Ons Erfdeel. Jaargang 14

[p. 181]

tijdschriften en boeken

Uit het archief van Frans van Cauwelaert.
1. Gedenkschriften over Vlaamse Beweging en Belgische Politiek 1895-1918.

Frans van Cauwelaert is een van de belangrijkste Belgische politici van deze eeuw geweest. Als leidinggevend Vlaamsgezinde was hij, aldus de historikus dr. H.J. Elias - bepaald geen vriend van Van Cauwelaert -, ‘wellicht de belangrijkste Vlaamse figuur uit de eerste helft van de twintigste eeuw’ (in De Standaard van 11 juni 1970, aangehaald in de inleiding tot het hier besproken boek, p. 5). Wie zich verdiept heeft in de geschiedenis van de Vlaamse Beweging, zal deze uitspraak geredelijk kunnen onderschrijven. Van Cauwelaert is onder de Vlaamsgezinden ook een van de meest omstreden figuren geweest. Bij de gematigden in de beweging, met name bij zijn katolieke volgelingen, was zijn gezag bijzonder groot en in de jaren twintig zelfs vrijwel onaantastbaar, door vele radikalen - Vlaamsnationalisten - werd hij verguisd als geen ander, en wel in een even grote mate als fervente tegenstanders van de beweging hem, vooral in de jaren twintig, verketterden. Zoals gezegd, was Van Cauwelaert één van de belangrijkste Belgische politici van deze eeuw. Zijn grootste betekenis, ook voor de Belgische politiek, ligt echter in de rol, die hij als voorman van de Vlaamsgezinden speelde. Het is ook in deze hoedanigheid, dat hij een kontroversionele figuur was, in het oordeel van tijdgenoten en achteraf.

De hierboven geciteerde uitspraak van een gezaghebbend historikus als Elias betekent niet, ook al geeft die uitspraak op zichzelf misschien een communis opinio weer, dat over de rol, die Van Cauwelaert in de beweging gespeeld heeft, over de resultaten, die hij geboekt heeft, een eensgezinde mening zou bestaan. Een uitvoerige en werkelijk grondige studie over deze figuur ontbreekt tot dusver. De opsomming van verhandelingen over hem (zie blz. 6 van het besproken werk) biedt een wel bijzonder magere indruk. De hoeveelheid ervan is omgekeerd evenredig aan Van Cauwelaerts betekenis.

Historici die de geschiedenis van de Vlaamse Beweging behandelden konden er moeilijk omheen een oordeel te geven over Van Cauwelaerts leiderschap van de Vlaamse Beweging, maar dat oordeel moest wel een voorlopig karakter dragen en bijgevolg onvolledig zijn, omdat we tot dusver vrijwel alleen beschikten over eksterne bronnen over zijn leven en handelen, nl. de publiciteit van en over hem en de publieke neerslag van zijn politieke daden. Voor wie de geschiedenis van de Vlaamse Beweging in deze eeuw konsciëntieus tracht te bestuderen, is het bijzonder moeilijk een enigszins zeker oordeel over zijn rol te vellen. Ik heb de passages nog eens nagelezen, waarin ik in mijn eigen studie over het Vlaams-nationalisme de betekenis van Van Cauwelaert heb geschetst en beoordeeld. Het viel me op, dat ik over geen enkele figuur met zoveel slagen om de arm oordeelde als juist over Van Cauwelaert.

Het is trouwens opmerkelijk te konstateren, dat we de Belgische politieke geschiedenis van de 20e eeuw beter kennen naarmate het gebeuren op groter afstand van het centrum van de politieke machtsuitoefening plaats vond, m.a.w. over randverschijnselen is relatief meer gepubliceerd dan over centrale verschijnselen. Aan het Daensisme en de hoofdfiguren ervan is in de laatste jaren een aantal studies gewijd, maar hoeveel historische studies zijn er over de katolieke partij in de twintigste eeuw? De geschiedenis van de Vlaamse Beweging is diepgaander en uitvoeriger bestudeerd dan de algemene Belgische geschiedenis. Bij de Vlaamse Beweging van deze eeuw is dan weer naar verhouding de meese aandacht besteed aan de radikale vleugel, het Vlaams-nationalisme.

Het is daarom bijzonder verheugend, dat tans de belangrijkste stukken uit Van Cauwelaerts archief bewerkt en gepubliceerd werden door de Leuvense historikus prof. dr. Reginald de Schryver. Ze verschijnen in vermoedelijk vier delen in de serie Mens en tijd, onder redaktie van prof. dr. K. van Isacker uitgegeven door De Nederlandsche Boekhandel. Dit eerste deel bevat de gedenkschriften, die Van Cauwelaert in de jaren vijftig opgesteld heeft over de periode 1895-1918. Hierbij zijn gevoegd een kort verslag (2 blz. druk) uit 1907 over een bezoek aan kardinaal Mercier en een dagboek uit de eerste wereldoorlog. De drie volgende delen zullen de dagboeknotities uit de jaren 1921-1961 (1 deel) en een keuze uit de briefwisseling (2 delen) bevatten.

Het ‘oorlogsdagboek’ beslaat slechts 36 blz. druk, voor het merendeel notities uit de jaren 1915 en 1916. Het werd met grote tussenpozen bijgehouden. Met name belangwekkend zijn enkele notities uit 1915 over de ontwikkelingen rondom het dagblad van de Vlaamsgezinde uitgewekenen in Nederland, ‘De Vlaamsche Stem’, een belangrijke episode in de breuk tussen aktivisten en passivisten. De rest van dit deel wordt ingenomen door de ‘Gedenkschriften over Vlaamse Beweging en Belgische politiek’ (de titel is door de bewerker eraan gegeven). Meer dan 200 bladzijden van de tekst gaan over de jaren vóór 1914. Ze bevatten twee verhandelingen, ‘Vlaamse strijd en Vlaamse gedachte aan het eind van de negentiende en het begin van de twintigste eeuw’ en ‘Herinneringen aan de algemene politiek in de jaren 1910-1914’. De oorlogstijd beslaat, het oorlogsdagboek meegerekend, minder dan 140 bladzijden. De hoofdmoot van dit gedeelte wordt gevormd door de ‘Herinneringen aan de oorlogstijd in Nederland’. Als geheel zijn de gedenkschriften voor een groot deel onvoltooid gebleven.

Van Cauwelaert was er lange tijd niet toe geneigd zijn memoires te schrijven. Hij had, zoals hij in het woord

[p. 182]

vooraf bij de ‘Herinneringen aan de algemene politiek in de jaren 1910-1914’ vertelt, voor deze toneelvorm een grondige afkeer. Een groot ‘memoires’-schrijver is hij niet. Als zodanig kan hij zich, naar mijn mening, niet meten met bijv. Hendrik de Man, die in zijn ‘Herinneringen’ veel dieper graaft om zijn handelen en de achtergronden van zijn handelen uiteen te zetten. Dit neemt niet weg, dat Van Cauwelaerts ‘gedenkschriften’ heel wat belangwekkends bevatten. Hij heeft de door hem behandelde stof konsciëntieus benaderd. Hij had de behoefte, zoals de Schryver meedeelt, om oorspronkelijke dokumenten te raadplegen en gegevens nader te verifiëren. Deze wetenschappelijke aanpak betekent nog niet, dat Van Cauwelaert een werkelijke distantie tot de gebeurtenissen en tot de rol die hijzelf speelde heeft genomen. Met name de ontwikkeling van de Vlaamse Beweging tijdens de eerste wereldoorlog, die hem zeer sterk raakte, beschouwt hij nog volledig als de geëngageerde politikus van toen het deed.

Deze ‘gedenkschriften’ - ik moge het herhalen - vormen een belangrijke aanwinst voor onze kennis van de persoon van Van Cauwelaert en van het Belgische en Vlaamse politieke leven. Toch blijven er leemten en vraagtekens. Een leemte, die mij biezonder trof, was het ontbreken van een nadere uiteenzetting over zijn eigen houding tot aan de zomer van 1916 tegenover de vernederlandsing van de Gentse universiteit in oorlogstijd. Het was me vroeger, bij de bestudering van Van Cauwelaerts optreden in 1916, opgevallen, dat hij zo betrekkelijk laat in het openbaar reageerde tegen de voorgenomen heropening van de Gentse universiteit. In december 1915 werd het besluit van de Duitsers de Gentse universiteit in 1916 met het Nederlands als voertaal te heropenen bekend. Al op 3 januari 1916 richtten 38 vooraanstaande gematigde Vlaamsgezinden in het bezette gebied zich in een schrijven tot de Duitse gouverneur-generaal, waarin ze de maatregel van de hand wezen. Op 15 maart 1916 verscheen de officiële verordening betreffende de heropening van de universiteit. Pas op 7 juli 1916 echter publiceerde Van Cauwelaert in het weekblad ‘Vrij België’, dat hij samen met Julius Hoste in Nederland uitgaf, een artikel, waarin hij zich tegen de maatregel kantte. Daarna schreef hij er pas op 10 november opnieuw een artikel over, terwijl het hier toch ging om een materie, die al die maanden het meest brandende strijdpunt onder de Vlaamsgezinden vormde. Waarom dit lange zwijgen tot juli? Was het omdat ook hij, gesteld voor de verlokking, dat het voornaamste onderdeel van het Vlaamse eisenprogramma verwezenlijkt zou worden, aanvankelijk weifelde (ik suggereer dit min of meer in mijn boek, maar meen nu wel die suggestie als ietwat voorbarig te moeten beschouwen), was het taktiek om beter zijn invloed te kunnen doen gelden op Vlaamsgezinden, die geneigd waren aan de maatregel mee te werken (reden ook om er na een eerste standpuntbepaling niet te veel over te schrijven)? De herinneringen en ook de dagboeknotities maken het niet duidelijk. Een memorialist, die dieper in het eigen verleden graaft en met meer distantie staat tegenover het eigen handelen, zou ongetwijfeld op een dergelijk kruciaal punt omstandig ingegaan zijn. Laten we hopen, dat de briefwisesling hier opheldering biedt.

Mijns inziens is een leemte als hierboven besproken typerend voor Van Cauwelaerts beperkingen als memorialist. Hij beschrijft en staat achter (dit laatste overigens niet op een apologetische wijze) zijn handelingen; hij stelt ze nooit in diskussie met o.a. als gevolg, dat hij soms over voor de kennis van zijn persoon kruciale problemen heenglijdt. Deze herinneringen, hoe interessant ook, doen de behoefte aan een goede en uitvoerige biografie van Van Cauwelaert, waarin zijn persoon en zijn handelen werkelijk ontleed worden, niet verminderen.

Tenslotte dient nog iets gezegd te worden over de verzorging van de tekstuitgave door De Schryver. Ik kan hierover kort zijn. De tekst is voorbeeldig uitgegeven en geannoteerd. De Schryver heeft alleen zakelijke toelichtingen gegeven. Hij heeft zich, behalve in het kort in de inleiding, van beschouwende interpretaties onthouden. De verklarende voetnoten zijn zeer gedetailleerd en getuigen van een grote nauwgezetheid. We kunnen ons zeer gelukkig prijzen met een op deze wijze verzorgde uitgave.

Dr. A.W. Willemsen

Uit het archief van Frans van Cauwelaert. 1. Gedenkschriften over Vlaamse Beweging en Belgische Politiek 1895-1918. Inleiding en aantekeningen door Reginald de Schryver. Antwerpen, Uitgeverij De Nederlandsche Boekhandel, 1971. 8^o. Met afbn. 362 blz. BF: 395. = Mens en tijd. Memoires. Onder redaktie van prof. dr. K. van Isacker.