Ons Erfdeel. Jaargang 14

[p. 112]

Stemmen in een literaire mist.

Een dorpsomroeper kondigt op één dag twee zeer verschillende zaken aan: zowel de dood van Seraphina Elvira Hunnebed, 86-jarige kruidenzoekster en ziekenverzorgster, een stinkend en tandeloos wijfje, als het huwelijk van de frisse maagd Vergeetmijnietje Duivebrood met de ferme jongeman Onanias Eikeltak. Deze konjunktie van dood en leven is het beginpunt van de gebeurtenissen waarmee Jacques Hamelink zijn ‘mysteriespel voor stemmen’, De betoverde bruidsnacht vulde (verschenen in 1970 bij De Bezige Bij).

Hij voegde met dat spel een nieuw genre bij zijn poëzie en proza en hij had dat niet moeten doen. Dramatische teksten worden in ons ongelukkige taalgebied toch al zo vaak geschreven door dichters en romanciers die eens wat anders willen. Het drama eist van de auteur andere vaardigheden dan verhaal of gedicht doen, zelfs al is het een stemmenspel. Zulke auteurs beseffen dat te weinig, hoe groot hun verdiensten als prozaïst of dichter ook zijn. Dat ik Hamelinks talent op andere dan dramatische gebieden niet betwijfel, heb ik wel duidelijk gemaakt in Ons Erfdeel van juni 1970.

Naar tema en sfeer past De betoverde bruidsnacht uitstekend in Hamelinks werk: het menselijk bestaan wordt herleid tot een elementaire vorm, de dorpsgemeenschap die dicht bij de natuur leeft. De natuur zit vol magische krachten. Oude vrouwen goochelen met geheimzinnige kruiden en beheksen de grenzen van leven en dood. Een zwoele, bedwelmende geur stijgt op uit de weelderige plantengroei van een kerkhof en wie daarin verstrikt raakt, ontkomt niet aan zo'n betovering, zelfs Onanias niet in zijn bruidsnacht.

Het verhaal in dit mysteriespel is vrij eenvoudig. Na de dubbele aankondiging van de omroeper nemen oude vrouwen de touwtjes in handen. Terwijl Onanias Eikeltak van zijn vrienden te verstaan krijgt dat zijn achternaam nu zwaarder moet wegen dan zijn voornaam en de schuchtere Vergeetmijnietje wordt opgetuigd door moeder, zusters en vriendinnen, verzorgen de oude vrouwen het lijk van Seraphina. Zoals alle ouden in het dorp, herinneren zij zich nog hoe beeldschoon de dode was in haar jeugd. Die herinnering leeft het sterkst bij de Sprookspreker, de blinde dichter en kommentator bij het spel:

Maar ik, sprookspreker, herinner mij haar.
Ze was eens achttien, prinses over haar jaren,
Een meisje van roosmarijn en klaver, plezierig
Om te zien als een veld boekweit in bloei.
...
Over haar lichaam ware veel te zeggen -
Eens terwijl zij zich baadde, naakt in de beek
die door het bos achter het dorp stroomt,
Zag een strikken zettende jonge stroper haar.
Laat ik volstaan met te vermelden dat haar buik
Een ronde vaas bleek en haar dijen twee jeugdige hardlopers -

Weeklagend tooien de oude vrouwen die Seraphina nu in haar bruidskleed en zij geven haar de karnoffel mee, die bruidsbloem en doodsbloem tegelijk is. Ook Vergeetmijnietjes bruidstoilet wordt met die bloem versierd, wat een magische verbinding legt tussen begrafenis en bruiloft.

Op het midden van de dag komt de Zwarte Man met de Aarden Stem, de Dood zelve, Seraphina halen. Maar hij legt haar niet in de kist. Hij neemt haar voor zich op zijn paard en op het kerkhof moeten de twee ontzette doodgravers een lege kist begraven. De in het wit geklede vrouw die bij de zwarte man op het paard zit, herkennen zij niet. De oude vrouwen, uitgelaten na die schijnbegrafenis, overvallen en verstoren met heidense vrolijkheid de huwelijksinzegening door de drankzuchtige pastoor Rozekrans en heel de verdere bruiloft verloopt zoals zij dat willen.

Zij zorgen voor een toverbrouwsel dat alle aanwezigen in een roes van wazige vrolijkheid brengt, zodat bijna niemand merkt dat de zwarte man en zijn bruid, die een woeste dans leiden, niet Onanias en Vergeetmijnietje zijn. Die laatste ligt, overvallen door een plotselinge zwakte en door koorts, in bed en de brave Onanias zit er verslagen naast: daar gaat zijn bruidsnacht de mist in. Maar hij treurt te vroeg. Iets lokt hem naar buiten. De oude vrouwen verdringen zich om Vergeetmijnietjes bed, terwijl de zwarte man op Onanias plaats gaat zitten. De bruiloftgasten zijn geveld, want alle water was door een wonder in wijn veranderd. Dolend over het kerkhof hoort Onanias een vrouw die hem roept en in de bruid die hij daar ontmoet, kan hij alleen maar Vergeetmijnietje zien, die nu tot zijn verrassing hartstochtelijker en mooier blijkt dan hij gedacht had. Met haar vrijt hij op het bladerdek, tussen bloemen en graven en ze zijn aan elkaar gewaagd, Onanias en de vrouw die wil dat hij haar deze nacht Seraphina noemt. Als Onanias uitgeput is, verschijnt de zwarte man weer, die hem diep laat slapen en haar meeneemt naar haar nog lege graf.

De volgende morgen komt een opgetogen Onanias thuis, vol van een bruidsnacht waar de bruid zich niets van herinnert. Haar moeder speelt (in haar onschuld of doorziet ze alles?) het mysterie in de kaart en ze overtuigt haar dochter ervan, dat ze alles waar Onanias zo van nageniet, werkelijk heeft meegemaakt. De oude vrouwen gnuiven, want ze merken dat ritueel en betovering niet voor niets waren.

Hamelink had daar een goed verhaal van kunnen maken. Er zijn motieven in vervlochten die op eenzelfde grondtema te herleiden zijn: het verweer van het leven tegen de dood en de harde waarheid dat die laatste het uiteindelijk wint. Dat de warmbloedige, hartstochtelijke Seraphina van vroeger zonder meer de kist in zou gaan, is een onverdraaglijke gedachte, zelfs nu ze een tandeloze heks was geworden. Daarom gunt de Dood haar nog één bruidsnacht, nu daar de magische voorwaarden voor aanwezig zijn. Voor de oude vrouwen, die elke dag de dood op de hielen volgen, is dat ook een triomf, want zij vereenzelvigen zich met Seraphina. En het echte bruidspaar wordt een illusie aangepraat: Onanias gelooft dat die verrukkelijke vrouwe werkelijk Vergeetmijnietje was en die meent dat zij echt haar Onanias al dat plezier heeft gedaan.

Maar wat stelt dat meisje Duivebrood voor, met haar wat onbenullige naam? Vrede en voorspoed symboliseert ze. Ze lijkt bleekjes en kleurloos, maar ze zal goed voor Onanlas zorgen. Zal hij in de tevredenheid van het huwelijk met haar terugvinden wat hij met Seraphina heeft gehad: ongeremde, uitputtende verrukking, liefde als een natuurgebeuren? Seraphina is Vergeetmijnietjes tegenhangster, maar Onanias wordt weinig keus gelaten!

Een mysteriespel onthult geheime waarheden. Zonder de betovering was Onanias nooit te weten gekomen wat liefde kan zijn. Hij kan Seraphina het scherpste genot geven en zij ervaart dat ze daarin wankelt op de rand van het graf.

De inhoud van dit stemmenspel is

[p. 113]

beslist niet de zwakke kant ervan. Wat teleurstelt, is dat de dramatische vorm door de slechte toepassing ervan zo duidelijk afbreuk doet aan die inhoud.

Er is een oppervlakkige kontrastwerking in het verhaal: scènes als het afleggen van de dode en het optuigen van de bruid wisselen elkaar af. Maar het gegeven van het spel vraagt om een dieper liggende tegenstelling: die tussen werkelijkheid en onwerkelijkheid. Deze vervaagt, want Hamelink laat alles wat realiteit moest zijn in onwerkelijkheid verzanden, niet door de mysterieuze sfeer maar door o.a. de slechte dialoog.

Het spel is geschreven in een nogal retorische poëtische taal, een taal die het in de gedichten van Hamelink wel goed kan doen, maar waar je geen dialoog in kunt schrijven. En juist in een stemmenspel moet de evokatieve kracht van de dialoog groot zijn, groter nog dan in het toneelspel, waar de handeling eventueel kan kompenseren wat de dialoog tekort komt.

De dorpelingen spreken in een opgeklopt taaltje, bedacht en door en door literair. Doordat tijd- en plaatsbepalingen achterwege zijn gelaten komt van dit dorp verder ook niets uit de folkloristische mist tevoorschijn.

Er zijn voorbeelden te over in het spel van gewone mensen die in een gewone situatie de onnatuurlijkste woordkeus in de mond gelegd krijgen. Een oude vrouw zegt bijvoorbeeld in scène 14:

Oei. De moeder van de bruid en voorzeker zoals alle schoonmoeders Na een bruiloft zijn: met beide benen op de grond geplant,
Kortaangebonden, met een begin van wraakgierigheid
Jegens de schoonzoon, die haar haar dochter afhandig maakte.

Een van Onanias' vrienden zegt voor de bruiloft, in scène 5, als de potentie van de bruidegom ter sprake komt:

Daar zorgen de kruiden wel voor die
Niet weinig kwistig op hun bruiloftsbed zullen gelegd worden.

Het zijn twee willekeurige voorbeelden uit de vele die de omslachtigheid en stijfheid van de taal in dit spel demonstreren en die kunnen aantonen dat Hamelink niet weet hoe mensen praten.

En zelfs waar de tekst poëtisch zou mogen zijn, mislukt dat, b.v. waar de Sprookspreker zichzelf inleidt:

Ik ben de sprookspreker, blind
Teneinde mij beter te herinneren,
Zoals het een dichter betaamt.
Wie blind is immers gaat meer op zijn gehoor af
Dan wie zien kan.

Ook hier die stroefheid van taal. Deze sprookspreker fungeert als een begeleidende verteller en onwillekeurig dringt zich de vergelijking op met het stemmenspel Onder het melkwoud van Dylan Thomas. Daar ondersteunen de twee stemmen de handeling, drijven haar voort, lokken haar uit. Bij Hamelink is het kommentaar van de sprookspreker en van andere vertellende figuren vaak overbodig en door zijn wijdlopigheid en gebrek aan spanning meer storend dan ondersteunend. Er is overigens nog een reden om een vergelijking met Dylan Thomas te trekken. Enkele passages in De betoverde bruidsnacht herinneren duidelijk aan het werk van de Welsche dichter, b.v.:

... om haar te lokken

Naar het mossige liefdehol van het bos,
De warme bewegende vogelende hei in,
Om haar te tuchtigen met hun essenhouten vingers
En te beminnen met speeksel en kruidig zweet
En zich met haar te bedelven onder wolfsklauw
En windrozen. Zo was het
Toen ze achttien was, prinses over haar jaren,
Neerbuigend in de moestuin over het nederig huiskruid,
Toen iedereen haar kende en er nog geen herinneringen bestonden Omdat ze zo jong was.

De grillige poëzie van de vertellers in Onder het melkwoud klinkt na als de sprookspreker beschrijft hoe Vergeetmijnietje in bed ligt:

In het gloednieuw notenhouten ledikant,
Bij het licht van de huwelijkskaars Onder het heiligenbeeld, onder de gekreukte
Maar nog stijve lakens, met kwikzilveren ogen,
Half blootgewoeld, hijgend, beblost,
Ligt Vergeetmijnietje, luisterend, als geworgd,
Naar het getik van de klok die de nacht
Traag tergend verorbert;

Zulke reminiscenties zijn natuurlijk niet erg, maar de vergelijking met Thomas valt pijnlijk uit: diens taal is barokke poëzie die op een zeer direkte wijze een geweldige realiteit tevoorschijn roept. De taal van Hamelink doet voortdurend het spel tekort. Zelfs als - in de klimaks van het spel - Onanias en Seraphina vrijen op het kerkhof, vloeien slechts woorden in geklede jas en met hoge hoed op van hun lippen. Welk meisje zal, als haar minnaar haar opvrijt, de volgende tekst spreken:

Het is bijna teveel voor mij.
Kus mij nog eens, zo ja, zo,
Dat je tanden de mijne omvat houden
En wij ons voelen of we met elkaar vechten
Terwijl het toch de opperste liefderoes is die ons beweegt.

Een direkte, natuurlijke taal had aan dit spel een groot gehalte aan realiteit kunnen geven, waartegen de betovering van het mysterie veel sterker was uitgekomen. Hamelink heeft zich dit misschien niet gerealiseerd. En hij kan geen dramatische dialoog schrijven.

Ongelukkig is ook de kompositie van het spel. Verscheidene scènes bevatten wijdlopig gebabbel, dat de spanning doet wegzakken, b.v. bij het aankleden van de bruid, bij de dans van de zwarte man en Seraphina op de bruiloft. Het spel eindigt eigenlijk met scène 14, als Onanias na de bruidsnacht thuiskomt. Maar een van de twee doodgravers die Seraphina's graf moesten delven (en die als kommentariërende figuren dienst doen) is op de bruiloft bezweken en ook hij moet nog door de oude vrouwen afgelegd en door de zwarte man gehaald worden. Daaraan zijn de scènes 15, 16 en 17 gewijd, maar die vormen een overbodig aanhangsel. Misschien was ook hier een kontrastwerking bedoeld: deze dode is een verachtelijke dronkaard en een lijkenschenner, belust op het goud van kiezen en sieraden. Maar doordat ze veel te lang zijn, veel te veel overbodigs bevatten, werken de drie slotscènes naar een anti-klimaks toe.

Dan is er nog het raadsel van de maagdelijkheid. Ik wil er geen betekenis aan hechten, dat het Onanias in de roes van zijn betoverde bruidsnacht niet opvalt dat de Vergeetmijnietje die zich Seraphina laat noemen, op dit punt beslist verschilt van de echte bruid. In het begin van het spel kreeg de lezer nadrukkelijk informatie over Vergeetmijnietjes ongerepte staat en daaraan wordt in de bruidsnacht niets veranderd. Nu blijf ik benieuwd hoe Onanias zal reageren als hij de volgende nacht met zijn Vergeetmijnietje doorbrengt en toch wel iets merkwaardigs zal ontdekken - Of was zo'n ontdekking juist de bedoeling? Maar de schrijver geeft nergens een hint dat het de bedoeling

[p. 114]

is, dat Onanias toch achter de waarheid komt.

De Dood zit in de bruidsnacht zwijgend aan Vergeetmijnietjes sponde en houdt haar hand vast. Hamelink had hem beter het ‘ius primae noctis’ kunnen geven, waarmee hij niet alleen dit maagdelijkheidsprobleem had opgelost, maar bovendien het mysterie van een ekstra dimensie had voorzien.

Mag je een mysteriespel wel zo realistisch bekijken? Hamelink zegt voorin, dat in dit spel de stemmen eigenlijk maskers moesten dragen en dat geeft natuurlijk ondubbelzinnig het droomkarakter aan. Maar de droom, het mysterie, is hier niet absoluut. Het komt voort uit een magische verandering in de werkelijkheid en daarom mocht de dichter die werkelijkheid niet verwaarlozen. Niet alleen in de situatie en de handelingen van de personages had Hamelink herkenbare realiteit moeten aanbrengen, maar omdat het een stemmenspel is, vooral in de de dialoog. Tenslotte hoef je ook in de droom geen slechte tekst te spreken.

Jan van der Vegt