Ons Erfdeel. Jaargang 14

[p. 115]

Literatuursociologie

Enkele maanden geleden promoveerde Bert Brouwers (1937) te Leuven op een literatuursociologisch proefschrift De Vlaamse literatuur en de revolutie van 1848, dat in de handel is gebracht samen met een Inleiding tot de literatuursociologie.

De beide boekdelen, die de gemeenschappelijke hoofdtitel Literatuur en revolutie hebben meegekregen, sluiten in zoverre bij elkaar aan, dat in de Inleiding de principes en metodes van het marxistisch literatuuronderzoek worden uiteengezet, die ook door Brouwers in zijn proefschrift worden toegepast.

De Inleiding is de eerste globale Nederlandstalige studie die aan de moderne literatuursociologie is gewijd, en dit is op zichzelf al een opmerkelijk feit. In ons taalgebied zitten we immers met enorme leemtes op het terrein van het aktuele wetenschappelijk georiënteerde literatuuronderzoek - ook en evenzeer wat de formalistische, linguïstischsemiologische, psychokritische en andere metodes betreft - zodat iedere bijdrage hoogst welkom is. In 't algemeen zou ik dan ook de bijzondere verdiensten van de auteur voorop willen stellen. Zijn werk haalt zeker een niveau waarop enstige diskussie mogelijk is, en in het vervolg van deze bespreking zal ik me dan ook op (noodgedwongen slechts enkele) diskussiepunten koncentreren. Niet trouwens om zo maar wat bezwaren te opperen, maar van uit de overtuiging dat alleen een rustig-kritische aanpak een waardig klimaat schept waarin de nog zo jonge, overal zoekende en tastende moderne metodes van literatuuronderzoek zich vruchtbaar kunnen ontwikkelen. Zo wil ik meteen al een randbemerking maken bij het zoeven vermelde feit dat de studie van Brouwers verheugend pionierswerk is voor ons taalgebied. Eigenlijk kan wetenschappelijk werk niet meer beoordeeld worden volgens landelijke kriteria: in zijn principes en metodes is het internationaal, en op dit niveau dienen dus ook de rezultaten beoordeeld te worden. Kan de Inleiding tot de literatuursociologie deze toets doorstaan? Voor de ingewijde brengt het zeker niets nieuws (en dat zal ook wel de opzet niet zijn), maar is het toch een degelijk samenvattend naslagwerk waarin de auteur zich op de hoogte van zijn taak toont. Voor de leek of voor wie de betreffende buitenlandse (vooral Franse en Duitse) literatuur minder goed kent, is het inderdaad een toegankelijk geschreven en betrouwbare inleiding in deze nog vrij nieuwe tak van de literatuurbeschouwing en dito onderzoek. Voor beide soorten lezers echter - al dienen uiteraard vooral eerstgenoemden daarvoor te waarschuwen - is het werk in twee opzichten onvolledig. In de beschrijving van de moderne marxistische teorie en literatuursociologie beperkt het zich namelijk tot het werk van Lukács en Goldmann (zo goed als) zonder in te gaan op de rol van figuren als Sartre, Auguste Cornu, Brecht, Walter Benjamin, Adorno, Hanns Eisler, e.a. En in zijn behandeling van Lukács en Goldmann is het, op een paar minuten na, onvoldoende kritisch, wat op internationaal plan zeker niet geduld kan worden. Niet alleen onthoudt Brouwers zich van eigen kritiek op zijn marxistische leermeesters - wat wel een persoonlijk, maar nog geen wetenschappelijk tekort is - maar vooral maakt hij geen melding van de belangrijke kritiek die door andere schrijvers, vaak vanuit eigen kamp, op hen is uitgebracht en die dus onloochenbaar deel uitmaakt van de huidige stand van zaken in deze materie. Zo is het niet te verantwoorden uitvoerig het werk van Lukács te belichten - en dit nog wel in duidelijk sympatizerende zin - zonder daarin de ernstige bedenkingen te betrekken van mensen als Sartre (vooral in Questions de méthode), Benjamin en Brecht (zie o.m. Alternative 67/68), of op zijn minst rekening te houden met de kritische arbeid van Helga Gallas en een aantal andere jongere Duitse marxisten o.m. in het voormelde blad Alternative en de ‘Collection alternative’ in de Sammlung Luchterhand. En wat in 't bijzonder Lucien Goldmann betreft: op wetenschappelijk niveau kan toch niemand het zich nog veroorloven gewoon met hem in te stemmen zonder eerst een afdoend antwoord te hebben gegeven op de zeer grondige kritiek van Serge Doubrovsky. Ik weet niet wat de oorzaak is van deze en dergelijke tekorten bij Bert Brouwers, maar ook - en misschien vooral - als het simpatie voor zijn bewonderde wapenbroeders mocht zijn, hij bewijst er zowel zijn nederlandstalige lezers als de marxistische literatuurkritiek zelf geen goede dienst mee.

In een inleidend hoofdstuk breekt de auteur een lans voor de sociologische studie en interpretatie van de literatuur, waar de wetenschappers en kritici in het Westen vaak zo huiverig tegenover staan. Vooral waar hij dit doet in relativerende termen als de volgende zal wel niemand hem principieel willen tegenspreken: ‘Het lijkt mogelijk dat een literatuurwetenschap die het eigene van de literatuur ontdoet van elke mythe en naast het esthetische aspekt ook een psychologisch en een sociologisch aspekt in de literatuur onderkent, vruchtbaar zou kunnen samenwerken met een literatuursociologie die evenzeer verzaakt aan elke vorm van sociologisch imperialisme’. Dit is evident, al klinkt het haast idyllisch voor wie de felheid en partijdigheid kent waarmee de beoefenaars van de verschillende metodes elkaar bekampen. Dat literatuur niet uit de hemel komt vallen, maar gemaakt wordt door mensen die in konkrete aardse, historische omstandigheden leven en schrijven, en derhalve een niet te onderschatten sociaal-ekonomische dimensie heeft, zal wel niemand betwisten, en het is ongetwijfeld een verdienste van het historisch en dialektisch materialisme daar de nadruk op te leggen en metodes te ontwikkelen die het onderzoek ervan zowel wetenschappelijk als literair-teoretisch mogelijk moeten maken. Is dit laatste echter in de praktijk op bevredigende wijze gebeurd? Voor de ‘burgerlijke’ (d.i. niet-marxistische) literatuursociologie (Escarpit, Sibermann, Fügen, e.a.) ongetwijfeld wel, maar die houdt zich in haar empirisch onderzoek vooral bezig met de eksterne, sekundaire aspekten van het verschijnsel literatuur, als de produktie, distributie en konsumptie, waarvan Brouwers terecht zegt dat ze aan de oppervlakte blijven en geen antwoord pogen te geven op de vraag naar de wezenheid van de literatuur zelf. Dit laatste is echter wel het oogmerk van de huidige marxistische sociologie, die daardoor zeker au sérieux te nemen is. Maar wat is tot nog toe de waarde van de daar behaalde rezultaten?

Het is op dit punt dat de kontroverse tussen aanhangers en tegenstanders begint, en het spijt me te moeten zeggen dat het minstens ten dele ook een strijd tussen ‘gelovigen’ en ‘niet-gelovigen’ is. Maar het is een belangrijke kontroverse die direkt te maken heeft met de grote, ingewikkelde, moeilijk doorzienbare sociaal-ekonomische en politiek-kulturele problemen van onze tijd, en daardoor - in zijn implikaties - ook met de dringende vraag naar de rol en de verantwoordelijkheid van de schrijver. Maar in deze pozitieve vaststelling schuilt al het kruciale probleem: het marxisme wil aan de ene kant een wetenschappelijke leer zijn, maar aan de andere kant is het een op de praxis gerichte strijdbare levensbeschouwing, die op enkele welbekende, onaantastbare basisstellingen en op

[p. 116]

overtuiging berust. En de botsing van die beide aspekten laat zich m.i. biezonder goed zien in de marxistische literatuursociologie, al kan ik in deze bespreking daarvan slechts heel even iets toelichten. Uit bovenstaand citaat van Bert Brouwers blijkt bijv. de grote nadruk die de materialistische literatuuropvatting legt op de ‘ontmythologisering’ van de literatuur, die geen ‘mysterieuze schepping’ is van een ‘begenadigd individu’, maar gewoon een bestanddeel van de kulturele bovenbouw van de maatschappij, dat zijn oorsprong vindt in de sociaal-ekonomische onderbouw en derhalve van daaruit als een kollektief bepaald verschijnsel te verklaren is. Laten we ernstig zijn: de ‘mythe’ van de ‘schepper’ is al lang uit de ‘burgerlijke’ literatuuropvatting verdwenen, en heeft vooral na de tweede wereldoorlog door ‘burgerlijke’ disciplines als de linguïstiek en de psychoanalyse de doodsteek gekregen. De schepper is een schrijver geworden, d.i. iemand die literaire teksten schrijft, overigens met al de implikaties daarvan. Maar in de opvatting van de marxist Goldmann? Volgens hem is het werkelijke subjekt van het literaire werk de massa, de ‘sociale groep’, die dan wel gezien moet worden als een ingewikkeld net van ‘interindividuele relaties’. De rol van de schrijver bestaat er ‘slechts’ in, als ‘uitzonderlijk individu’ de ‘in het groepsbewustzijn aanwezige affektieve, intellectuele en praktische tendenzen tot een koherente wereldbeschouwing te bundelen’. Waarbij men toch wel ongelovige ogen kan opzetten. Wat is immers ‘een net van interindividuele relaties’ als het individu de deur al is uitgezet? En door welk achterpoortje wordt datzelfde individu, en dan wel in de gedaante van een haast mirakuleuze reus die een hele gemeenschap vertegenwoordigt, weer binnengesmokkeld? Het heeft er inderdaad alle schijn van dat de myte, die in de burgerlijke literatuur al lang is verbleekt, in de marxistische teorie van Goldmann dikker dan ooit in de verf staat. Of zoals Roland Barthes het zegt: ‘Il n'y a plus guère que les positivistes pour croire, aujourd'hui, à la Muse’.

Als deze opvatting van Goldmann alleen maar een ‘mening’ was, die men vrijblijvend al dan niet kan delen, zou men het hierbij kunnen laten. Maar dat is niet zo. Integendeel: zijn hele genetische-strukturalistische metode berust er in feite op, en die metode heeft wetenschappelijke pretenties. En precies tegen die metode zijn, als gezegd, in de laatste jaren veel bezwaren ingebracht, die de ernst van Goldmanns pionierswerk zeker niet aantasten maar het m.i. toch onmogelijk maken dit werk zonder grote omzichtigheid en een aantal kritische retouches voort te zetten. Die kritiek op Goldmann, waarvan ik in dit bestek nog slechts heel even enkele punten kan vermelden, is hier meteen van toepassing op Bert Brouwers: ze kan nl. de kritische blik helpen scherpen waarmee men diens werk - als alle werk - dient te lezen. Jubelen van geestdrift is, altans m.b.t. de literatuurstudie, immers vaak slechts een bewijs dat men met halfgesloten ogen heeft

Bert Brouwers.

gelezen. En daar kan een ernstig auteur - noch zijn publiek - nooit mee gediend zijn.

Als gevolg van zijn opvatting van de groep als ‘sujet créateur’ bestaat de Goldmannse ‘homologie’ bijvoorbeeld niet tussen de strukturen van het werk en die van een individueel psychisme, maar tussen de in het werk uitgedrukte levensbeschouwing en de levensbeschouwing die, in diffuse toestand, eigen is aan de groep waartoe de schrijver behoort. Deze homologie geldt voor Goldmann als een postulaat, zodat hij het nergens nodig acht de wezenlijke aard van deze relatie te verklaren. En alle twijfelachtige aspekten van zijn metode spruiten daaruit voort. Vooreerst berusten zijn interpretaties op een onvermijdelijke cirkelredenering: de eerste faze ervan, de ‘compréhension’, is al van tevoren bepaald door de tweede faze, de ‘explication’. Zo is zijn tematische en strukturele analyse van de romans van Robbe-Grillet al van tevoren bepaald door zijn opvatting van bepaalde struktuurkenmerken van de neo-kapitalistische maatschappij, waarmee hij dan achteraf die romanstrukturen weer in een kausale overeenkomst brengt. Nu is zo'n petitio principii inderdaad een gevaar waarmee alle ‘menswetenschappelijke’ literatuurinterpretaties hebben af te rekenen, maar bij Goldmann vind ik het wel erg hinderlijk. Mij steeds beperkend tot zijn studie van de nouveau roman is, dacht ik, het meeste wat men ervan kan zeggen, dat hij strukturele parallellen tussen werk en maatschappij heeft aangetoond die één interpretatie naast vele andere mogelijk maken, maar dan nog een interpretatie die minstens twee essentiële kwesties onaangeroerd laat: de specificiteit van Robbe-Grillet als literatuur en als roman. Die beide aspekten hangen uiteraard samen, maar zijn toch te onderscheiden. Het eerste aspekt heeft te maken met het primordiale feit dat literatuur uit literaire teksten bestaat, en dat dit specifieke taal-karakter door Goldmann over het hoofd wordt gezien. In dit opzicht zou het nl. de vraag zijn hoe de literaire taal - bijv. syntaktische, semantische en narratieve strukturen - van Robbe-Grillet zich verhoudt tot het niet-literaire taalgebruik van zijn ‘groepsgenoten’, waarbij niet uit het oog mag verloren worden dat die literaire taal van Robbe-Grillet hoe dan ook vastzit aan een literaire traditie en tegelijk in hoge mate het resultaat is van een bewust individueel ingrijpen. En daarmee raken we aan het tweede aspekt, dat van de literaire teorie die aan de bazis ligt van Robbe-Grillets teksten. Ook deze teorievorming is nl. grotendeels - niet helemaal, ik weet het wel, maar ook dat probleem is niet ernstig onderzocht - een intern-literaire aangelegenheid, waarvan de eventuele maatschappelijke kontekst in ieder geval aanzienlijk moeilijker aan te geven is dan Goldmann schijnt te vermoeden. In het eerder genoemde blad Alternative (Nr. 71) staat het ondubbelzinnig: ‘Der Inhalt von Robbe-Grillets Romanen kann nur in Beziehung auf seine literarische Theorie verstanden werden’. Een uitspraak uit een onverdacht marxistische hoek, die ik met des te meer genoegen lees omdat mijzelf, een paar jaar geleden, wegens een soortgelijke opvatting het reaktionaire etiket ‘esteticisme’ werd opgeplakt. Zo zie je maar.

Paul de Wispelaere

Literatuur en Revolutie, door Bert Brouwers - 2 delen - Uitgeverij Boom Pers, Hoofdstraat 87, Meppel - deel 1 = f 15,50 deel 2 = f 17,50, samen = f 30,00.