Ons Erfdeel. Jaargang 14

[p. 149]

toneel

Terugzien op het Holland Festival.

Alles is waarschijnlijk al lang vergeten en vergeven. Het nieuwe toneelseizoen is al weer aangebroken en de diverse buitenlandse groepen zitten al lang en breed thuis. Waarom dan toch nog terugzien? Een praktische reden: deze aflevering van Ons Erfdeel is de eerste na het Festival, en ideële toevoeging (van de nood een deugd makend): misschien is een terugblik op een wat langere afstand wel zinvol om eens de balans op te maken van wat er nog is overgebleven na zoveel maanden.

Slechts twee toneelvoorstellingen in het kader van het Festival heb ik bezocht nl. ‘Het Droomspel’ gespeeld door een Zweedse groep uit Stockholm onder regie en in bewerking van Ingmar Bergman in Rotterdam 21 juni jl. en ‘Bacchanten '71’ o.r.v. Erik Vos in Carré te Amsterdam 25 juni jl. Over deze twee stukken de volgende nabeschouwing.

Het Droomspel (Ett Drömspel).

Het volgen van een toneelstuk in een vreemde taal (in dit geval Zweeds) die men in het geheel niet verstaat, is natuurlijk wel een hachelijke onderneming. Men had de moeilijkheid gedeeltelijk opgevangen door een simultaan vertaling van de hand van Sybren Polet, gelezen door Drs. Jouke Venhuizen, die je via een luisterapparaatje kon volgen, maar daardoor viel de originele diktie van de Zweedse akteurs bijna geheel weg, want met het ene oor naar de spelers en met het andere naar de wat droge stem van de vertaler luisteren is een bijna onmogelijke opgave.

Het dekor leverde weinig verrassends op, was eenvoudig, funktioneel en werd met kleine changementen telkens aangepast aan de ingewikkelde taferelen-reeks van dit droomspel.

In 15 scènes wordt de dwaaltocht uitgebeeld van Agnes (Indra's dochter): van een kasteel naar het ouderlijk huis, van de ingang van een teater naar de advokaat die promoveert in de kerk, vandaar naar een dicht-geplakte kamer - een ziekenhuis - een dansvloer - het ruim van de kolensjouwers - een aanlegsteiger - de school - de Fingalgrot, terug naar het teater en tenslotte een grote mensenmenigte. Een wirwar van bonte taferelen als in een absurde, beangstigende droom, met als leitmotief de uitspraak van de dichter: ‘de aarde is niet zuiver, / het leven is niet goed, / de mensen zijn niet slecht, / ze zijn ook niet goed, / ze leven zo goed als ze kunnen, / van de ene dag in de andere’. Met als uitkomst als Indra's dochter, Agnes, opstijgt uit deze verbijsterende droom en haar gevraagd wordt: ‘Waar heb je bet meest onder geleden op aarde?’ haar antwoord: ‘Onder... dat ik bestond. Nu schud ik eerst het stof van mijn voeten’.

Een ekspressionistisch symbolenspel binnen een irreële realiteit, die mij soms deed denken aan ‘De vertraagde Film’ van Herman Teirlinck. Zelf heeft Strindberg het zijn liefste drama genoemd met alle twijfels en moeilijkheden er om heen. In 1907 ging het in première en stond 14 dagen op het programma. De opvoering die in het kader van het Holland Festival naar Nederland kwam, werd in Stockholm 50 maal opgevoerd, waarschijnlijk ook o.i.v. de grote naam van de regisseur Ingmar Bergman. Wat nu te zeggen over de regie van deze laatste?

Bijzonder spektakulair was het voor de niet-Zweeds-verstaande toeschouwer zeker niet. Het dekor (aangepast aan het reizende gezelschap?) was sober, maar erg suggestief was het mensen-dekor dat de scènes omsloot (iets wat ook bij de opvoering van ‘Kees de jongen’ bijzonder goed funktioneerde). In dit verband moeten o.a. vermeld worden de uitbeelding van een kalvariëngroep als achtergrond van de promotie in de kerk en de scène op de aanlegsteiger met als centrale figuur de blinde, ook het tafereel rond de opening van de deur en de desillusie daarna werd boeiend uitgebeeld. Zo gleden de diverse beelden vloeiend in elkaar over en was de typering van verschillende personen pregnant en de groep als geheel homogeen.

Al met al een goede gedachte van de organisatie van het Festival om deze opvoering naar Nederland te halen, te meer daar naar mijn weten dit stuk de laatste jaren niet meer is gespeeld. Fr. W.S. van Thienen vermeldt in het tweede deel van zijn boek: ‘Het doek gaat op’ een opvoering in vertaling en onder regie van Willem Royaards in 1922.

Bacchanten '71.

Dit jaar was het Nederlands Theater Projekt in Carré te Amsterdam een bewerking van ‘Bacchanten’ van Euripides door Inez van Dullemen en Erik Vos, onder regie van laatstgenoemde. Men speelde het in een piste op de zaalvloer en het koor werd gevormd door een groep ‘hippe-vogels’ die in een roes-toestand, onderstreept door golven muziek, het beweeglijk dekor vormde, waar binnen de geschiedenis van Dionysos met zijn ekstatische eredienst en zijn vervolger Pentheus zich voltrok. Een betovering bewerkt in Pentheus een plotselinge ommekeer en gedreven door zijn nieuwsgierigheid gaat hij zijn ondergang tegemoet: de volgelingen van Dionysos verscheuren hem en, o noodlot, het is zijn eigen moeder Agaue die hem in een vlaag van uitzinnigheid vernietigt. Dit laatste wordt uitvoerig uit de doeken gedaan door de bode, ook Agaue ziet later dit gruwelijk vergrijp in en in een klaagzang, slepend met hoofd en romp van de verscheurde Pentheus beweent ze haar afschuwelijke misstap. Dit laatste in de oorspronkelijke tekst ontbrekende tafereel heeft een Arrabalesk effekt van een soort panisch teater, dat tegelijk ook wel een hoogtepunt in de uitvoering was. Gespeeld door Henny Orri was dit dramatisch slotakkoord van grootse allure. Overigens was het een moeilijk te verwerken geheel waarin Guus Hermus als Pentheus de plotselinge ommekeer onder betovering van Dionysos, gespeeld door Henk van Ulsen, moeilijk waar kon maken.

Het stuk als zodanig blijft dubieus. Zowel de nieuwsgierigheid van Theseus onder invloed van Dionysos, als de zinneloze roes van de Bacchanten met onder hen Agaue leiden tot de tragische ontknoping, terwijl anderzijds volgens strekking en tekst dezelfde Dionysos en zijn volgelingen als bevrijders van knellende banden van plicht en verveling worden geëerd. Men spreekt wel van een raadselachtig testament van de oude Euripides (het zou nl. zijn laatste stuk zijn geweest, geschrevan na 406 v. Chr.), maar gezien de katastrofale afloop waarbij de tot waanzin gevoerde moeder haar zoon verscheurt en de moeder tot bewustzijn gekomen haar gruweldaad onderkent, kan men toch eigenlijk, zoals het hier wordt gesteld, slechts Dionysos afwijzen. Dit zou

[p. 150]

dan rechtstreeks een pleidooi zijn voor orde en redelijkheid tegenover wanorde en valse ekstase. Of dit de bedoeling is geweest van Euripides weet ik niet, misschien moeten wij achter de Griekse tragedies in het geheel geen moraal zoeken, zoals we dat in ons westers drama zo gewoon zijn, maar alles overdenkend zou dit mijn konklusie zijn en dan blijft Pentheus de held, die orde wil scheppen en de mens boven zijn dierlijkheid wil uitheffen, maar die in zijn starheid en onder de ban van Dionysos ten ondergaat (een soort Marat-De Sade tema van Peter Weiss!). Maar de katarsis die zich voltrekt in Agaue, zijn moeder, is wel bijzonder tragisch en triest (absurd-Sartreaans, sadistisch universum) als zij zegt: ‘Ik zal verdwijnen en niet meer zijn. / Maar het land waarover ik nu zwerf / zal altijd blijven / niet veranderen.’ Dan wordt het raadselachtig testament van Euripides een gruwelijke boodschap. Dit als beschouwing over het stuk achteraf, of het in het spel zo overkwam, ik weet het niet. Erik Vos had zijn regie over de demokratische toer gespeeld, in de inleiding tot het programma en tekstboekje schrijft hij (en zijn vrouw): ‘Ook in de toneelwereld is de behoefte gegroeid naar een grotere vrijheid ten opzichte van de autoriteit van de tekst (auteur) en de dominerende visie van de regisseur. Daarom hebben wij gezocht naar een werkwijze waarbij niet van te voren de onderdelen waren vastgelegd, in muziek, beweging of aankleding, waarbij ook de tekst niet de almachtige funktie had die zij doorgaans bij de instudering van een klassiek werk inneemt.’ Ik kan voor een deel wel meegaan met deze gedachtengang, anderzijds geloof ik dat de visie van een regisseur en de interpretatie van een tekst voor een bepaalde opvoering fundamenteel is. De groep moet daarop inspelen, maar een duidelijke visie en leiding is essentieel, dat hoeft niet de laatste waarheid te zijn, maar ze is voor die ene uitvoering toonaangevend, met al de gebreken en tekortkomingen. Aan visie en interpretatie ging deze opvoering wel mank. Naast individuele prestaties van akteurs was er te weinig homogeniteit in het geheel. Met name was er een te grote breuk tussen de improviserende, ‘moderne’ aanzetten van koor en muziek enerzijds en de ‘ouderwetse’ akteertrant bij de afzonderlijke spelers anderzijds. Dat was jammer. Overigens heb ik wel met belangstelling en nu en dan geboeid zitten luisteren en kijken.

Tenslotte moet ik nog een onjuistheid in de reeds genoemde inleiding rechtzetten. Daar wordt nl. beweerd dat het stuk de Bacchanten nog nooit in Nederland is gespeeld. Dit geldt misschien wel voor het zgn. beroepstoneel, maar naast een schooluitvoering in Utrecht in 1926, heb ik zelf in 1963 een openluchtvoorstelling bijgewoond in Oirschot (Nd.Br.), onder regie van A. Leenders, die een aantal jaren diverse klassieke tragedies op zeer verdienstelijke wijze met een plaatselijke amateursgroep ten uitvoer heeft gebracht.

Zomers Intermezzo.

In de warme maanden was vroeger dan wel de schouwburgzaal gesloten, maar men kon in verschillende openluchtteaters, in een meestal rustieke omgeving, nog naar diverse toneelevenementen gaan zien. Ik heb zojuist al gememoreerd de opvoeringen van klassieke stukken in Oirschot in het begin van de zestiger jaren, in Diever had men de Shakespeare opvoeringen (zijn ze er nog?), in Valkenburg kende men de spelen in het openluchtteater (is het er nog?) en ook Oisterwijk had en gelukkig heeft nog zijn prachtig tussen bossen en vennen gelegen teater waar dit jaar na een wat kwijnend bestaan door de Verenigde Oisterwijkse Spelers onder regie van Jan Jaspers met veel sukses is opgevoerd ‘De Held van Waterloo’ van Jan Naaykens. Het plezier waarmee werd gespeeld en het entoesiasme bij het publiek was bijzonder groot. Het stuk, een soort Brabantse Goldoni, heeft alle kenmerken van een goedlopend blijspel, zowel wat ingewikkelde intrige en karakter-typering als zeden en gewoonte kritiserende tendens betreft. Het spel van de diverse akteurs en het fanfaregroepje kwam na een wat traag begin goed op dreef. Het geheel was een genoeglijk zomers intermezzo.

De Prijzenkast.

Mocht u het nog niet in plaatselijke dagbladen hebben gelezen: Ko van Dijk heeft voor zijn rol van Pancras Duif in het stuk ‘Schakels’ van Herman Heijermans de Albert van Dalsumprijs gekregen. De regisseur van dat zelfde stuk, Wim van Rooy, werd de Aug. Defresne-prijs toegekend, mede zoals het juryrapport vermeldde vanwege zijn doeltreffende bekorting, waardoor hij Heijermans als een levend Nederlands auteur kon presenteren en de grote takt waarmee hij Ko van Dijk de mogelijkheid gaf een van de mooiste rollen uit zijn loopbaan te spelen. (Aldus André Rutten in ‘De Tijd’, 30 augustus '71).

Verder werd aan Peter Oosthoek de prijs van de Nederlandse teaterkritiek toegekend voor zijn regies van ‘Kees de jongen’ en ‘Tehuis’ van Jaap van der Merwe, naar een Zweeds voorbeeld.

En dan nu weer het nieuwe seizoen, maar het lijkt mij beter hier een volgende keer op terug te komen, o.a. een Driekoningenavond van de Haagse Comedie en een Duitse Marat-De Sade opvoering van Peter Weiss.

Piet Simons