in de sociale wetenschappen aan de Rijksuniversiteit in Utrecht.)