Ons Erfdeel. Jaargang 14

[p. 137]

toneel

Omzien in vertedering. Facetten van 50 jaar Nederlands toneel 1920-1970.

In Nederland hebben de feestklokken geluid: het Nederlands Toneelverbond bestond in 1970 honderd jaar. Dat is uiteraard gevierd. Met een opdracht aan Hugo Claus, waar Het leven en de werken van Leopold II uitgekomen zijn. Met een verzoek aan debuterende toneelauteurs, waaruit de acht eenakters in het Haagse HOT ontstaan zijn. En met een boek. Dat boek, Facetten van vijftig jaar Nederlands toneel 1920-1970 (Moussault, 238 blz., f 25), is een mislukte kans; wat het Nederlands teater tijdens de voorbije 50 jaar heeft bezig gehouden, wat het ontdekt of bevestigd heeft en welke perspektieven zich daaruit hebben ontwikkeld voor het post-Tomaat-tijdperk, heeft hier geen definitieve gestalte aangenomen.

Uiteraard is deze verzameling opstellen van diverse auteurs onvolledig en de voorzichtige titel wijst daar reeds op. Dat is echter nauwelijks een boze blik waard; volledigheid is in de teatergeschiedenis geen haalbare kaart. De beste rekonstruktie zal nooit slagen in het integraal natekenen van historische voorwaarden en omstandigheden, emoties en opvattingen, vormen en effekten. Tegelijk echter suggereert de titel dat dit boek het toch maar waagt historische aspekten aan te geven die de essentie van deze halve eeuw uitmaken. Daar is niet per se iets tegen in te brengen, indien altans daaruit een hecht en overlegd programma was ontstaan. Nu dat bepaald niet het geval is, kan een principiële diskussie van de opzet niet worden ontweken.

Het schrijven van een geschiedkundig werk over een vrij ruime periode als deze 50 jaren toch wel zijn, levert noodzakelijk een kompromis op. De brede vaagheid van het tema, zelfs binnen het betrekkelijke kultuurbeschermde domein van het teater, leidt tot lijnen van algemeenheid en versimpeling, tot verraad van de vaak determinerende details en tot mislukking in het reliëf van de principes en de verdienstelijke konstanten. Wat je ook als soepel plan de campagne voor een dergelijk overzicht vooropzet, het moet noodzakelijk worden gemilderd tot die gegevens die, vrij willekeurig op grond van de voorradige eruditie, analyse en kennis, momenteel ter beschikking staan. Er is een ontstellend gebrek aan voorstudie, zelfs van de meest eenvoudige aard. P.H. Dubois wijst op ‘het schrikbarende tekort aan informatie (letterlijk alles moet uit tijdschriften, blaadjes, kranten, interviews, programma's en dergelijke bij elkaar geschraapt worden)’ (116). Deze kennis ontbreekt niet alleen in de details, maar vooral nog in de fundering; de bestaande gelegenheidsteksten bevatten geen syntese, trekken geen konklusie en missen elke projektie naar voren. De kritiek op een boek dat het dan wel onderneemt een globaliserende verkenning te brengen, zal dus met mondjesmaat moeten gegeven worden, omdat voor de samenstellers het dokumentaire voorwerk ontbroken heeft.

Deze vaststelling had een opdracht kunnen worden. Het jubileum was een uitstekend voorwendsel om op nuchter-bibliografische wijze de eksakte realia en de objektieve punten in bestaan en werking van het Nederlandse toneel bij elkaar te brengen. Deze klassifikatiemappen zouden dan het materiële steunvlak hebben uitgemaakt waarop de eventueel monumentale, eventueel rustig-essentiële studie zich kon baseren. Dan zou alvast de volgemaakte eeuw een logische lus om zichzelf heen hebben geslingerd en de werkelijke bodem en essentie van de teaterkunst in Nederland gedurende deze jaren hebben gevangen. Dat inzicht heeft de samensteller niet gehad; het mag ons niet dwingen tot berusting in de oplossing die hij dan wel heeft verkozen.

Samensteller G.J. de Voogd stelt in zijn ‘proloog’ dat dit boek ‘niet meer en niet minder dan een aantal - en zeker niet alle - belangrijke personen, stromingen, problemen van het toneel in Nederland gedurende de laatste vijftig jaar (wil) belichten’. De Voogd zelf bouwt minuskule woordbruggetjes tussen kronologisch uitgekozen interessevlakken: toneelleiders als Willem Royaards, Eduard Verkade, Cor van der Lugt Melsert, Adriaan van der Horst, Jan Musch, Albert van Dalsum, Ko Arnoldi, Cor Ruys, Johan de Meester, August Defresne, Ferd. Sterneberg, Paul Steenbergen, Rob de Vries, Kees van lersel, Wim Vesseur, toneelgezelschappen als Het Schouwtoneel, Centraal Tooneel, Het Masker, Het Residentie Tooneel, Comedia, Toneelgroep Teater, Puck en Centrum, topics als het ‘bouberen’, de bezettingstijd, de ‘Haagse stijl’, de toneelspreiding en de evolutie van het kindertoneel naar kunstzinnige vorming. De behandeling van deze heterogene stof gebeurt kronologisch, uit het wat ijdele geloof dat het voortschrijden van de jaren automatisch ook een interne evolutie zou weerspiegelen. Als medewerkers werd de omvangrijke groep van vroegere of huidige titularissen van de Nederlandse teater- en kunstredakties aangetrokken: Hans van den Bergh, Paul Beugels, Ben Bos, Anton Deering, Pierre H. Dubois, Ben van Eysselsteijn, W. Hartering, Elsa den Hertog, Coos van Hoboken, Jaap Joppe, Karel van Muyden, Max Nord, Guus Rekers, P. Ruivenkamp, André Rutten, C.A. Schilp, Ben Stroman, Max Wagener en G. Zalsman. Dat zijn uiteraard allemaal mensen die min of meer met het teater getrouwd zijn, die doorgaans, vooral als ze enigszins vertederend in het altijd wel mooiere verleden onderduiken, niet erg koel en onthecht weten te blijven, al heb je ook hier notoire nuchterlingen die dan ook heel aardig te voorschijn komen. Ze blijven echter de geïnteresseerde journalisten (herhaaldelijk met imponerend veel eruditie en achtergrond én penetratievermogen); dat is uiteraard geen nadeel en evenmin een schande, maar je kunt deze inspiratie toch maar kwalijk als verontschuldiging inroepen om een boek, dat ondanks alles historische aspiraties koestert, te ontlasten. En dus krijg je af en toe die merkwaardige praat-maar-raak-stijl die tans voor vertrouwelijk en levensecht doorgaat, zoals Paul Beugels met Paul Steenbergen (138). Dan verraden zich vaak een te summiere materiaalkennis en interpretatieapparatuur, zodat je de lijmlijn van de diverse steekkaarten nóg kunt opsnuiven. Dan dien je af en toe zelfs de tranen van melancholische ingenomenheid nog weg te vegen van beiaarde lieden die weemoedig over hun schouder omkijken naar een voorbije jeugd, zoals C.A. Schilp over Willem Royaards. Dan merk je herhaaldelijk dat de heren in het verleden zitten te wriemelen om er affirmaties van de huidige malaise in het Nederlandse teaterbestel uit op te diepen, zoals André Rutten over Albert van Dalsum (65, 71), Max Wagener over Cor Ruys (96),

[p. 138]

Pierre H. Dubois over Johan de Meester (118), Paul Beugels over Paul Steenbergen (133).

Het is het vertrouwde dilemma. Waren hier mensen nodig die met hun twee benen en het volle hoofd in de aktualiteit van het teater staan en dus weten waarover ze het hebben? Of dienden hier gevormde historiografen ingeschakeld die op koele, gedistantieerde wijze een objektieve stof aan analyse onderwerpen? De bevoogdende samensteller heeft gekozen voor de mensen van het milieu; meteen heeft hij a.h.w. automatisch verhinderd dat deze kollektie vlijtige werkstukken ook een blijvend karakter kon aannemen. Dit boek zit tans propvol reële data en daden, konkrete gegevens en feiten, levende mensen en beminnelijke herinneringen, biografische logika en kronologische aansluiting. En zo ziet het teater er in werkelijkheid nooit uit. De meeste gegevens, in moeizame opsomming of in radeloos gesprek bij elkaar gestapeld, kunnen even zo rustig en informatief ondergebracht in een onpersoonlijke tijdstabel. Wat is uitgebleven, is het grondige zoeken naar de dieptestruktuur van het Nederlandse teater in deze vijf decennia. Er wordt niet achter de dingen gekeken, er wordt geen mikroskoop ingeschakeld, er is geen kollektief standpunt te bekennen.

Dat maakt het resultaat bepaald niet onleesbaar. En als verkoopsattraktie biedt de bundel ongetwijfeld vele verleidelijke mogelijkheden. Kan de interesse echter liggen in het herkennende glimlachen van de lezer, als hij het vertrouwde temperament van zijn krantenverslaggever uit de verschillende bijdragen te voorschijn ziet komen? Een enkeling slaagt keurig in enig historisch reliëf, zoals Elsa den Hertog over Eduard Verkade of André Rutten over Albert van Dalsum, en dan wordt het overgeleverde klicheebeeld ook prompt gekorrigeerd. Doorgaans echter valt het boek opvallend onder de vergoelijkende wijsheid van monumentenzorg. De auteurs gebaren zich te onpersoonlijk als ooggetuigen van een geschiedenis-in-wording en ze stallen te ijverig een konfidentiële identifikatie uit met wat traditioneel én konventioneel het historische belang van idolen en troepen wordt geacht. Wat is echter ‘belangrijk’? Zijn de dominante voorstellingen, hier bij bosjes aangestipt, echt relevant voor een intrinsieke teatergeschiedenis? Gelden de hoogtepunten terecht als korrekte kriteria? Zijn dit geen puristisch-estetische stellingen? En tref je daarmee de essentie van het fenomeen teater? Is het verantwoord dat de konditionerende maatschappij bij de meeste auteurs in zo bepalende mate achterwege is gebleven? Waarom kon op goede gronden het publiek onbehandeld blijven, des te meer opvallend als enkele medewerkers vaag en vrij radeloos naar dit element verwijzen, zoals Guus Rekers over de Boubers (99-112) en Pierre H. Dubois over het Haagse publiek (120). Waarom blijft het aksent liggen op de elite en de trendmakers meer dan op de massa en de doorsnee?

Voor de aandachtige lezer is bijgevolg veel materiaal aangeboden i.v.m. de verhouding van deze teaterkritici tot het teater zelf. Deze labyrintische opstellen over het recente verleden (eigenlijk wipt alleen Ben Bos in zijn gesprek met Wim Vesseur over de strikte aktualiteit heen en hij praat dan ook, intelligent zij het iets te krijgslustig, over wat in de toekomst te gebeuren staat) reveleren helder een aantal lieden die in het verleden die processen verwaarlozen die henzelf nochtans hebben gedetermineerd. Het teater blijft te sterk in het luchtledige zweven en de raakpunten met de tijdsatmosfeer worden slechts in de ondergeschikte sektoren aangeraakt. Wellicht kan dit zelfs de verdienste van dit album uitmaken: dat het onwillekeurig die standpunten heeft verzameld die het einde uitmaken van een individualistische estetika en een vrijblijvende stilistiek. We maken het momenteel mee (veel principiëler in Noord-Nederland dan in het altijd wat slofferige Vlaanderen) dat de jarenlange strijd om het ‘gezicht’ van een gezelschap zich heeft verhard tot een groots toernooi om de essentie en het bestaan van het teater zelf. Om deze signalen op te vangen, ze zich uit het verleden te zien losmaken, ze als logische momenten in een lange en ononderbroken schakellijn te onderscheiden (een behoefte niet alleen, maar vooral een plicht voor elk overzicht dat probeert de balans te zijn), zijn nieuwe en andere interpretatieve kategorieën nodig. Ik vraag niet de onverbindende gok van enig profetisme, maar de elementaire trefzekerheid van een metode die in staat moet zijn de essentiële konstanten te onderscheiden van het toevallige dagjesbestaan.

Om averechtse redenen kan ik dit boek bijgevolg welkom heten. Onze generatie weet voorlopig nog niet die teaterwetenschappelijk uitgeruste eksperten aan te wijzen die een objektiverende uitdieping van de reele en konkrete gegevens aankunnen. Deze wat pijnlijke klacht mag echter geen berusting suggereren in welk resultaat dan ook. We mogen de uitdaging gewoon niet uit de weg gaan en al vooraf konformistisch doen, zoals de meeste kontribuanten in dit boek intuïetief hebben gedaan. We moeten er van uitgaan dat iedere generatie haar eigen interpretatiebeeld van het verleden, recent of niet, wenst voor te leggen, dat bijgevolg de inzichten en konklusies van iedere generatie telkens weer worden betwist, gewijzigd of afgewezen. Fouten in de evaluatie, globaal en in detail, staan altijd wel te begaan en dat is overigens een konstruktief risiko. Als echter een boek als dit het wezenlijk vertikt een duidelijk en onmiskenbaar generatiestandpunt uit te werken, dan moet dit als normale reaktie een uitdaging en een opdracht opleveren. Er blijft nog alles te reveleren, én te releveren.

Bovendien zullen altijd wel vele vragen gehandhaafd blijven. De wijzigingen per generatie blijven niet beperkt tot opvallende aspekten van de vorm; ze verwijzen naar een dimensie van de mens en een perspektief in het bestaan. Precies deze zowel irrationeel als materieel fundamentele aspekten zijn in deze voorbije 50 jaren indrukwekkend talrijk én verscheiden aanwezig. De afstand tussen 1920 en 1970 is echt toch meer dan een verschil van generatie, mensen en stukken; hij is een indikatie van de verschuivingen in de opvattingen m.b.t. het teater d.w.z.m.b.t. kultuur en mens en wereld. Dit basisbewustzijn bleef uit dit boek uitgesloten en dat is eigenlijk toch onvergeeflijk. Hardnekkig klampen de medewerkers, waarschijnlijk wel onbewust, zich vast aan de traditionele beschouwingsnormen van repertoire, speelstijl en schouwburgkoncentratie; niemand van deze teaterjournalisten, van wie enkelen in hun dag-aan-dag-arbeid toch wel glimpen geven van inzicht in en bezorgdheid om de fundamentele vragen in deze tijd is uiteindelijk teruggedeinsd voor de kartografie van 50 jaren teater in Nederland. Het is bij een dwaaltocht gebleven.

Dr. C. Tindemans

Voor Nederland: Uitgeverij Moussault N.V., Sarphatipark 23, Amsterdam.
Voor België: Standaard Uitgeverij, Belgiëlei 147a, Antwerpen - prijs: 400 BF.