Ons Erfdeel. Jaargang 14

Nationalisme en Federalisme.

Maurits van Haegendoren die jarenlang voorzitter is geweest van de Stichting Lodewijk De Raet zal er zich uiteraard terdege bewust van zijn geweest dat zijn boek alleen al omwille van de titel een riskante onderneming zou zijn. Sedert het nationaal-socialisme weegt om begrijpelijke redenen een taboe op het woord ‘nationalisme’. Daarbij komt nog dat in gevestigde kringen meermaals de mening wordt uitgesproken, weliswaar vooral in verband met de Europese eenmaking, dat er een onverzoenbare tegenstelling bestaat tussen naitonalisme en federalisme. Alle vooringenomenheid bij elkaar genomen lijkt het wel of Senator Van Haegendoren het terrein van het gladde ijs heeft uitgekozen om de bekende operatie van verzoening tussen water en vuur uit te voeren.

Ik houd nog even de kaft van het boek voor ogen met de ondertitel ‘Politieke bedenkingen’ die een verduidelijking geeft over de inhoud van het boek: 12 hoofdstukken die men eventueel ook als losse bijdragen kan lezen en die kennelijk voor een groot deel ontstaan zijn uit bijdragen die de auteur de laatste jaren heeft gepubliceerd in diverse tijdschriften, o.a. ook ‘Ons Erfdeel’. Een keuze uit de titels van deze hoofdstukken (De ondeelbare demokratie, Volk en natie, Welvaart en volkskracht, Staatsburgerschap en staatsnationalisme, Federale orde, Federale staatsordening) laat al enigszins vermoeden dat het onderwerp van het boek erg uitgebreid is. In zijn Woord vooraf vraagt de auteur bij voorbaat ekskuus: ‘Vaak rijdt hij per taxi want hij is gehaast en gedachten zijn tolvrij’. Hij bedoelt hiermee ook dat hij geenszins voor alles op oorspronkelijkheid wil bogen. Hij noemt het boek verder een ‘bundeling van essays’ en hij besluit met een toelichting bij het onderling verband tussen de verschillende hoofdstukken.

Lijkt het boek dus nogal hibridisch, dan zit er toch een welbepaalde konstante in, de idee van een Vlaams nationalisme sui generis als hefboom om tot een federalisme sui generis te komen. Van Haegendoren heeft doelbewust het taboe rond de term nationalisme willen doorbreken. Hij staat daarmee zeker niet alleen. Een onverdacht en gezaghebbend auteur als Eugen Lemberg wijst er op, naar aanleiding van de tweede druk van zijn werk ‘Nationalismus’ (2 delen, Rowohits Deutsche Enzyklopädie, Rowohlt Taschenbuch Verlag, Hamburg, 1967), dat het begrip de laatste jaren verrassend aktueel geworden is en dat het taboe terzake niet alleen zinloos geworden is maar zelfs gevaarlijk. Uit het werk van Lemberg komt trouwens duidelijk tot uiting hoezeer verschillende verschijningsvormen het nationalisme kenmerken en hoe er verschillende soorten nationalisme bestaan. Nu moet de verwijzing naar Lemberg wel ophouden omdat deze laatste het nationalisme wetenschappelijk beschrijft, terwijl Van Haegendorens boek neerkomt op een apologie voor een nationalisme waarvoor hij een filozofie ontwerpt. Welk nationalisme en welke politieke filozofie, dat is uiteraard de vraag, Voor Van Haegendoren bestaat ‘het nationalisme’ niet, wel vele nationalismen (goede en slechte). Er is ook geen noodzakelijk verband tussen nationalisme en maatschappelijk-ekonomische strukturen. De grote scheidingslijn in het nationalisme loopt tussen vrijheidsof volksnationalisme en staatsnationalisme. Op die eerste soort bouwt de auteur zijn Vlaams nationalisme. Hij noemt het ook een rechtvaardigheidsnationalisme in tegenstelling tot machts- of elite-nationalisme. Kenmerken ervan zijn dat het demokratisch is, dat de toekomstwil en toekomstgerichtheid belangrijker zijn als het bewustzijn van een gemeenschappelijk verleden. Het verabsoluteert de natie niet, maar is personalistisch en sociaal-demokratisch tegelijk. Op blz. 131 definieert de auteur het nog eens als ‘het nationalisme dat in zijn strijdperiode een gedaante van bevrijdingsnationalisme vertoont en wanneer autonomie verworven is humanistisch en personalistisch volksnationalisme is’. Van Haegendoren wijst dus de verabsolutering van volk of natie af, maar hoofdprobleem is tans de ‘Belgische legpuzzel’ op te lossen door federalisme en dit eigen Vlaams nationalisme effent daarvoor de weg. Welk federalisme? ‘Grondwetten van souvereine staten gelijken alle op elkaar; federale regelingen zijn altijd sui generis... Het federalisme is steeds evolutief. Het groeit ofwel naar meer eenheid ofwel naar meer autonomie (p. 157)’. Hij wijst dus a priori geen enkele richting af die een federalistisch proces in België kan inslaan. Zijn persoonlijke voorkeur gaat evenwel naar een vergaande autonomie, altans als rezultaat van een eerste faze. Daarvan getuigt trouwens zijn ontwerp van federale inrichting van België. Hij benadrukt ook dat federalisme in België in een tweede faze, al naar gelang de omstandigheden, naar meer eenheid kan evolueren, Tot daar, eigenlijk nog erg summier, de grote lijnen van dit boek. Ik heb dan nog hele hoofdstukken, zoals dat over demokratie en kultuur buiten beschouwing

[p. 185]

gelaten. En evenzeer de vaak heel pertinente kritiek op Vlaanderen en de Vlaamse Beweging, zoals op het kultuurflamingantisme, het begrip Vlaamse kultuur zoals het nog bij oudere generaties leeft, de kultuurautonomie volgens de regeringsopvattingen, en zelfs op het gebrek aan federalistische mentaliteit bij de flamingant.

Van Haegendorens Vlaams nationalisme zal wel uiteenlopende bedenkingen oproepen. Allereerst mag het m.i. als een verdienste aangerekend worden dat hij het woord nationalisme niet uit de weg is gegaan. Het woord ‘volksnationalisme’ duikt regelmatig, maar niet altijd op in de partij waartoe Van Haegendoren behoort. Al is zijn boek allerminst een partijdokument, het kan in aanzienlijke mate bijdragen tot meer duidelijkheid terzake in Volksuniekringen.

Vlaanderen, en België evenmin, is nooit een land van filozofen of ideologen geweest. Pragmatisme is altijd onze eerste regel van staatsfilozofie geweest. Van Haegendorens boek beantwoordt aan die tendens. Zijn nationalistische filozofie is dan ook eklektisch. Hij gaat zowel uit het personalisme als uit het Marxisme putten. Het kan hem bezwaarlijk euvel worden geduid. Zoals er schijnbare pleonasmen bestaan (het menselijk socialisme, bv.), zijn er ook schijnbare tegenstellingen. Dit eklektisme lijkt ook kenmerkend te zijn voor zowat alle recente politieke geschriften en het is wellicht, na allerlei ervaringen met verschillende politieke en sociaal-ekonomische stelsels onvermijdelijk.

Het knelpunt in Van Haegendorens idee van het nationalisme ligt gevat in een vraag die nauwelijks gesteld en allerminst uitdrukkelijk beantwoord wordt. Welke garanties zijn er, of anders gezegd welke voorwaarden moeten vervuld zijn, opdat een volksnationalisme, dat uiteraard ‘strijdbaar’ moet zijn om het stadium van autonomie te bereiken, humanistisch en personalistisch wordt, eenmaal dat stadium van autonomie bereikt? Men kan stellen dat het antwoord impliciet in het boek vervat ligt: het federalisme, afgezien van het feit of dit antwoord al dan niet (in teorie wel) bevredigend genoemd kan worden, verwondert het mij toch, en dan vooral in verband met de gemengde gevoelens die het woord ‘nationalisme’ oproept, dat Van Haegendoren niet een apart hoofdstuk heeft gewijd aan deze vraag. Maar dan had hij wellicht de term ‘volksnationalisme’ moeten laten vallen of in dat ontbrekend hoofdstuk een soort terapie van het of een nationalisme moeten schrijven. Terloops gezegd, doen de woorden volks- en vrijheidsnationalisme niet in de allereerste plaats denken aan de anti-koloniale bewegingen (die in sommige gevallen, na het bereiken van de zelfstandigheid, spoedig in ongunstige richting oversloegen!) en zijn die woorden in de Vlaamse kontekst niet te zwaartillend? Al valt het buiten mijn recensententaak, toch durf ik me wagen aan enkele suggesties voor argumenten bij een pozitief antwoord op de door mij gestelde vraag. Gunstige voorwaarden en feiten zijn m.i. het ontbreken van een nationalistische traditie volgens negentiendeeuws model (zowel Belgisch patriottisme als eksperimenten met Dinaso en andere milities zijn nooit meer als randverschijnselen geweest), de diepingewortelde traditie van kompromispolitiek, een gunstige ekonomische situatie die een aantal frustraties uitsluit, de neutralizerende werking van inschakeling in grotere gehelen: Benelux, een verenigd Europa, dat ook de kultuurgemeenschappen zou erkennen, enz.

Een laatste punt van kritiek betreft de vorm die niet vlekkeloos is. De korte tijdspanne waarbinnen de auteur volgens zijn eigen woord vooraf zijn boek heeft afgewerkt heeft hem parten gespeeld. Het hoofdstuk over de demokratie is geen sinteze geworden. Om bij het beeld van de taxi te blijven, de auteur heeft hier een blitzbezoek afgelegd. De hele stijl waarin het boek geschreven is draagt daar ook wat van mee. Het houdt wellicht verband met schrijvers jarenlange aktiviteiten in het vormingswerk. In een boek verwacht je nu eenmaal een andere stijl als die van de gesproken taal in een gespreksgroep. Mij stoort het bv. dat de auteur in een sociaal-ekonomisch hoofdstuk zijn argumenten kracht bijzet met citaten uit Van Maerlant, Gorter, René De Clercq en zelfs Miek en Roel. Ook de romantische toets in het woordgebruik en de patetische uitroepen ontbreken niet.

Precies omdat het boek zo belangrijk is had ik het graag in een beheerster vorm gelezen. ‘Nationalisme en Federalisme’ verdient de aandacht, zowel de kritische als de instemmende, van al wie zich bij de Vlaamse Beweging betrokken weet.

Erik Vandewalle

Maurits van Haegendoren, Nationalisme en Federalisme. Politieke bedenkingen, 288 blz. Uitgeverij De Nederlandsche Boekhandel, Antwerpen, 1971, prijs ingen. 285 BF.