Ons Erfdeel. Jaargang 14

Annie Romein-Verschoor: herinneringen van een erflaatster.

Ergens in haar herinneringen, Omzien in verwondering, verbaast Annie Romein-Verschoor er zich over hoe in Nederland de eenheid tussen schrijvers van niet strikt literaire werken en literatoren zich niet heeft kunnen handhaven, tegen de situatie in Frankrijk en Engeland in waar nog altijd voor een groot deel de opvatting heerst dat wie schrijft automatisch ook literaat is. De probleemstelling die zich hier ontvouwt is uitermate kompleks en ingewikkeld, maar het komt mij voor dat de hier aangeroerde problematiek bij uitstek de situatie markeert van Annie Romein-Verschoor zelf. Ondermeer als recencente Nederlandse literatuur, als schrijfster van literaire essays en van een literair-sociologische studie over de Nederlandse romanschrijfster behoort haar werk ongetwijfeld tot de literatuur. Alleen is het niet literair in die zin dat de funktie van de taal, zoals in de hele essayistiek, er een is van direkte verwijzing naar de werkelijkheid. Dat deze realiteit hier een literaire werkelijkheid is, doet hiervan niets af. Dit geldt in nog sterkere mate door de specifieke visie die uit het werk van Annie Romein-Verschoor naar voren komt en die zij zelf treffend situeert op het snijvlak van literatuur, geschiedenis en sociologie. Niet geheel ten onrechte heeft men haar dan ook gekarakteriseerd als de eerste Nederlandse literaire sociologe - zij het met alle gebreken eigen aan een schuchter en toch wel in een soort vakuüm werkend innovator - die voor alles een open oog had voor de niet te loochenen burgerlijke trekken in een bepaald deel der Nederlandse romanliteratuur.



Uit reaktie hiertegen trekken tijdschriften als Het getij en De vrije bladen zelfs scherp van leer tegen 'n bepaald soort burgerdom, zoals het vooral opgang maakte in de twintig- en dertiger jaren. Maar al te vaak droeg deze reaktie het karakter van een vernieuwing om de vernieuwing, waarvan de praktijk al even vaak teleurstelde. Door haar interesse voor ‘de mens achter het werk’ staat zij eerder in de traditie van Forum, maar niet zonder een flinke dosis kritisch doorzicht. Zo konden Du Perron en Ter Braak zich ogenschijnlijk moeilijk neerleggen bij de gedachte als zou een literair-sociologische beschouwing niet als voornaamste norm het al of niet aanwezig zijn van een sociale, ja zelfs socialistische tendens hanteren.

Maar in zijn ekstreme vorm lijkt mij ook de vraag of het mislukken van de vrouwenroman nu wel dient toegeschreven aan het vrouwzijn van de auteur, of wel aan het dame willen zijn, het willen behoren tot de oude, gezeten bourgeoisie niet zo belangrijk. Pas een grondig onderzoek naar het samengaan van gebrek aan kwaliteit en de aanwezigheid van burgerlijke elementen tout court zou hieromtrent m.i. doorslaggevende argumenten kunnen opleveren. Omstreeks de eeuwwisseling bloeide een vrij omvangrijke literatuur, zowel in Nederland als Vlaanderen, met typisch burgerlijke ingrediënten, waarvan zelfs het werk van auteurs als Couperus en Streuvels de merktekenen draagt. Zo is

[p. 110]

het ook opmerkelijk hoe weinig de ‘konfessionele roman’ van omstreeks Wereldoorlog II, als bijvoorbeeld het ‘eerste debuut’ van Ivo Michiels, katoliek, protestant of wat dan ook is, maar in eerste instantie burgerlijk. Uiteraard wordt hier niet gedoeld op het milieu of de situaties waarin de romanpersonages terechtkomen. Als zodanig beschouwd zou zelfs het hele oeuvre van een Marcel Proust bijvoorbeeld als zodanig kunnen worden gekarakterizeerd - wat pertinent onjuist is. Evenmin wordt hier gedacht aan de levenshouding van deze personages, maar wel aan de levensvisie zoals deze in de struktuur van de roman zelf vervat is, en waarvoor de opbouw van de psychologie der personages bijzonder releverend lijkt. Dieper op de talrijke en bijzonder komplekse maar boeiende problemen die hier rijzen kan ik tans niet ingaan, maar wel wil ik nog wijzen op het feit dat vanuit dit perspektief de zgn. literaire sociologie eerder als onderdeel van een algemene tematologische kritiek optreedt, of zelfs van de zgn. strukturalistische benadering, dan als autonome, kritische denkrichting.

De door Annie Romein-Verschoor gekonstateerde misvatting van nieuwlichters als de Forummensen laat zich gemakkelijk inschakelen in de stroom niet begrijpende, ongemotiveerde en vaak rankuneuze kritiek, of zelfs openlijke tegenstand, die zij en haar echtgenoot, de historikus Jan Romein, hun hele leven lang hebben ondervonden. Hun beider bekendheid als kommunist, of beter wellicht: als marxist, sloot de deur voor elke onbevooroordeelde appreciatie van hun werk, waarin het historisch materialisme allereerst een werkmetode was en nooit een geloof. ‘Niemand zou beter dan wij weten dat de voor marxistisch uitgekreten Lage Landen nog in de verste verten niet voldeed aan de eisen die werkelijk aan een historisch-materialistische geschiedschrijving gesteld moeten worden, alleen al omdat het onafzienbare voorwerk daarvoor ontbrak’. Ook iemand als Ter Braak kende die vrees zich te laten vangen in de strikken van de kommunisten.

De pesterijen tijdens hun studententijd zijn futiliteiten in vergelijking met het verbod nog ooit in Denemarken terug te keren, of, zelfs nadat beiden in 1927 uit de CPH werden gezet, de konstant doorzettende vervreemding, de talloze niet verleende onderscheidingen en benoemingen en... het verbod naar het vrije Amerika te gaan. De jarenlange strijd van Indonesië om de Romeins voor een bepaalde periode in hun land te krijgen als docenten vormt een apart en boeiend hoofdstuk.

Toen Jan Romein in 1928 de opdracht kreeg een Nederlandse bewerking te maken van Harmsworth's illustrated history of the world in acht delen bleek het niet alleen nodig het boek hier en daar te bewerken, er moesten ook enkele aanvullende hoofdstukken bijgeschreven. Eén ervan was Het ontwaken van Azië waarin het oorspronkelijke programmapunt van de CPN: Indonesië los van Holland voorgestaan werd. ‘Toen bleek dat er in Indonesië grote, enerzijds ontstelde, anderzijds verraste, belangstelling bestond voor Het ontwaken van Azië, liet de uitgever in '31 het hoofdstuk als brochure herdrukken en daarheen zenden. Het werd prompt door de zeer koloniale gouverneur-generaal met fascistische tendenzen De Jonge verboden en kreeg daardoor de gebruikelijke bovenmatige bekendheid van het klandestien verspreide boek onder een onderdrukt volk.’ Een ontmoeting met Soekarno in december 1951 begon uiteraard met een gesprek over dit werkje.

Voor Annie Romein-Verschoor was de reis naar Indonesië een weerzien en vond ze er de bevrijding van een onverzoend stuk jeugdherinnering. Haar puberteit, van 11 tot 16 jaar, bracht ze door in dit haar weinig passende milieu, waaraan de herinnering jaren later nog als een onverteerd brok op de maag is blijven liggen. De malaria en andere persoonlijke narigheid, de sfeer en mentaliteit van een niet gewortelde, geïmporteerde en onechte samenleving deden haar het begrip ‘Indisch’ automatisch associëren met alles wat afkeer en walg inboezemt. Bovenal echter had dit milieu zijn weerslag op haar beeld van liefde en seksualiteit. ‘Er groeide in mij een gespleten voorstelling van de liefde die ik niet onder woorden zou hebben kunnen brengen, maar die enerzijds zuiver, romantisch, boekig en “Hollands” was, en met vrieskou en lente te maken had, anderzijds van een smoezelige en smoezelende seksualiteit, die “Indisch” was en samenhing met een natuur, waarin altijd dorre bladeren vielen en de groeikracht een onzichtbaar opdringende bedreiging was.’

Haar moeder, een ambitieuze onderwijzeres, opvoedend met een paranoïde drift en dwingelandij, verzette zich niet alleen tegen het beroep van haar man, die marinemachinist was, maar wilde haar dochter ook een gulden status als getrouwde vrouw opdringen, en die kon de veertienjarige wel gestolen worden: ‘Ten eerste omdat ik een bijna aangeboren weerzin had tegen ma's streven naar status, en ten tweede omdat naar mijn toenmalige voorstelling het huwelijk niet zoveel verschilde van prostitutie’. Het huwelijk zoals ze het thuis voorgeleefd kreeg tussen een onmogelijke vrouw en een eenvoudig en een bovenmenselijk liefhebbende man die zijn moraal eerder leefde dan uitsprak; de sfeer van heimelijkheid en viezigheid waarin de eerste seksuele voorlichting gegeven werd; haar uit gesprekken, lektuur en handelingen opgebouwde beeld van de man die iets wilde of zelfs afdwong en de vrouw die dit alles verdroeg, was zeker niet van aard om tot een harmonische ontwikkeling van de persoonlijkheid te komen.

In haar studententijd zag ze de vrouw niet meer als ‘het slachtoffer van de “hartstocht” van de man, maar het werd er niet vrolijker op: beiden waren slachtoffers’. In deze periode valt ook de toenadering tussen haar en Jan Romein, een schuchter, ietwat onbeholpen, briljant student, maar possessief in de liefde. Zijn flirtpartijtjes na zijn krisis van '32-'33, als gevolg van ‘overwerking’, beschrijft Annie Romein-Verschoor vanuit het stand-

[p. 111]

punt van de monogame vrouw, met leedwezen en toch wel ook sereniteit. Naderhand hebben haar opvattingen omtrent de liefde zich nog wel gewijzigd maar die kern van terughoudendheid en achterdocht is toch gebleven. Zo vraagt zij zich bij het schrijven van deze herinneringen af: ‘Ben ik een achtergeraakte oude vrouw of steekt er heel diep onder de huidige openheid - want iedere tijd heeft zijn eigen hypocrisie - het besef, dat met het afwijzen van de mythe van de zondeval de troebele bron van die mythe niet gedempt is. Er steekt in sex, ook bij hele lieve mensen, te veel agressiviteit en aftasten van de zwakheden van de ander om de “positieve” houding ertegenover niet van “idealisme” te verdenken en in de “openheid” nooit restloos te geloven.’

Ik ga hier zo uitvoerig op in, niet alleen omdat liefde en seksualiteit op zichzelf belangrijk zijn, maar vooral terwille van het enorme belang van Annie Romein-Verschoors visie op dit fenomeen voor het in deze herinneringen geschetste zelfportret en de wel bijzonder grote openhartigheid van deze in 1895 (!) geboren vrouw. Door middel van fijne, over ruim 600 bladzijden verspreid liggende trekjes wordt het beeld geschetst van een bijzonder introverte, vrij dromerige en fantaserende, weinig ijverige, ordeloze en ietwat ijdele en preutse vrouw, met een gehypertrofieerde behoefte aan vrijheid en privacy, wachtend op de verwachtingen die men in haar stelt, haar verlegenheid koesterend als een kwetsbaar en daardoor vaak onredelijk zelfbesef, maar die zichzelf, niettegenstaande dit alles toch wil blijven zien als een dilettante op alle vlakken, een ‘meisje voor halve dagen’. Even twijfelt Annie Romein-Verschoor wel aan haar introverte natuur wanneer de zoveelste poging tot het bijhouden van een dagboek spaak loopt, maar een journaal lijkt mij niet zozeer een introverte natuur als wel uithoudingsvermogen, zelfdiscipline, een soort askese tenslotte te vergen en die ontbraken haar inderdaad.

De meermaals geuite twijfel aan de korrektheid van het beeld, niet zozeer van zichzelf, als wel van de ander of van bepaalde situaties getuigt van een voortreffelijk kritisch inzicht in de problematiek der herinneringen-literatuur. ‘Ik schrijf herinneringen, d.w.z. ik schrijf op wat mij invalt via een selectief en hoogstwaarschijnlijk vaak vertekend en onbetrouwbaar geheugen. Het kan wel niet anders of ik zal van de duizend lijnen, die mijn verleden verbinden met het punt waarop ik nu sta, er maar enkele met gekleurd potlood overtrekken.’ Beantwoordend aan deze specifieke opzet beklemtoont de schrijfster herhaaldelijk het a-historische karakter van deze mémoires, waarin ideeën, voorkeuren en standpunten uit heden en verleden in eerste aanleg nagenoeg onontwarbaar door elkaar heenschieten. Dit neemt niet weg dat deze persoonlijke herinneringen steeds in een algemeen tijdskader worden geplaatst. In bijzonder hoge mate geldt dit wel voor de beschrijving van de periode na Wereldoorlog II. Deze situering vooral wekt de indruk uitgespaard materiaal te zijn van een niet verschenen werk, net alsof de ervaringen en reakties uit deze periode uit haar leven pas nu definitief worden afgeschreven. Dat dit inderdaad het geval is, wordt duidelijk in het licht van haar visie op de oorlog als onvoltooid verleden: ‘Ik loop hier vijfentwintig jaar mee rond, ik wil nu tot een afsluiting (?) van mijn gewetensonderzoek en van mijn oordeel komen’, of nog: ‘Ik kan de oorlog nu, na vijfentwintig jaar, alleen zien als onvoltooid verleden, dat wil zeggen: in samenhang met wat daarna gebeurd is en vanuit het punt waarop ik nu sta.’

In dit kader ook vallen treffende kritische opmerkingen i.v.m. het heroplevende Orangisme en nationalisme, de vereniging van inzicht, de benauwenis van atmosfeer en het moeilijk te verklaren konformisme, dat niet bepaald Hollands was, lijkt me, en er bijvoorbeeld wellicht mede oorzaak van was dat Churchill in de eerste na-oorlogse verkiezingen genadeloos verslagen werd. Bijzonder treffend acht ik het verband dat Annie Romein-Verschoor hier legt tussen enerzijds het verflauwen van de koude oorlog en anderzijds de doorbraak van vernieuwende tendenzen omtrent huwelijk, seksualiteit en liefde en het hernieuwde revolutionaire élan binnen de universitaire wereld.

Dieper op dit m.i. voortreffelijke werk ingaan kan ik hier niet, maar ik wil toch nog wijzen op de prachtige portretten die Annie Romein-Verschoor hier schetst van een taalgeleerde als Uhlenbeck, een historikus als Huizinga, een schrijver als Du Perron, maar ook en vooral op talloze belangwekkende onderwerpen als nationalisme, Orangisme, de psychologie der vrouw, de oorlog, de atoombom enzomeer.

Georges Wildemeersch

Omzien in verwondering, Herinneringen van Annie Romein-Verschoor 1 en 2, De Arbeiderspers, Amsterdam, 1970 resp. 1971, 315 resp. 291 blz.