Ons Erfdeel. Jaargang 14

Willy Spillebeen: Balans na vijf jaar romancierschap.

Ergens in zijn debuutroman, De maanvis, haalt Willy Spillebeen het welbekende vers aan uit de door Martinus Nijhoff vertaalde L'histoire du soldat: ‘Men moet niet willen zijn wie men is en wie men was tegelijk’. Zowel het feit van de ontlening als de inhoud van dit citaat stellen de wezenlijke tematiek en geaardheid van Willy Spillebeens schrijversschap duidelijk in het licht. De betekenis ervan ligt allereerst vervat in de opvatting van de groei der persoonlijkheid naar zelfstandigheid en zichzelf-zijn toe. Zichzelf ontwikkelend dient de mens los te komen van zijn verleden en van het door milieu, opvoeding, vervreemding en zelfbedrog vertekend beeld van zichzelf. De wereld die Willy Spillebeen in zijn romanoeuvre heeft opgebouwd

[p. 101]

is er een waarin de mens een welhaast hopeloze zoektocht onderneemt naar de eigen identiteit. In allerlei variaties dan ook vormt de vraag ‘Wie ben ik?’ het leidmotief van dit oeuvre.

Anderzijds geldt de vraag naar het eigen ik ook de schrijver Willy Spillebeen zelf. Vanaf de debuutroman De maanvis (1966), via De krabben (1967) en De stinks op de belt (1969) tot en met het autobiografische boek Steen des aanstoots (1971) evolueerde Spillebeen naar een koherenter en bewuster houding toe. Daarenboven vormt zijn oeuvre a.h.w. een schoolvoorbeeld van de ontwikkeling van de relatief traditionele roman met modernistische inslag naar de eksperimentele schrijversroman. Revolutionair echter is Spillebeen nooit geweest en voor alles vormt zijn werk een toonbeeld van gematigdheid en zin voor evenwicht. Onbewust staat Spillebeens werk ingeschakeld in het geheel van de aktuele Nederlandse prozaliteratuur en vormt er tevens een voortreffelijke staalkaart van. Vooral in De maanvis en De krabben kan men motieven en temata of zelfs situaties en technieken aantreffen die in de aktuele prozaliteratuur in een of meerdere werken aanwezig zijn.

Dit kan al vlug de indruk wekken met een voor beïnvloeding biezonder gevoelig auteur te maken te hebben en alhoewel dit vooral in de aanvang wellicht ook zo was, wijst de versobering die zijn laatste werken ook in dit opzicht vertonen toch vooral op het verlangen van de auteur ook hierin vrij en zelfstandig een eigen weg te gaan. Willy Spillebeen heeft niets van de vernieuwer en zijn kracht ligt dan ook in de persoonlijke assimilatie en uitwerking van bepaalde (vernieuwings)-tendenzen in de moderne romanliteratuur. Dat hij hierbij af en toe blijk geeft van onvoldoende inzicht in deze problematiek of in de roman als zodanig of dat men kan twijfelen aan de autenticiteit en de innerlijke noodzaak van bepaalde facetten van dit werk, wordt gerelativeerd door het ambitieuze karakter dat elk van zijn werken in mindere of meerdere mate eigen is. Hieruit blijkt m.i. duidelijk hoezeer de literatuur in het leven van deze auteur tegemoetkomt aan zijn drang naar zelfbevestiging en overtuiging van eigenwaarde. Deze problematiek is het trouwens ook die Spillebeen openlijk aan de orde heeft gesteld in het autobiografische werk, Steen des aanstoots, dat niet alleen het meest gewaagde maar ook het meest autentieke prozawerk is van deze auteur.

De autenticiteit ervan echter ligt naar mijn gevoel al te uitsluitend in het menselijke vlak. Men herkent ook in dit werk de onvervalst eigen vizie en problematiek van de auteur die onverschrokken verlangt zichzelf te zijn: ‘(...) het enige geloof waar het voor jou op aankomt is geloof in jezelf, bal je vuisten, bijt op je tanden, zeg: ik moet verdomme in mezelf geloven, mezelf nemen zoals ik ben, was, zal zijn! jij dwaas die jezelf aldoor wil veranderen, word wie je bent en neem de wanhoop, het onbehagen, de twijfels, de angst, de verlorenheid, de onbenulligheid, de passiviteit die je zo vaak verlamt erbij (...)’. Dergelijke eerlijkheid waarin de auteur zijn onvermogen uitspreekt de eigen beperktheid en onvolmaaktheid anders te kunnen overwinnen dan in de droom of het verlangen acht ik biezonder



bewonderenswaardig. De vraag is echter waarin dan wel de noodzaak van dit werk vervat ligt wanneer blijkt dat de auteur tematisch om deze beperktheid en kleinheid blijft cirkelen, terwijl de bedoeling van het werk duidelijk deze was van een radikaal afschrijvingsproces, dat het hem mogelijk moest maken het leven hernieuwd en gelouterd aan te vatten.

Het inzicht in de eigen onvolkomenheid enerzijds en de hardnekkige, blijkbaar vergeefse poging de beperkingen te overwinnen anderzijds vormt één der bazisschema's van Steen des aanstoots. Treffend wordt dit uitgebeeld in de aanvangsbladzijden waar de verteller 's nachts, op een bed gekluisterd ligt, ingekapseld in het eigen lichaam, gevangen in het nu, tussen verleden en toekomst in. Daar echter ook neemt hij het besluit zijn leven samen te trekken in woorden om zodoende zijn aktuele, frustrerende situatie te overstijgen en zichzelf te bevestigen. Maar ook deze poging wordt als beperkt onderkend: ‘jou poging is naar het niveau van jezelf: klein en titanisch’. Uit het hele werk spreekt het heimwee naar een vitalistisch, avontuurlijk en bewustzijnsloos leven, waarvoor de schrijfdaad slechts een surrogaat is, of zelfs de tegenpool ervan. Uiteindelijk is dit terug te brengen tot de tendens in de moderne literatuur, die door Sartre prachtig werd gerezumeerd in zijn welbekende uitspraak: ‘Mais il faut choisir: vivre ou raconter...’.

In dit verband is vooral de helende kracht van de vrouw belangwekkend: Annie in De maanvis, Frieda in De Krabben, tante Jenny in De stinks op de belt en Saskia in Steen des aanstoots, zij allen zijn toevluchtsen genezingsoorden voor de wonden die het leven de vaak onaangepaste man toebrengt. Het platonisch-idealistische karakter dat al deze vrouwen in mindere of meerdere mate gemeen hebben, is wellicht een rechtstreeks gevolg van de eertijds katoliek gekleurde levensvizie van de auteur, maar ik geloof toch ook dat precies de vrouw en vooral dan de seksualiteit als point de départ hebben gediend voor Spillebeens verwijdering van het katolicisme.

Hierbij is ook opvallend dat hoe lyrisch en subjektief het romanoeuvre van Willy Spillebeen vaak is, dit toch niet zelden een scherpe aanklacht tegen bepaalde facetten van de comédie humaine inhoudt. Vormt de tegenstelling tussen een kritische benadering van een onleefbare en kwetsende realiteit en het poëtisch relaas van een mentale krizis vooral het bazisschema van Spillebeens eerste prozawerken, dan wordt pas met zijn derde roman, De sfinks op de belt, de mogelijkheid geopend de problematiek van de dualiteit leven en literatuur aan bod te laten komen. Waar in de eerste werken nog een autonome verhaalssituatie de verhaalsachtergrond van de roman uitmaakte - in De maanvis de ontdekking door soldaat Walter Soetaert van de wapensmokkel, gepleegd door zijn direkte superieuren en de hulp die hij naderhand ontvangt van de maîtresse van één van hen; in De krabben de hernieuwde ontmoeting van lijkkistenmaker Iwein Possemier met zijn enige ware liefde, die gehuwd was met zijn inmiddels overleden aartsvijand - daar wordt in De stinks op de belt het eigenlijke verhaal van de van school weggezonden, maar niet naar huis teruggekeerde 16-jarige Wim Persoons omkaderd door de situatie van de jonge leraar-schrijver Persoons, die, na drie mislukte pogingen, zijn debuutroman maar niet tot

[p. 102]

een goed einde weet te brengen. Door de schok der herkenning van de wegzending van een jongen echter beleeft de leraar tussen enkele lesuren in weer zijn eigen verleden. Het slot van het centrale verhaal luidt: ‘Tegen een wazige achtergrond van in elkaar overvloeiende kleuren zag hij toen een raadselachtige, glimlachende berg. Wim glimlachte berustend terug, beseffend ineens dat die berg er altijd zou zijn en dat hijzelf een steen was op de helling van die berg. Het had geen zin te vragen waarom. De top was onbereikbaar. Hij voelde dat hij aldoor zou klimmen, tegen alle logika in: een steen valt slechts, tenzij iemand hem omhoogstoot. Hij zou zichzelf omhoogstoten, tegen de helling op’.

Kurieus genoeg sluit deze beeldspraak welhaast letterlijk aan bij deze uit de aanvangsscène van Steen des aanstoots: ‘(...) jouw poging is naar het niveau van jezelf: klein en titanisch. Ze is het rollen naar beneden, het onderdompelen in het water aan de voet van de berg, waar ook de puinkegelknekelhoop ligt van de doden. En in die berg ben jij alleen een enkele steen. (...) Jij, nipt terzijde gesprongen toen de vloedgolf je omlaag haalde, probeert vanuit dit moment de weg te schetsen die de steen heeft afgelegd, een chaotische weg net als elke terugkeer, terwijl jij hem volgt (...) de helling af, met de trage wiegende pas van de bergbewoner, jij de steen zelf (...) en zelf de steen richtend met een machteloze almachtige vinger van steen. En eenmaal beneden, aan het eind van je boek(en) en van je leven, zal je (illusie) het spoor zien, dat je destijds opwaarts hebt gedaan, toen je nog gedachteloos leefde (...)’

Het einde van dit vrij en onbekommerd leven - waarvan De sfinks op de belt nog een momentopname gaf - schakelt meteen de ziekte van het bewustzijn in, en in allerlei toonaarden is ook dit een vaak herhaald motief in de moderne literatuur, dat aardig werd samengevat door A. Artaud: ‘Je souffre d'une effroyable maladie de l'esprit’. De konstante pre-okkupatie van de auteur met de dood is er één der meest direkte maar ook een der meest irrationeel gekleurde en beklemmende konsekwenties van. In Spillebeens laatste prozawerk wordt dit nog benadrukt door het feit dat dit boek de neerslag blijkt van een krizis die de verteller-auteur omstreeks zijn dertigste meemaakte: ‘Ik ben maar een sterveling. Die verschrikkelijke ervaring later bij de klip van de dertigjarigheid, niet te omzeilen zodat hij er - vijf jaar geleden - ineens tegenaan botste, uiteenspatte in een ellendige depressie, het besef van de drempel ineens, de chaos waarin hij stond en die hij hoorde te ordenen’.

In een zesdaagse reflektie op de eigen situatie, geslingerd tussen de problematiek van heden en verleden, leven en dood, literatuur en leven schrijft de auteur naar een zevende dag - zoals de ondertitel van het werk luidt -, naar de dag van de nieuwe schepping toe. Hier zet de auteur het inzicht in de kleinheid van de mens en in de eigen beperktheid vooral resoluut terzijde, teneinde als een nieuwe almachtige zichzelf en de wereld nieuw te scheppen in zijn werk.

Hierbij treedt Willy Spillebeen op in een soort drievoudige afsplitsing. Allereerst fungeert hij als auteur van enkele andere werken en als mens met een welbepaalde biografische achtergrond. Verder fungeert hij nog als de verteller van Steen des aanstoots, Jaak Tantasis, waardoor hij in feite optreedt in de rol van gewoon romanpersonage. Vanuit dit perspektief beschouwd, staat ook dit werk dus wel degelijk in de traditie van het romangenre, maar o.m. de weinig gebruikte persoonsvorm die hier wordt aangewend, met name de tweede persoon enkelvoud (‘je’), plaatst dit werk dan toch in een modernere ontwikkelingsfaze van de roman, die zich in de Nederlandse literatuur ontwikkelde van Piet Van Aken, via Herman Teirlinck tot Louis-Paul Boon. In een derde funktie treedt Willy Spillebeen hier nog op als de overige personages uit zijn vorige romans. Hierover zegt de verteller in één der uitvoerige sleutelpassages van de ‘roman’: ‘(...) woorden tot zinnen geordend rondom romanpersonages en zo zette de vervreemding zich hoe dan ook voort: de schrijver werd zijn eigen romanpersonage (en dat romanpersonage was doorheen de getricheerde omstandigheden aldoor ook de schrijver en de mens) en de wereld van het personage was anders dan zijn wereld, al schoof de ene werkelijkheid over de andere de ware (of de valse?) heen en daaruit groeide dan weer die verbijsterende gespletenheid (schepper en slachtoffer zijn van de eigen schepping, jawel) en zo verloor de mens zijn identiteit en nam de identiteit aan van Walter Soetaert, van Hans Heyndrickx, van Iwein Possemier, van Wim Persoons en dit werd een zelfverlies dat, hoewel hij het volkomen had gewild, hem maar al te vaak verbijsterde...’.

Met Steen des aanstoots werd een eerste faze in het prozawerk van Willy Spillebeen definitief afgesloten. Als boek met talrijke romaneske trekken verwijst het nog terug naar zijn eerste prozawerken; als technisch gewaagde onderneming en als eksistentieel eerlijke, autobiografische schrijversroman wijst het vooruit naar de vervulling van de belofte die mij vooral sinds de publikatie van de Sfinks op de belt aanwezig leek. Skrupuleuzer selektie van het al te overvloedige en disparate materiaal, meer zin voor precisie, strakkere vormgeving en konsekwenter doordachte problematiek, maar bovenal rotsvast en ondubbelzinnig geloof in de eigen mogelijkheden hadden Steen des aanstoots tot een werk van formaat kunnen verheffen.

Georges Wildemeersch

‘Steen des aanstoots’ door Willy Spillebeen, Standaard Uitgeverij, Antwerpen / Davidsfonds, Leuven, 189 blz.