Ons Erfdeel. Jaargang 14

[p. 108]

G. Stuiveling speelt het klaar met G. Bredero.

In de aantekeningen bij zijn in 1808 verschenen verhandeling Het treurspel brengt Mr. Willem Bilderdijk en passant de Nederlandse komische dramaturgie ter sprake, en hij prijst dan met name een werkstuk van het dichtgenootschap ‘Nil volentibus arduum’, dat hij ‘buiten allen twijfel’ de beste Nederlandstalige blijspelprestatie aller eeuwen noemt. Het produkt in kwestie is sedertdien nog verder in de vergetelheid verzonken dan de heren van het kunstgenootschap die het schreven, maar een blijspelschrijver die Bilderdijk destijds voorgoed vergeten waande, staat momenteel in de volle belangstelling. ‘'t Kan verkeren’ zei Gerbrand Adriaanszoon Bredero (1585-1618), over wie Bilderdijk schouderophalend in zijn treurspelverhandeling schreef dat ‘men hem wel niet meer zal aanhalen’, en van wie hij elders meedeelde dat hij ‘gants aanstotelijke kluchten’ schreef.

Bilderdijks afwijzing sluit aan bij een communis opinio in de periode van het Frans-klassicisme. De destijds gezaghebbende kritici Andries Pels en Jan Baptista Wellekens hadden zich met verontwaardiging tegen Bredero's ‘dertelheden’ en ‘straattaal’ verzet, en in 1729 verscheen een uitgave van de Spaanschen Brabander, die door middel van koupures enigszins was aangepast aan de klassicistische toneelvoorschriften. Een halve eeuw later gingen Betje Wolf en Aagje Deken op hun beurt de onbeschaafd- en ‘onbeschoftheden’ van Bredero's toneelwerk te lijf. In hetzelfde jaar konstateerde Pieter Huizinga Bakker, dat Bredero te vroeg gestorven was ‘om het ver te brengen’. Anno 1804 sprak Jeronimo de Vries over de ‘platte’ Bredero, en in 1821 wilde N.G. van Kampen zijn lezers niet vermoeien met de vermelding der ‘reeds vergetene Blijspelen’ van de onbeschaafde Bredero, ‘die zich dikwijls met opzet op de markten vervoegde, om de vischwijventaal recht magtig te worden’. Bilderdijks afwijzing hoeft ons evenmin te verwonderen, als het ontbreken van de naam Bredero in een bekroonde verhandeling over het Nederlands toneel (1823) van P. van Limburg Brouwer. Alleen Willem de Clercq bleek in zijn terecht bekend geworden komparatistische studie van 1822 het werk van Bredero te kunnen waarderen. De gewraakte belangstelling van de zeventiendeeeuwse dichter voor het idioom van de vishandel, bewijst volgens hem dat Bredero besefte ‘wat de pligt van eenen eigenlijk nationalen Blijspeldichter was, terwijl ons zijn Spaanschen Brabander, voorzeker zijn meesterwerk, overal toont, hoe veel hij van het plaatselijke en eigenaardige wist te bewaren en voor te dragen’. De Clercq beschouwt Bredero als een overgangsfiguur tussen het rederijkerstoneel en het werk van P.C. Hooft, in welke laatste figuur ook anderen de dageraad van de waarachtige Nederlandse kunst begroetten.

De wisselende appreciatie van Bredero's werk vormt een geschiedenis apart, en dat besefte met name J.P. Naef, die in 1960 een proefschrift schreef over De waardering van Gerbrand Adriaanszoon Bredero. Een jaar later publiceerde het tijdschrift ‘De nieuwe taalgids’ een artikel van J.D. van der Meulen, waarin deze aanvullingen gaf op de dissertatie van Naef, en daarbij enkele moderne gedichten citeerde over de ‘aanstotelijke’ kluchtspelschrijver, die Bilderdijk al anderhalve eeuw tevoren voorgoed vergeten waande.

‘'t Kan verkeeren’, zei Bredero, en slechts weinigen hebben die waarheid overtuigender uitgebeeld in hun werk en wellicht dieper beleefd dan hij en zijn Amsterdamse tijdgenoten. Breero werd geboren in het jaar van de val van Antwerpen (1585), die de bliksemende opkomst van Amsterdam als ekonomisch en kultureel centrum betekende, en hij stierf toen de onafhankelijke en welvarende Nederlandse republiek zichzelf door binnenlandse teologische en politieke twisten aan de rand van een burgeroorlog had gebracht. Het jaar van Breero's vroege dood (1618) was niet alleen het jaar waarin de vrouw op wie hij verliefd was met een ander trouwde en naar Napels trok; het was tevens het jaar van de Dordse synode en de gevangenneming van Johan van Oldenbarneveldt en Hugo de Groot: het jaar dus waarin kalvinistische gewetensdwang en orangistische centraal gezag juist die vrijheden beknotten, waarvoor men vroeger de strijd tegen de roomse en absolutistische Spanjaard begonnen was...

Die ‘ironie van de geschiedenis’ (na de moord op Caesar kwamen de gruwelijkste keizers en na de Franse revolutie Napoleon) is in de mikrokosmos van Breero's literaire werk weerspiegeld als een voortdurende wisseling van lotgeval en gevoel. Daartegenover staat als enige zekerheid de rust in God van het kristelijk hiernamaals waarin Breero gelooft en dat hij bezingt, maar zónder dat dit hem verhindert een der sterkste realisten onder onze dichters te zijn, en een oprecht minnaar van het goede dat de aarde te bieden heeft.

In zijn dramatisch werk mengt hij ernst met luim: zie zijn tragi-komische of ‘romantische’ spelen, en de sociale tragiek naast de komische scènes in zijn blijspel Spaanschen Brabander. Zijn lyriek kent de beroemd geworden driedeling in ‘aandachtig’, ‘amoureus’ en ‘boertig’. Een driedelige skala van menselijk gevoel en beleven die beantwoordt aan de traditie van de dichtkunst der rederijkers (bij wier toneel ook zijn dramatisch werk op verschillende punten aansluit), maar waarvan iedere lezer de indruk krijgt dat ze bij Bredero beantwoordt aan een innerlijke noodzaak. De fantasie van biografen, romanciers en dichters heeft nadien niet geaarzeld aan die indruk gestalte te geven. Breero als drinker en levensgenieter, afgewezen minnaar, en door angsten geplaagde berouwvolle zondaar. Zo ontstonden biografieën als van Jan ten Brink, de roman De dolle vaandrig van A.M. de Jong en vooral het gedicht Breero van Marsman, dat gedeeltelijk wel een bewerking lijkt van Breero's eigen Geestig lied, met de onvergetelijke strofen:

Wanneer een ander leit
gestrekt en uitgespreid
en rust met lijf en leden:
dan plaagt mij aldermeest
de kwelling van mijn geest
met beulse wredigheden.

Dan dringt mij door de huid
het bange water uit
door kommerlijke zorgen,
dies mij het herte barst
en wenst alzo geparst
den ongeboren morgen.

De latere literatuur was mogelijk omdat voldoende zakelijke gegevens ontbraken. Een gebrek dus met gunstige gevolgen. Men is geneigd hetzelfde op te merken bij een zojuist verschenen nieuw Breero-boek van de onvermoeibare en ook moeilijk overtrefbare Garmt Stuiveling. Ik bedoel zijn rijk uitgegeven Memoriaal van Bredero, waarvan het voor-

[p. 109]

woord vermeldt dat de schrijver eigenlijk een biografie had willen schrijven maar daarvan heeft moeten afzien bij gebrek aan materiaal. Daarom nu dan een Bredero-dokumentaire. Gegevens over Breero en zijn familie in het raam van zijn stad, zijn land en zijn tijd. Portretten (Willem van Oranje e.d. maar gelukkig ook van mensen als de schilder Francesco Badens en de wiskundige Simon Stevin); handschriften (verzen, testamenten, registers); illustraties (stadsgezichten, titelbladen). Dit alles kronologisch geordend (van 1580 tot 1647), en onderscheiden in drie delen, die ook kwa presentatie van elkaar verschillen:

I.	‘De periode 1580-1609, bevattende voornamelijk Brederodiana omtrent de groei van het gezin, en de stijgende sociale en ekonomische positie van de vader’. De linkerbladzijden van dit onderdeel vertonen voor ieder jaartal telkens de opsomming van de belangrijkste historische gebeurtenissen, en het portret van een belangrijke politieke of kulturele figuur met wie Bredero kontakt heeft gehad. De rechterbladzijden bevatten gegevens over de dichter en zijn familie, voorzien van archivalia in facsimile en translitteratie, en soms ook aangevuld met Amsterdamse prenten.
II.	‘De periode 1610-1618, bevattende al de beschikbare gegevens omtrent Bredero's optreden als dichter, toneelschrijver, schilder, vaandrig, vriend en minnaar, tot aan zijn vroege dood, met de daarop in 1619 gevolgde bundel Lijck-dichten’. Voor deze belangrijke periode opent ieder jaartal met een ‘algemene’ linkerbladzijde die geïllustreerd werd met twee portretten van belangrijke Amsterdamse tijdgenoten, terwijl de overige bladzijden een bekommentarieerd feiten-verhaal geven van Breero's leven en werken. Dit deel wordt afgesloten met een uitgave van de bundel Lijck-dichten over 't afsterven des aardigen en vermaarden Poeets Garbrant Adriaensz. Bredero, die in 1619 werd afgedrukt achter Breero's postuum verschenen toneelspel Stommen Ridder.
III.	‘De periode vanaf 1619, bevattende nog enige verspreide documenten inzake het wel en wee van Bredero's naaste familieleden, en soms ook een enkel gegeven aangaande Gerbrand Adriaenszoon zelf’. Deze ‘postume’ periode sluit met het overlijden van Breero's zuster Hillegont in 1647. Ze is bedoeld als toegift en bevat, behalve de translitteratie van familiedokumenten, ook gegevens over de uitgaven en opvoeringen van Breero's werken.

Minder spektakulair, maar wel heel erg belangrijk en interessant is het ‘vierde’ deel van Stuivelings Memoriaal van Bredero, te weten een uitgebreid alfabetisch register, waarin alle namen uit de voorafgaande delen een biografische toelichting krijgen: een Fundgrube voor literairhistorici en een sleutel voor iedere belangstellende lezer.

Ik vind dat Garmt Stuiveling (weer) een belangrijk boek heeft gemaakt, dat getuigt van grote historische kennis en werkkracht en - zoals ook blijkt uit zijn verantwoording - van gestage samenwerking met historische specialisten. Mijn grote bewondering verhinderde nochtans niet dat ik bij de lektuur af en toe de neiging had een vraag- of uitroepteken in de marge te plaatsen. Bijvoorbeeld al op de eerste de beste linkerbladzijde. Stuiveling vermeldt daar onder de historische gegevens van het jaar 1580: ‘De stad Mechelen, sinds 20 juni 1579 in Spaans bezit, wordt weer aan de zijde van de Staten-Generaal gebracht’. Ik kan me voorstellen dat de gemiddelde lezer hier méér over zou willen weten, en zich bijvoorbeeld de vraag stelt hoe die kort op elkaar volgende veranderingen in Mechelen toch wel tot stand kunnen zijn gekomen. De simplifikatie dreigt tot (naar ik graag aanneem: ongewilde) Hollands-Vaderlandse-Orangistisch-Kalvinistische falsifikatie te worden in de mededeling dat in 1580 de stad Groningen in Spaanse handen viel ‘door verraad van stadhouder George de Lalaing, graaf van Rennenberg’. Men hoeft er Geyls Geschiedenis van de Nederlandse stam maar op na te slaan, om te zien dat het met dit ‘verraad’ van Rennenberg toch eigenlijk niet zo eenvoudig ligt. Genoeg om duidelijk te maken dat de summiere mededeling van velerlei historische gegevens (of liever: de noodzakelijkerwijze simplificerende aanduiding ervan) niet alleen voordeel als geheugenverfrissing voor de insider heeft, maar ook nadeel als tekort aan informatie voor de ‘gewone’ lezer. Hier speelt mede het bezwaar dat wordt aangeduid door de bekende zegswijze inzake het zien van de bomen en het bos.

Men zou zich kunnen afvragen, of Stuiveling er misschien niet beter aan had gedaan zijn boek te beginnen met een samenvattende historische schets van de door zijn dokumentaire bestreken (zeer ingewikkelde) periode, waaraan hij dan tevens een overzichtje van Breero's werk en literair-historische betekenis had kunnen toevoegen. Zo'n stukje van enkele bladzijden had ook aan de ‘gewone’ lezer iets van het historische ‘referentiekader’ kunnen geven, waarbinnen de afzonderlijke gegevens voor de literair-historikus juist zo interessant worden.

Een indirekt ‘antwoord’ op deze tegenwerping die tevens een ‘vraag’ is, geeft een andere recente Breero-publikatie. Dat is het boekje Rondom Bredero, waarin een viertal ‘verkenningen’ staan door de hoogleraren H. de la Fontaine Verwey (‘Bredero en zijn stad’), Garmt Stuiveling (‘Bredero en zijn tijd’), A. Keersmaekers (‘Bredero en de zuidelijke Nederlanden’) en A.G.H. Bachrach (‘Bredero en de Engelse toneelspelers’). Breero komt er sociologisch uit te voorschijn als zoon van een welvarende en niet van kultuur verstoken Amsterdamse familie, en literair als een bijzonder begaafd dichter, die een renaissancistisch artistiek vormbewustzijn wist af te wisselen en te verzoenen met een ‘volkse’ inspiratie en een natuurlijke aansluiting bij de middeleeuwse tradities.

Rondom Bredero verscheen, evenals Memoriaal van Bredero, en in een daarbij aansluitend typografisch uiterlijk, bij uitgeverij Tjeenk Willink -Noorduijn N.V. te Culemborg. Bij deze zelfde uitgeverij kwam eveneens een herdruk uit van Bredero's toneelspel Rodd'rick ende Alphonsus, met een inleiding en aantekeningen van Dr. C. Kruyskamp en een studie over ‘De structuur van Bredero's vers’ door (alweer!) Garmt Stuiveling. Bij alle verdiensten van Kruyskamps annotaties en van zijn inleiding, moet helaas worden opgemerkt dat er te veel kritische opmerkingen bij deze uitgave kunnen worden gemaakt, dan dat ze als volledig geslaagd zou kunnen worden beschouwd. Ik verwijs in dit verband naar het kritisch artikel van W. Vermeer in ‘De nieuwe taalgids’ 1969, blz. 387 e.v. Zelf hoop ik vooral dat in de nog volgende heruitgaven van Breero's toneelwerken de literair-teoretische problematiek meer systematisch aan de orde zal worden gesteld, en dat de bibliografische verwijzingen duidelijker zullen zijn.

Ik schreef zojuist: ‘de nog volgende heruitgaven van Breero's toneelwerken’. Inderdaad, Stuivelings Memoriaal van Bredero en het verzamelbundeltje Rondom Bredero zijn bedoeld als inleidende uitgaven tot de wetenschappelijke editie van zijn volledige werken, waarvan Kruyskamps uitgave van Rodd'rick

[p. 110]

ende Alphonsus het eerste deel vormt. Het verdere programma kondigt uitgeverij Tjeenk-Willink-Noorduijn aan als volgt: Griane, ingeleid en bezorgd door dr. F. Veenstra (1971); Lucelle, idem door Prof. dr. C.A. Zaalberg (1971); Kluchten, idem door dr. Jo Daan (1971); Moortje, idem door Prof. dr. P. Minderaa en Prof. dr. C.A. Zaalberg (1972); Spaenschen Brabander, idem door Prof. dr. C.F.P. Stutterheim (1973); Stommen Ridder, idem door dr. C. Kruyskamp (1972); Angeniet, idem door dr. Sonja Witstein (1972); Het daget uyt den Oosten, idem door dr. B.C. Damsteegt (1973); Schyn-Heylich, idem door drs. E.K. Grootes (1973); Groot Lied-Boeck I, idem door een kommissie onder leiding van Prof. dr. G. Stuiveling (1974); Groot-Liedboeck II, idem (1974); Verspreid werk, idem door prof. dr. G. Stuiveling (1974).

Het is bovendien de bedoeling dat er in 1975 nog een Breero-bibliografie verschijnt. De algemene leiding van deze grootse onderneming is in handen van Garmt Stuiveling. Ik herinner me de slotzin van de ‘verantwoording’ bij zijn bundel Vakwerk (1967), die verscheen bij gelegenheid van zijn zestigste verjaardag. Na de aandacht te hebben gevestigd op het belang van de andere grote dichters uit de zeventiende eeuw, besluit Stuiveling met de verzekering: ‘Met Bredero speel ik het zelf wel klaar’. Ik wil het graag geloven.

Prof. Dr. Martien J.G. de Jong