Ons Erfdeel. Jaargang 14

Muziekopvoeding nog steeds een assepoester.

Eind maart publiceerde het Pedagogisch Bureau van het Nationaal Sekretariaat van het Katoliek Onderwijs de brochure Het vernieuwd sekundair onderwijs. Daarin wordt naast een algemene informatie omtrent de geest van de vernieuwing in het middelbaar en technisch onderwijs ook de konkrete uitwerking voor de eerste twee jaren in de zgn. observatiegraad uitgestippeld. Bijna gelijktijdig, ten dele als reaktie op die brochure werd vanuit het Lemmensinstituut, het Hoger instituut voor muziek in liturgie en opvoeding te Leuven, een scherpe en alarmerende noodkreet geslaakt: voor vele leerlingen dreigt de muziekopvoeding in het hervormd sekundair onderwijs definitief te verdwijnen.

We trappen open deuren in, wanneer we hier voor de zoveelste maal schrijven dat de muzikale opvoeding in het Belgisch middelbaar onderwijs - om te zwijgen van het lager onderwijs, waar de toestand niet veel rooskleuriger is - jarenlang niet meer dan een assepoesterplaats werd gegund. Niet omdat het vak ergens onderaan op de lijst van disciplines werd geplaatst, maar omdat het eenvoudig van de goodwill van een direkteur of inspekteur afhing of de leerlingen van twaalf tot achttien jaar al dan niet in kontakt mochten komen met de wereld van de muziek. Het vak muziek in de eerste vier jaren en het vak estetika in de laatste twee jaren van het middelbaar onderwijs waren altijd zgn. sterretjesuren. Alleen de hoofdinspektie kon de toelating geven, eventueel de verplichting opleggen dat vak in de algemene lesrooster in te lassen. Gelukkig waren de meeste hoofdinspekteurs toch met een greintje artistieke feeling begenadigd; zo konden muziek en - hoewel aanzienlijk minder - ook estetika in vele scholen ‘geduld’ worden.

Wij weten natuurlijk best dat het uurtje muziek maar te dikwijls in en buiten de school - niet altijd ten onrechte - het mikpunt is geweest van scherpe kritiek, schimpende spot, en het onderwerp van veel onbegrip. Alleen de leerlingen die over een mooie stem beschikten en onder leiding van hun muziekleraar in het koor konden meezingen, voelden zich op hun plaats in het het muzieklokaal. De overige leerlingen, die niet op toon konden zingen en dus - zo redeneerden toch velen - geen muzikale begaafdheid hadden meegekregen, verveelden zich dood, of, wat wel meer gebeurde, waren zo kreatief en vindingrijk dat ze het zanguurtje telkens opnieuw deden uitmonden in een spetterend ‘allegro giocoso’. Dergelijke situaties - met vele gelukkige uitzonderingen - waren haast niet te vermijden. De overgrote meerderheid van de muziekleraars immers was nooit op die taak in het onderwijs voorbereid of opgeleid. Wat wil je dan!

Met die ziekelijke en uitzichtloze toestand in de school en de ongunstige plaats in het programma had men reeds jaren (gedwongen) genoegen genomen. Men geraakt ten slotte aan alles gewend. En plots flakkerde de hoop op een mogelijke verbetering op. In 1968 werd definitief besloten de hervorming van het sekundair onderwijs door te voeren. Die hervorming zou geörienteerd worden op een volledige zelfontplooiing van de leerling. Er bestond dus meer dan een goede kans, dat eindelijk de muziek als deelvak van de artistieke vorming en dat de kreatieve muziekbeoefening als element van de artistieke ekspressie uit hun assepoesterplaats zouden worden bevrijd. De verlossende prins was in aantocht! Immers in de vernieuwde visie op de verruiming van de humaniora moesten alle vermogens van het menselijk zijn en kunnen onvermijdelijk aangesproken worden. Hoe kon het ook anders of de kulturele opleiding en artistieke ontplooiing zou daarbij volledig en volwaardig geïntegreerd worden.

Het verwachte mirakel schijnt echter niet te gebeuren. Wie nu, drie jaar later in de hierboven geciteerde brochure de konkretizering van de eerste faze uit het vernieuwd sekundair onderwijs afleest, wordt met de nuchtere werkelijkheid gekonfronteerd. Is die werkelijk zo rooskleurig als men had durven hopen? Wij betwijfelen het ten zeerste. En niet ten onrechte staan de muziekpedagogen skeptisch tegenover die hervorming. In een motie, opgesteld o.l.v. Jozef Joris, direkteur van het Lemmensinstituut, drukken ze hun wantrouwen uit: ‘Geeft de openbare mening zich voldoende rekenschap

[p. 134]

van de draagwijdte van de hervorming die tans aan de gang is in het sekundair onderwijs? Eindelijk een kans om de humaniora te verruimen; om namelijk de klassieke opleiding met haar overwicht (en beperktheid) van rationeel verstandelijke vorming aan te vullen met het onontbeerlijk komplement van muzische ontplooiing, d.w.z. die vele andere vormen van kennis naast de intellektuele. Jarenlang is uitgekeken naar dit beslissend keerpunt, hebben pedagogen inzichten verzameld en gekonfronteerd en zijn ze tot het besef gekomen dat de jonge mens recht heeft op een naar al zijn vermogens uitgebouwd humanisme. Naast taalbeheersing, literatuurkennis, eksakte wetenschappen en historische wijsheid zijn andere kreatieve waarden naar voren getreden die mee de Westerse mens hebben gevormd. Die enige kans dreigt op dit beslissend moment verloren te gaan!’

Welke plaats kreeg de muziek in de vernieuwing van het sekundair onderwijs? Op het eerste gezicht en oppervlakkig beschouwd werd aan de muziek de nodige aandacht besteed. In het eerste observatiejaar krijgen alle leerlingen naast één uur plastische opvoeding ook één uur muzikale opvoeding. Zeker, het is een schrale aalmoes in vergelijking bv. met de drie lesuren lichamelijke opvoeding en sport (die op zichzelf ook weer ontoereikend zijn). Maar het is een aanzienlijke verbetering en vooruitgang tegenover het oude leerplan. Muziek wordt nu in dat eerste jaar een verplicht vak en behoort als proefaktiviteit tot de gemeenschappelijke vormingsbasis van elke leerling Dat is niet alleen een zalige troost, doch een positief winstpunt, dat dankbaar aanvaard wordt. Tot zover lijkt alles in orde.

Dramatischer wordt het, wanneer men het lessenrooster van het tweede observatiejaar grondig bekijkt en de diverse mogelijkheden tegen elkaar afweegt. In de motie van de muziekpedagogen lezen we: ‘Positief te waarderen is de invoering van een bijkomende optie “Kunst” naast de richtingen Oude talen, Wetenschappen of Technologie. Negatief, dat de initiatie muziek of plastische kunsten dreigt te verdwijnen voor al de vele leerlingen die nooit de optie “Kunst” zullen volgen; is dat 70, 80 of misschien wel 90%?’

De samenstelling van het leerplan is hier wel ietwat ingewikkelder. Het lessenrooster van het tweede observatiejaar bestaat uit drie hoofdrubrieken: 24 lestijden ‘Gemeenschappelijke vorming’ met verplichte vakken voor alle leerlingen, 5 lestijden fundamentele optie en 4 lestijden komplementaire optie. In de fundamentele optie kan men kiezen tussen oude talen, wetenschappen, technologie of kunst. Wie wil kan zich dus vijf lesuren per week te goed doen aan artistieke vorming. Op zichzelf een prijzenswaardig initiatief, dat slechts weinige muziekpedagogen hadden durven dromen. Maar, wordt er geen zand in de ogen gestrooid? Uit goed ingelichte bron hebben wij intussen vernomen dat de fundamentele optie ‘Kunst’ voorlopig nog niet zal worden ingevoerd in de scholen waar het eksperiment van het vernieuwd sekundair onderwijs wordt toegepast. De reden die voor dat uitstel kan ingeroepen worden is niet van alle grond ontbloot: de huidige generatie van muziekleraars M.O. is op die taak onvoldoende voorbereid. Al zou men links en rechts wel enkele goede

O.l.v. Jos Wytack worden muziekpedagogen volgens nieuwe en verantwoorde principes opgeleid.

uitzonderingen kunnen vinden, toch is het wellicht beter eerst grondig aan de basis te werken, dan zich hals over kop met onbekwame krachten in een eksperimenteel avontuur te storten, en fataal elke artistieke vorming voorgoed in diskrediet te brengen. Anderzijds moet men zich ook geen illusies maken. Hoeveel leerlingen zouden, indien ze het konden, de kunst als fundamentele optie kiezen? Wij geloven dat het slechts een miniem percentage zou bedragen. Hopelijk vergissen we ons!

Wat blijft er dan nog over? De twee lesuren artistieke ekspressie uit de komplementaire opties. Maar ook hier zit een addertje verborgen. Er wordt gespecifieerd dat wie uit de fundamentele optie niet de kunstrichting heeft gekozen, noodzakelijk voor een vorm van artistieke ekspressie moet opteren. Aangezien de kunstrichting voorlopig toch niet kan gekozen worden, moet elke leerling willens nillens de artistieke ekspressie erbij nemen. Dus de artistieke vorming schijnt weer gered. Inderdaad de zgn. artistieke vorming misschien wel. Maar de muziekinitiatie kan terzelfdertijd voor velen - wellicht de meesten - voorgoed geschrapt worden. De leerling heeft immers de keuze tussen muzikale, plastische of lichamelijke ekspressie. Ligt het niet voor de hand dat vele leerlingen een voorkeur zullen uiten voor de lichamelijke ekspressie. Op die manier blijven de meeste jongeren verstoken van elke verdere muzikale opvoeding. Dat lijkt ons een onduldbare situatie. Waar blijft men dan met die mooie teorieën van ‘volledige zelfontplooiing’. Men kan mooi schrijven in de brochure: ‘De hervorming moet aan allen een zelfde vormingsbasis geven’; of daarin luid proklameren: ‘De jonge mens heeft recht op een naar al zijn vermogens uitgebouwd humanisme.’ In de praktijk heeft men daarmee blijkbaar weinig of geen rekening gehouden. Integendeel men schept een toestand die uiteindelijk nog erbarmelijker en korrupter is dan vóór de hervorming.

In de voornoemde brochure lezen we letterlijk: ‘De maatschappij heeft immers meer en meer behoefte aan mensen met een voldoende algemene basisvorming, waarmee zij alle wegen uitkunnen en waarbinnen zij zich verder kunnen bekwamen... In de eerste graad zal hoofdzakelijk aandacht geschonken worden aan de observatie van de leerlingen. Er zal worden nagegaan welke typische bekwaamheden en belangstelling de leerlingen vertonen. Zijn ze technisch aangelegd of eerder kunstzinnig, hebben zij een specifieke aanleg voor moderne of oude talen of voor positieve wetenschappen?’ Wij vragen ons ernstig af hoe men nog van een ruime en juiste observatie durft te gewagen, wanneer men in het eerste jaar zo weinig tijd ter beschikking stelt om het muzische in de mens te kultiveren en te leiden, en wanneer in het tweede jaar de mogelijkheid bestaat dat vele leerlingen niet eens meer in aanraking komen met de artistieke ekspressie. De meesten zullen niet eens meer de gelegenheid krijgen om hun muzikale aspiraties - weinig leerlingen zijn verstoken van een muzikale sensus! - te doen gedijen.

In 1963 werd door minister R.A Van Elslande een ‘Kommissie voor advies tot bevordering van de muziekkultuur in het Vlaamse landsgedeelte’ in het leven geroepen. Die kommissie diende de muziekkultuur in

[p. 135]

Vlaanderen grondig te onderzoeken. Zij kreeg de opdracht achteraf aan de minister een rapport over te maken om ‘de behoeften te laten kennen, die voor een gezonde muziekkultuur voldaan dienen te worden en ten slotte praktische voorstellen te doen die realizeerbaar worden geacht’, aldus R.A. Van Elslande. Dat onderzoek gebeurde door vakkundigen op alle gebieden van het muziekleven. In 1965 verscheen een lijvig rapport. Daarin lezen we o.m.: ‘De kommissie vestigt de aandacht van de heer minister op de dringende noodzaak dat van overheidswege maatregelen zouden getroffen worden om aan de muziek de vereiste tijd en belangstelling te laten geven in alle takken van het onderwijs, te beginnen met het kleuter- tot en met het hoger onderwijs... de kommissie verzoekt de heer minister alle middelen aan te wenden opdat in alle graden van het onderwijs meer bepaald in het middelbaar en technisch onderwijs, aan de aktieve muziekbeoefening en onderwijs de ruimst mogelijke tijd zou worden besteed en dat bovendien aan het gesubsidieerd onderwijs een vorm van verplichting zou worden opgelegd opdat de muziek niet als sekundair of minder belangrijk zou worden beschouwd.’ Mooie woorden in de wind? Heeft die kommissie werkelijk tot niets gediend? Het heeft er in elk geval alle schijn van.

Wij kunnen best begrijpen dat tans, na de leraars geschiedenis, ook de muziekpedagogen hun stem con brio et concitato verheffen, en eisen dat eindelijk de artistieke initiatie essentieel bestanddeel zou worden van elke humaniora. Waarom kan en mag de muzikale opvoeding niet ondergebracht worden in de rubriek ‘gemeenschappelijke vorming’ bv. naast lichamelijke opvoeding en sportinitiatie? Hoort de muziekinitiatie, als deelvak van de artistieke ekspressie, niet thuis in dezelfde rubriek naast b.v. aardrijkskunde, biologie en geschiedenis, drie leervakken die ervoor zorgen - aldus de brochure - ‘dat de leerlingen, doorheen deze gekoördineerde vakken, ingewijd worden in het sociale, ekonomische, politieke en familiale leven.’ Eigenaardig dat het kulturele leven daarbij nergens ter sprake komt.

Is het niet allernoodzakelijkst dat de hedendaagse mens in deze sterk geïndustrializeerde en utilitaristisch ingestelde wereld zich een muzische levensstijl leert eigen maken; dat hij wordt opgeleid om zijn leven zo ruim mogelijk op een schoonmenselijke wijze te ‘be’-leven; dat hem een aktief en kreatief schoonheidsleven wordt bijgebracht; dat hij leert te luisteren naar een schoonheid die in deze lawaaierige wereld meer en meer wordt overstemd? In de brochure wordt gegoocheld met woorden als zelfontplooiing, kreativiteit, levensnabijheid, beleven. Is een verjongde, pedagogisch verantwoorde en breed uitgewerkte muziekopvoeding niet ideaal om aan al die verzuchtingen en zovele meer te voldoen?

Natuurlijk, men zal weer komen aandraven met het eeuwige stokpaardje: het steriele en traditionele muziekuurtje is gewoonweg tijdverlies. Akkoord; de generatie die nu de wetten dikteert heeft wellicht nooit iets anders gekend. Wordt het echter niet hoog tijd dat die mensen hun ogen leren opentrekken en over het muurtje kijken? Dan zouden ze wel vlug merken dat de mogelijkheid bestaat om muziekopvoeding, initiatie tot het muziekbeluisteren enz. ook op een andere manier uit te dragen; een manier waarbij iedereen een volledige en rijke zelfontplooiing meekrijgt, die een hechte en fundamentele basis legt voor een algehele muzische levensstijl. Wie daarvan nog niet overtuigd is, moet beslist eens gaan luisteren in het Lemmensinstituut te Leuven, waar reeds jaren met kunde en sukses echte muziekpedagogen in die richting worden opgeleid.

Wil men in de toekomst een aktieve, gezonde muziekkultuur en een bloeiend muziekleven oogsten dan dient men eerst de grond vruchtbaar te maken waarop die kultuur kan ontluiken en gedijen. Die basis wordt op de allereerste plaats gelegd door een ruime en verantwoorde schoolmuziekpraktijk.

Hugo Heughebaert