Ons Erfdeel. Jaargang 14

Prijs literaire kritiek voor Paul de Wispelaere.

Tijdens de Boekenweek 1971 werd in het Muiderslot de ‘Prijs voor de literaire kritiek-1971’ toegekend aan onze medewerker Paul de Wispelaere, die we hiermee van harte gelukwensen.

Hieronder drukken we het juryrapport af en het dankwoord van de bekroonde.
Redaktie.

Juryrapport.

Rapport van de door de maatschappij der Nederlandse letterkunde aangewezen jury voor de toekenning van de Prijs voor de literaire kritiek-1971.

De jury voor de prijs der Literaire Kritiek, bestaande uit C.J.E. Dinaux, mevrouw Prof. Dr. M.M. Schenkeveld en Ludo Simons, heeft eenstemmig besloten het werk van de kritikus Paul de Wispelaere te Damme ter bekroning voor te dragen. Paul de Wispelaere, geboren te Brugge in 1928, heeft sinds omstreeks 1960 een literair oeuvre tot stand gebracht dat tegelijkertijd opvalt door zijn veelzijdigheid en, binnen deze veelzijdigheid, door innerlijke koherentie en door organische samenhang, waardoor zowel zijn scheppende als zijn kritische bedrijvigheid twee niet wezenlijk onderscheiden polen van een zich in de taal manifesterende persoonlijkheid vormen. Behalve uit zijn debuut van

[p. 107]

1959, Scherzando ma non troppo, bestaat het zgn. ‘kreatieve’ werk van Paul de Wispelaere uit de romans Een eiland worden van 1963 en Mijn levende schaduw van 1965. Bewust en voor een deel waarschijnlijk ook onbewust aansluiting zoekend en vindend bij de grote vernieuwingstendensen in de Europese literatuur van de jongste decennia, toont De Wispelaere zich in deze verhalen als een ongemeen knap schepper van een ‘wereld in woorden’, als de waarachtige belichaming van de definitie die de kritikus De Wispelaere in een van zijn kronieken in Het Vaderland (1 november 1969) van het begrip ‘schrijver’ gaf: ‘En met schrijver bedoel ik dan - het is wel geweten - iemand die op bewuste en kundige wijze de taal hanteert als zijn instrument. Want het is die taal, met alles wat erdoor wordt geïmpliceerd, die maakt dat literatuur niet zo maar een directe communicatie is van schrijver tot lezer, maar een bijzondere, aparte, literaire vorm van communicatie, die in de hele vormgeving van de tekst zit.’

De kritikus De Wispelaere treedt ook kronologisch in dezelfde jaren waarin hij zich als opmerkelijk romancier manifesteert, met essayistisch en kritisch werk op de voorgrond, en dit op een veelvoud van terreinen en in een veelvoud van media. Van 1961 tot 1967 werkte hij als literair kronikeur mee aan De Vlaamse Gids, van 1965 tot 1967 aan De Gids, sinds 1965 eveneens aan het dagblad Het Vaderland. Van 1961 tot 1970 was hij vast recensent bij de Belgische Radio te Brussel, terwijl hij sinds 1967 met informatieve presentaties meewerkt aan de rubriek Vergeet niet te lezen van de Vlaamse Televisie. In dezelfde periode was hij mede-oprichter van het tijdschrift Diagram (1963-1964), redakteur van De Tafelronde (van 1957 tot 1962) en Komma (van 1965 tot 1970), terwijl hij sinds 1969 eveneens redakteur is van het Nieuw Vlaams Tijdschrift en sinds 1968 medewerker aan het tijdschrift Ons Erfdeel. De kritische bedrijvigheid die hij in deze diverse periodieken ontplooide, vond zijn neerslag in vier boeken, te weten de verzamelbundels Het Perzisch Tapijt van 1966, Met kritisch oog van 1967, Facettenoog van 1968 en Paul tegenpaul van 1970. Aan deze boeken, die nagenoeg uitsluitend opstellen over romans bevatten, waren twee kleine studies over de dichters Victor J. Brunclair (1960) en Hendrik Marsman (1961) voorafgegaan.

Voor iemand die, zoals De Wispelaere, het schrijven beoefent naast het dagwerk als leraar aan een kweekschool, is dit geen geringe oogst; hij kan dan ook niet anders dan wijzen op een bezetenheid-van-literatuur die het risiko loopt ‘rücksichtslos’ en op het randje af gevaarlijk te zijn. Het pleit voor De Wispelaere dat hij erin geslaagd is de literatuur zodanig te objektiveren dat hij zowel tegenover de boeken van andere auteurs als tegenover zijn eigen romans een kritische distantie heeft bewaard; van deze autokritiek is het opstel Mijn levende schaduw een conventionele roman? (in Met kritisch oog) een treffend voorbeeld: ‘In Mijn levende schaduw heb ik gepoogd de situatie van de problematische verteller in het schrijven van de roman zelf te integreren. Ik heb dus mijn “stevige vat” en mijn “alwetende ingreep” op

Paul de Wispelaere (foto W. Stegen).

de structuur van deze roman aangewend om binnen deze structuur de twijfelende ambivalentie van het schrijven zelf uit te drukken.’

Uit dit citaat blijkt duidelijk de preokkupatie met struktuurproblemen die het kritisch werk van De Wispelaere kenmerkt. Optredend na een generatie van kritici die, meer nog in Zuid- dan in Noord-Nederland, de op zich legitieme historisch-biografische benadering van een auteur in de plaats lieten treden van de kritische evaluatie van het literaire kunstwerk, heeft De Wispelaere met steeds groeiend gezag de nadruk gelegd op de autonomie van het literaire woord en het onverwisselbare karakter van de literaire strukturen.

Voor hem ontstaat de kritische beschouwing al schrijvend, als persoonlijke vormgeving aan de leeservaring van de volledig bij zijn objekt betrokken kritikus. In zijn bundel Het Perzische tapijt beschrijft hij dit lees- en schrijfproces kenmerkend aldus: ‘lezen is vooreerst in de “leessituatie” geraken (-) en in die situatie reageren met een ondeelbare eenheid van borend verstand en bloed, van intelligentie, intuïtie, gevoel en zenuwen, met die gehele bio-psychische constellatie, waardoor mijn persoonlijkheid zich onderscheidt van alle andere en alle andere zich onderscheiden van de mijne. En de daarop volgende “schrijfsituatie” (-) doet zeker niet minder alle vezels van de persoonlijkheid vibreren.’ En op een voorafgaande bladzijde vat hij in enkele zinnen kernachtig samen wàt zich in deze schrijfsituatie voltrekt: ‘voordat de criticus schrijft, bestaat zijn oordeel slechts potentieel en niet feitelijk, precies zoals vóór het schrijven de roman slechts potentieel bestaat en dus eigenlijk niet bestaat. Dit houdt in dat er (-) een zekere vorm van scheppingsproces gaande is.’

Juist door de werkzaamheid van dit onmiskenbaar kreatieve ferment in de kritieken van De Wispelaere én bovendien geschraagd door een grote belezenheid in de teoretische literatuurwetenschap en een bewonderenswaardig assimilatievermogen, behoort De Wispelaere tot diegenen die in het Nederlandse taalgebied die de brug hebben geslagen naar wat in Europa aan vernieuwende inzichten op het gebied van de literatuurstudie aan bod was gekomen.

Nadrukkelijk en bewust wordt hier het gehele Nederlandse taalgebied bedoeld. Van in den beginne heeft Paul de Wispelaere, wiens tweede voornaam allicht niet geheel toevallig Siebe luidt, zich moeiteloos boven elk reëel of fiktief Vlaams-Hollands dualisme c.q. antagonisme geplaatst en in zijn kritische bedrijvigheid Noord en Zuid gelijkelijk (wat daarom nog niet wil zeggen half om half) hun deel gegeven. Het is bijgevolg ook geen toeval dat precies hij de eerste Vlaamse laureaat van de Prijs voor de Literaire Kritiek is, nu deze door een beslissing van de Maatschappij ook voor Zuidnederlanders is opengesteld. Het kritische werk van De Wispelaere, dat evenmin toevallig voor een groot deel in Noordnederlandse periodieken of gebundeld bij Noordnederlandse uitgevers verscheen, is zowel door de kwaliteit van zijn analyse als door het voortreffelijke Nederlands waarin het gesteld is, een substanti-

[p. 108]

ele bijdrage tot de Nederlandse literatuurkritiek in zijn geheel én een levend bindteken tussen beide delen van ons ene taalgebied.

Dankwoord bekroonde.

Nadat hem in het Muiderslot de Prijs voor de Literaire Kritiek was uitgereikt sprak Paul de Wispelaere zijn dank uit in een betoog, dat wij hieronder laten volgen:

Met Open Oog.

Mijn eerste woord is een woord van blijdschap en een woord van dank. Blijdschap, die ik niet wil verbergen of minimaliseren, uiteraard om de onderscheiding die mij te beurt is gevallen. Dank aan de dames en heren van de jury en van het bestuur van de Maatschappij der Nederlandse letterkunde, die mijn werk en daarmee toch ook mijzelf met deze onderscheiding hebben bedacht, dank aan de dames en heren der Commissie voor de collektieve propaganda van het Nederlandse Boek, die deze prijsuitreiking hier op deze historische plek hebben doen plaatsvinden, dank aan u, dames en heren, vrienden en vriendinnen, die terwille van mij naar hier bent gekomen.

In het daarnet voorgelezen juryrapport is mij genoeg lof toegezwaaid om mij te doen blozen, wat ik dan ook tenminste innerlijk doe, en het verheugt mij in de eerste plaats dat ik de eerste Vlaamse laureaat van de Prijs voor de Literaire Kritiek heb mogen zijn, en dat in dit juryrapport met nadruk is gezegd wat ik citerend herhaal, nl. dat ik mij van in den beginne met mijn literaire werk moeiteloos boven elk reeel of fiktief Vlaams-Hollands dualisme of antagonisme heb geplaatst. En het verheugt me des te meer dat ik dit mag horen en er verder ook iets over kan zeggen op deze plaats, dit Hoge Huis te Muiden, zoals P.C. Hooft het noemde, waar deze dichter drie en een halve eeuw geleden, als zijn tweede vrouw de Vlaamse Heleonora Hellemans binnenbracht, waarna, zo getuigen de historici, de Muiderkring tot zijn grootste bloei kwam. Het was de tijd waarin de Noord-Nederlandse kultuur een snelle en rijke ontplooiing kende, ontplooiing waarin, u weet het, het aandeel van Zuid-Nederland niet gering is geweest. Deze gedachte, die ik hier op de voorgrond wil plaatsen, en aanvul met de overtuiging hoe belangrijk en stimulerend in onze tijd, voor veel vooral jongere Vlamingen het kontakt met Holland is, en die neerkomt op mijn overtuiging van de vanzelfsprekende en noodzakelijke eenheid van de Nederlands-Vlaamse kultuur, deze gedachte is het inderdaad die ook mijn literaire bedrijvigheid beheerst. En dat dit blijkbaar moeiteloos gebeurt, werd in het juryrapport als eventualiteit in verband gebracht met het feit dat mijn tweede voornaam Siebe is. En met een knipoogje naar H. Taine kan ik daar wel inkomen. Ruim tachtig jaar geleden kwam inderdaad de toen jonge Siebe van der Hoeven, in rechte lijn verwant aan de wijsgerige en essayistische schrijver Martinus des Amorie van der Hoeven, uit Ouderkerk a.d. Amstel naar Brugge om zich daar als bloemist verder te bekwamen in de laurierkweek. Hij heeft er zich blijkbaar tegelijk ook in de liefde bekwaamd, want heeft er gevrijd en is er getrouwd met haar die in 1928 mijn grootmoeder zou worden. De bloemisterij waar hij tot aan zijn dood in 1935 in koude winternachten de vuren onderhield, bestaat nog, al behoort hij niet meer de familie toe. En ik besta ook nog, met Hollands en Westvlaams bloed in de aderen met een vaak gesignaleerd mengsel van noordelijk intellektualisme en zuidelijke, sensueel gekleurde levenslust.

In België en in Nederland.

In België, in Vlaanderen woon en werk ik, met open oog voor de tekorten en gebreken van dit land, met scherpe kritiek op het konservatisme dat er nog heerst, op het in veel opzichten nog gebrekkig funktioneren van de demokratie, op de klassejustitie, op de manifeste slordigheid en de geest van korruptie waardoor de openbare besturen worden gekenmerkt; maar toch bevat het menselijk klimaat er een aantal goede eigenschappen die ik nodig heb om te leven en te gedijen: een gulheid, een hartelijke gastvrijheid, een natuurlijke onverschilligheid voor standsverschillen onder de bevolking, een gezonde skeptische neiging om zich niet te gauw te laten meeslepen of overtuigen, rustige zin voor evenwicht, een gehechtheid aan de natuurlijke geneugten van deze aarde, ook in eten en drinken. In Nederland daarentegen manifesteert zich het voornaamste deel van mijn literaire aktiviteit: mijn boeken worden er uitgegeven, en naast Pierre H. Dubois ben ik er werkzaam als kritikus, als kronikeur aan het dagblad, waarin ik een niet al te onwaardige opvolger van Menno ter Braak en Jan Greshoff probeer te zijn. Ik heb er goede vrienden en serieuze tegenstanders, mijn werk geniet er ruime aandacht, veel sympatie en bestrijding op ernstig niveau.

Nederland is mijn tweede vaderland, ik voel er mij op veel gebieden thuis, maar toch zou ik er niet zo graag willen wonen. Op een natuurlijke manier onbesmet door het spreekwoordelijke Vlaamse inferioriteitskompleks zowel als door het even spreekwoordelijke Hollandse superioriteitskompleks, mij scherp bewust van het feit dat wij uw Randstad missen maar dat wij gelukkig ook uw Staphorst niet kennen, beweeg ik mij vrij aan beide zijden van de landsgrens, in het besef hoezeer die beide zijden elkaar aan kunnen vullen.

We beleven nu weer een tijd waarin het aan de ene kant mogelijk is dat in België een boekje met anti-Hollandse moppen een bestseller wordt, en dat aan de andere kant in bepaalde milieus van Nederlandse studenten, journalisten en tv-mensen het de bon ton is België af te schilderen als een apeland. Deze verschijnselen verraden een mentaliteit die ik hartgrondig verfoei, en het is niet moeilijk om vast te stellen dat het vaak precies die lieden zijn die voortdurend de mond vol hebben over racisme, die zelfs niet de objektiviteit en intellektuele sereniteit op kunnen brengen om hun naaste buurland en buurvolk als volwaardig te beschouwen. Als we elk van onze kant vuile was hebben, laten we die dan zelf buiten hangen.

Algemene principes.

Wat de aard van de door mij bedreven literaire kritiek zelf betreft, die is ook in het juryrapport in verband gebracht met de immanente en strukturalistische opvattingen en metodes, die ook in het buitenland de hoofdzakelijk historisch-biografische kritiek zijn opgevolgd. Hier is niet de geschikte gelegenheid om op teoretische twistpunten in te gaan en ik heb trouwens ook vaak genoeg te kennen gegeven dat ik die minder belangrijk vind dan het talent waarmee om 't even welke metode wordt toegepast. Maar wel graag nog een woord over de algemene principes waardoor ik me in mijn kritisch werk zoveel mogelijk laat leiden.

Twee opvattingen zijn mij persoonlijk vreemd: de kritiek als stemmingmakerij en de doktrinaire kritiek, al weet ik genoeg dat ook die uit de pen van markante persoonlijkheden boeiende geschriften op kunnen leveren. Maar de ene verwijt ik een te eksklusieve individuele betrokken-

[p. 109]

heid vanuit sentimenten, de andere een te geringe individuele betrokkenheid vanuit 'n doktrine, en daardoor leiden beide, zij het langs tegengestelde wegen, vanzelf naar chagrijnigheid en agressiviteit, die mij niet liggen.

Hiermee houd ik natuurlijk geen pleidooi voor een soort tamme, neutrale, kleurloze kritiek, die dan trouwens geen kritiek meer is. Integendeel, ik pleit voor een kritiek die van uit de noodzakelijk persoonlijke leessituatie reageert met een ondeelbare eenheid van verstand en bloed, intelligentie, intuïtie, gevoel en zenuwen, met die hele bio-psychische konstellatie waardoor mijn persoonlijkheid zich onderscheidt van alle andere en alle andere zich onderscheiden van de mijne. Met deze voorwaarde staat of valt zelfs de kritikus. Maar deze primordiale en noodzakelijke subjektieve betrokkenheid moet, in de kritiek die mij voor ogen staat, op tweevoudige wijze door objektieve kriteria worden gericht, gesteund en verruimd, te weten: enerzijds door de bereidheid en de wil het behandelde literaire werk in zijn eigenheid te begrijpen en naar waarde te schatten, anderzijds door op zijn minst rekening te houden met een achtergrond van moderne literaire teorie en litenatuurwetenschap van linguïstische, psychologische of sociologische aard. Geen enkele van die moderne wetenschappelijke approaches is op zichzelf in staat de literatuur bevredigend te verklaren, al was het maar omdat ze alle op bepaalde kruciale punten van hun onderzoek de literatuur te zeer herleiden tot een dokument of een rechtlijnig kommunikatiemiddel.

De resultaten van alle wetenschappelijk onderzoek zijn afhankelijk van de toegepaste metode, en precies die metode beïnvloedt al van tevoren het benaderde objekt. Geen enkele van die wetenschappelijke disciplines verwerp ik daarom, integendeel, ik ben ze dankbaar omdat ze alle op hun manier bij kunnen dragen tot een beter en ruimer begrip van het zo komplekse verschijnsel ‘literatuur’, - ook hier pluralisme dus, ook hier afwijzing van alle dogmatiek -, maar dit alles op voorwaarde dat ze geen andere pretentie hebben dan hulpmiddelen te zijn.

Wat ik daarentegen resoluut verwerp is de bevoegdheid van één of andere menselijke wetenschap om de specifieke totaliteit van betekenissen en waarden die de unieke zin van de literatuur uitmaken, te kunnen achterhalen en bepalen. Anders gezegd: de specifieke struktuur, de immanente samenhang van literaire werken, waarin hun rijke meerzinnigheid ligt vervat, ontsnapt, principieel, aan de types van strukturering die de wetenschap kan kennen. En deze specifieke betekenis van de literatuur, samenhangend met diverse andere betekenissen, historische, sociale en psychologische, maar tot geen enkel daarvan reduceerbaar, deze specifieke betekenis is het die mij als lezer en kritikus boven alles blijft boeien, blijft intrigeren, en ja: blijft obsederen, en die ik anderzijds blijf verdedigen tegen allen die haar aan hun eigen doelstellingen ondergeschikt willen maken.