Ons Erfdeel. Jaargang 14

Joost Maréchal: Pionnier van de moderne keramiek in Vlaanderen.

Op 22 februari jl. overleed te Eeklo, aan de gevolgen van een hartinfrakt, de bekende Vlaamse keramist Joost Maréchal.

Deze onverwachte dood - hij was nog geen 60 jaar - betekent niet alleen een verlies voor de kunst die hij door zijn baanbrekend werk in Vlaanderen tot nieuw leven heeft gewekt. Ook het kunstambacht in zijn geheel, waarin hij vóór de Tweede Wereldoorlog eveneens reeds als glazenier bedrijvig was, rouwt om dit afscheid van een van zijn verdienstelijkste beoefenaars en voorvechters.

Nadat hij te Brugge, waar hij op 3 mei 1911 geboren werd, aan het Sint-Lodewijkskollege zijn humaniorastudies beëindigd had, trok Joost Maréchal in 1929 naar Gent met de bedoeling er aan de Rijksuniversiteit het diploma van licentiaat in de kunstgeschiedenis te behalen. Al spoedig onderging hij er de invloed van professoren als August Vermeylen, Jules Persijn en Gaston Colle, maar kwam hij er ook tot de overtuiging dat niet in het ‘bestuderen’, maar veeleer in het zelf beoefenen van de kunst zijn roeping lag. En zo kwam het dat hij in 1931 het roer omgooide en zich gelijktijdig aan de Academie voor schone kunsten te Brugge en aan het Hoger Instituut voor Architectuur en Sierkunsten Sint-Lucas te Gent als leerling liet inschrijven.

Dank zij de resultaten waarop Joost Maréchal zich na dit eerste jaar reeds beroepen kon - te Brugge o.a. was hij als winnaar van de tweejaarlijkse prijskamp voor schilderkunst uitgekomen - was het hem mogelijk reeds het jaar daarop naar het Nationaal Hoger Instituut voor Sierkunsten Ter Kameren te Brussel over te gaan, waar hij o.m. Gustaaf Van de Woestyne en Henry Van De Velde als leraars had, en dat hij in 1931 verliet om zich, 24 jaar oud, als glazenier te Brugge te vestigen. In deze tijd begon het kunstambacht bij ons, met een achterstand van bijna veertig jaar op de nieuwe start die het in de meeste andere landen, na zijn inzinking in de 19e eeuw, reeds rond de eeuwwisseling genomen had, schuchtere tekenen van heropleving te vertonen. Veeleer dan door de faktoren die elders tot zijn verval hadden geleid, had dit bij ons immers reeds in de 16e eeuw, na de scheiding van de Nederlanden een aanvang genomen en daardoor uiteindelijk ook grotere afmetingen bereikt. Terwijl eensdeels door de langzame verarming van onze gewesten en de vermindering van de vraag die uiteraard hiervan het gevolg was, steeds meer ateliers hun deuren hadden moeten sluiten, was met het langzaam verdwijnen van sommige ambachten, van vele ook zelfs hun ambachtelijke techniek verloren gegaan.

Ook in de glasschilderkunst, die Joost Maréchal, zoals gezegd, aanvankelijk als zijn ambacht had gekozen,

Joost Maréchal (1970).

stelde de bloei van het verleden zijn beoefenaars in deze nieuwe tijd voor talrijke vragen. En zoeker als hij was - en dit bewijst dan meteen dat de twee jaar die hij aan de universiteit doorgebracht had toch niet zo nutteloos waren geweest als het op een eerste zicht lijken kon - maar tevens gewetensvol kunstenaar en ambachtsman, had hij niet geaarzeld noch zich de moeite ontzien om naar een antwoord te zoeken, dat hij ten koste van veelvuldige eksperimenten ook reeds vaak gevonden had.

Maar vooral in de belangstelling die hij voor onze oude kunstambachten aan de dag legde, heeft dit universitair ‘intermezzo’ zijn waarde bewezen. Aan zijn in deze jaren gewekte historische belangstelling is het te danken, dat hij tijdens zijn zwerftochten door het Vlaamse land, op zoek naar wat er in onze musea en bij partikulieren nog aan waardevolle voorwerpen uit het verleden overgebleven was, ook het oud Torhouts aardewerk leerde kennen, dat hem als uitgangspunt voor zijn levenswerk heeft gediend.

Hoewel in onze Vlaamse gewesten ontstaan - het was immers dank zij de Spaanse en Italiaanse ‘majolica’, en dank zij de Italiaanse ‘geleyers’, zoals zij hier genoemd werden, die via de haven van Antwerpen de toenmalige Nederlanden binnenkwamen, dat de kunstkeramiek in de 15e eeuw bij ons bekend geraakte - en ondanks het feit dat zij in het begin van de 16e eeuw hier ook haar eerste bloeitijd had doorgemaakt, was echter ook deze kunst niet alleen kort daarop reeds, ingevolge de godsdienstige en politieke twisten, van een groot deel van haar beste krachten beroofd geworden, maar in de loop der jaren op haar beurt zo zeer in verval geraakt, dat wat er op het einde van de 19e en in het begin van de 20e eeuwen onder de benaming ‘poterie flamande’ nog van overgebleven was, met het oude kunsthandwerk in feite niets meer uit te staan had. Met het gevolg dat, toen Joost Marechal, geboeid door de herinnering aan haar rijke schoonheid en mogelijkheden, in 1936 het plan opvatte ze opnieuw te gaan beoefenen, alles opnieuw begonnen, d.w.z. opnieuw ontdekt en ondervonden diende te worden: de werking van de oven, de samenstelling en het gebruik van de glazuren, de mogelijkheden van de initiale grondstof, de klei. En dit alles zonder dat hij, van welke zijde ook, op hulp of medewerking kon rekenen. Scholen of ateliers, waar hij zelfs maar het vak had kunnen leren, be-

[p. 125]

Vazen door Joost Maréchal.

stonden immers niet meer, zelfs aan onze hogere instituten werd op dit ogenblik over de keramiek nog alleen tijdens de kursus van kunstgeschiedenis gesproken. En zo zijn heel de uitgebreide kennis en het meesterschap, die Joost Maréchal in zijn vak verworven en naderhand aan zijn talrijke leerlingen doorgegeven heeft, dan ook uitsluitend de vrucht van zijn eigen inspanningen geweest.

Voor zijn eerste eksperimenten gebruikte Joost Maréchal de oven waarin hij zijn glas brandde. Het waren bescheiden pogingen, waarvan de verschillende stadia nochtans zorgvuldig in al hun onderdelen genoteerd, en eventueel na nieuwe eksperimenten aangevuld en verbeterd werden. Zo kreeg hij geleidelijk de techniek onder de knie en kon hij zich weldra meer en meer aan het artistiek aspekt van zijn werk wijden.

Reeds uit de werken die uit deze eerste periode bewaard gebleven zijn, blijkt inderdaad de bekommernis van Joost Maréchal om zowel gaaf als artistiek verantwoord werk voort te brengen, ondanks de moeilijke omstandigheden waarin het verwezenlijkt diende te worden. Volledige armslag hiervoor heeft hij immers pas gekregen, nadat hij zich (na de nog moeilijker oorlogsjaren) in 1946 te Eeklo ging vestigen, waar hij over een ruim atelier beschikte en waar zijn persoonlijkheid ook haar volle wasdom heeft bereikt.

In tegenstelling tot Pierre Caille, die in en voor het Franssprekend gedeelte van ons land de vernieuwing en de wedergeboorte van de keramische kunst heeft bewerkt, is Joost Maréchal steeds getrouw gebleven aan de traditie van de keramiek in onze gewesten - trouwens ook de grote traditie van de keramiek doorheen de tijden - nl. deze van het vaatwerk en het dagelijks gebruiksvoorwerp, waaraan hij met zijn ongeëvenaarde vakkennis een nieuwe en eigen schoonheid en luister heeft verleend en waarvoor hij in vakkringen dan ook steeds hogelijk werd gewaardeerd. Een aantal dekoratieve panelen, keramiek-inkrustraties en bas-reliëfs, terzijde gelaten, is Joost Maréchal inderdaad pas in de laatste jaren ook de zelfstandige, vrij-ruimtelijke keramiekskulptuur gaan beoefenen, en er zullen daarom helaas slechts enkele van zijn verwezenlijkingen getuigenis van zijn kunnen en rijke bezieling blijven afleggen.

In een tijd, waarin de keramiek ook bij ons in veel van haar uitingen steeds meer in de richting van de vrij-scheppende kunst is geëvolueerd, heeft dat samen met zijn, voor wie hem van dichtbij op zijn dubbele waarde van vakman en kunstenaar kende, soms revolterende bescheidenheid, en het feit dat in Vlaanderen nog slechts weinigen er toegekomen zijn ‘sant in eigen land’ te zijn, echter ongetwijfeld de erkenning in de weg gestaan, waarop hij als vakman en kunstenaar nochtans meer dan anderen recht had. Want zowel in de geraffineerde uitingen van zijn vakmanschap als in zijn muur- en andere plastieken (en trouwens ook in zijn glasramen en schilderijen) heeft Joost Maréchal zich behalve vakman ook steeds een uiterst begaafd en fijngevoelig kunstenaar getoond, op wie ten volle de woorden, die Willem Enzinck voor zijn doodsprentje schreef, toepasselijk zijn: ‘Uit aarde en vuur trok hij met meesterhand dunne klankrijke wanden op rondom de leegte, opdat die gevuld kon worden. Tegenover alle holten, die hij vormde, stelde hij de verhevenheden van zijn gestolde dromen, de plastieken. Een zuiver evenwicht van tegendelen. Zijn wezen was zoals zijn werk: mannelijk krachtig, sterk en behoedend, vrouwelijk gevoelig en broos. Een man die van nature wist wat geven is en nemen. Een mens zoals een mens moet zijn. Zo is Joost Maréchal ook na zijn dood nog onder ons als zijn schaal die ons opneemt en omsluit, als zijn beeld dat oprijst in de ruimte en ons dwingt de wijdheid te zien van hemel en aarde.’

Drs. A. De Poortere